Коммерциялық банктерің активтері

 

 

 

3. Екінші деңгейлі банктердің активтерін басқару жолдарын жетілдіру

 

Қазіргі кезде активтерді басқаруға  тек теориялық тұрғыдан тоқталу  жеткіліксіз, себебі бұл жерде «басқару»  деген ұғымының өзі тәжірибенің  араласуын қажет етеді. Банк активтерін басқарудың отандық тәжірибеде тек  қана активтер мен пассивтерді басқару  комитетінің қызметі, банктің өтімділігі мен табыстылығы тұрғысынан қосымша  бір бөлімшенің болуы қажет саналады.

Ондай бөлімше ретінде банктің  басқару құрылымында әсіресе  активтерді басқаруға қатысты мамндандырылған  бөлімше ретінде «Проблемалық активтерді басқару бөлімшесін» құруды ұсынылады.

Проблемалық активтер дегеніміз бұл  банктің жіктелетін активтерінің бір  бөлігін, яғни қайтару мерзімі кешіктірілген  активтер топтарын білдіреді.

«Проблемалық активтерді басқару  бөлімшесі» сияқты басқару құрылымдары  ішінде банктер тәжірибесінде бөлім  түрінде кездеседі. Ондай бөлім  ретінде отандық банктер тәжірибесінде  «проблемалық несиемен жұмыс бөлімін» алуға болады. Олар екінші деңгейлі банктер тәжірибесінде бертінде ғана құрылып қызмет етуде және оның тиімділігі де дәлелденіп отыр. Демек, «Проблемалық активтерді басқару бөлімшесінің»  құзіреті жоғарыда аталған бөлімге  қарағанда кең, яғни ол бөлімнің сол бөлімшенің құрылымына жатқызуға толық негіз бар. «Проблемалық активтерді басқару бөлімшесі» (ПАБК) бұл кез келген банктің проблемалық активтерін басқарумен тікелей айналысатын өкілетті ұйым болып табылуға тиіс. «Проблемалық активтерді басқару бөлімшесі» өз қызметінде банктік заңдылықтарды, ҚҰБ мен ҚҚА-нің нормативтік актілерін, банктің жарғысын, басқарманың шешімдерін, өзге де банктің нормативтік және үкәмдік құжаттарын және аталған бөлімше туралы ережесін басшылыққа алады. Проблемалық активтерді басқару бөлімшесі» мынадай типтік міндеттерді шешуге тиіс:

1) Жоғары мөлшерде пайда табу мақсатында банктің тиімді несиелік-инвестициялық стратегиясын қалыптастыруға және іске асыруға қатынасу.

Бұл жерде ең бастысы проблемалық  активтердің пайда болуына алдын  алу және пайда болған жағдайларда  оларға мониторинг жұмыстарын ұйымдастыру  шараларының іске асырылуы көзделеді. Ал енді пайда табу мақсатына келсек, мұнда аталған бөлімшенің ықпалымен  банктің шығындарын азайта отырып, проблемалық активтерді барынша  қайтаруға жағдайлар жасау туралы айтылады.

2) Проблемалық активтермен жұмыс  бойынша қызметін жүзеге асыру  барысында банктің және оның  құрылымдық бөлімшелерінің қатынасу  қағидаттарын, стратегияларын, нысандары  және әдістерін жасау.

Жұмысты ұйымдастырудың негізгі қағидаттарына  мыналар жатады:

Активтерді проблемалық активтер тобына өтуін ескерту, яғни ПАББ активтік операцияларды жүргізетін банктің  өзге негізгі бөлімшелерімен бірге  активтерді орналастыру туралы шешімдерді қабылдау үдерісіне қатысып, банк активтері  ққоржынының жағдайына жүйелі түрде  бақылау жасауға және төлемді  кешіктірген күннен бастап қарыз  алушылармен жүргізілітін жұмыстарына  қатысуға тиіс, Егер де қарыз алушының қарызды кешіктіруі техникалық себептерге байланысты болса, онда әрі қарай  бақалыу жұмыстарын жалғастыра береді.

Проблеманы шешу тәсілдерінің толықтығы  мен кешенділігі, яғни банктің заңдар мен нормативік актілер шегінде  қарыз алушыға ықпал ету мүмкіндіктерін жасау. Нақтырақ айтсақ, банктің экономикалық, ұйымдастырушылық-құқықтық, өндірістік-техникалық ерекшеліктерін, қарыз алушының жеке басының мінез-құлқын және психологиясын  ескеретін әр түрлі стратиегияларды  жасап қоймай, сондай-ақ проблеманы шешудің әр түрлі нысандары мен  әдістерін жүргізуге тиіс.

Қабылданатын шаралардық өз уақыттылығы, яғни проблемалық активтермен жұмыс  жасау барысында, кейде қарызда  қайтарй немесе  проблемалық активтен қалыпты активке айналдыруға  мүмкіндік беретін тез арада шешім қабылдау қажет болады. Егер уақыт өтіп кететін боласа, онда активтердің үмітсіз санатына айналуы мүмкін.

Қабылданатын шешімдердің тиімділігі, яғни бөлімшенің жұмысының нәтижесі банктің табысынң нақты өсуімен  сипатталуға тиіс. Ең басты назар  аударатыны бұл жерде уақыт факторы. Банк өз қызметінде кейде ағымдағы шығыстарды басынан кеше отырып, нәтижесінде стратегиялық оң нәтижеге қол жеткізуі қажет.

3) несиелердің қайтарылмау тәуекелі  мен бағалы қағаздарды өтеуге  байланысты дефолттарды төмендету  бойынша кешенді шараларды жүзеге  асыру барысында өзінің қарамағындағы  бөлімшелермен немесе филиалдармен  өзара байланысты дамыту.

Аталған бөлімше банктің өзге де бөлімшелер және филиалдарымен ақпарат  алмасуды дұрыс жолға қоя білуі  қажет. Егер филиал проблемалық активтерді қайтаруға байланысты шараларды жүргізуге қатысатын болса, онда оның атқаруына тиісті іс-әрекеттерді және міндеттерді айқындауға араласуы керек.

4) проблемалық активтердің пайда  болуы тәуекелдерден қашу және  оларды төмендетуге байланысты  операцияларды жүзеге асыруда  шетел банктерінің тәжірибелерін  үйрену және ПАББ-нің жұмысна  енгізу.

ПАББ-нің қызметкерлері жүйелі түрде өздерінің білімдірін жетілдіріп отыруға тиіс. ПАББ-нің қызметкерлерінің біліктілігін  арттыруда орталық  аппараттың және филиалдардың қызметкерлернің, сондай-ақ щетелдік банктердің осы  саладағы әріптерстернің бірігуімен семинарлар өткізу дұрыс.

5) ПАББ қызметінің барлық бағыттары  бойынша әдістемелік, нормативтік,  нұсқаулық және талдамалық материалдармен банктің құрылымдық бөлімшелерін ақпараттық қатамасыз етуді жүзеге асыру.

ПАББ өзінің құзіретінің шегінде  банктің нормативтік және үкімдік  құжаттарын жасауға қатысады және оларды ззінің қарамағындағы бөлімшелердің  міндетті түрде орындауына бағыттайды.  

Жалпы бүгінгі  қазақстандық банктердің өтімділік  мәселесі біздің ойымызша проблемалық  активтерді басқарумен байланысты болып  отырғаны жасырын емес. Отандық банктік  тәжірибеде проблемалық несиелермен  жұмыс бөлімі болғанымен жалпы проблемалық  активтерді басқарумен айналыстан құрылым  жоқ. Сондықтан да біздің ойымызша ондай  бөлімше қазіргі кезде аса  қажет.

 «Проблемалық  активтерді басқару бөлімшесі» (ПАБК) бұл кез келген банктің проблемалық  активтерін басқарумен тікелей  айналысатын өкілетті ұйым болып  табылуға тиіс. ПАББ-тің өзінің типтік міндеттеріне байланысты, оның атқаруға тиісті мынадай қызметтерін бөліп қарастыруға болады:

1. бөлімшенің қарауында болатын проблемалық активтер бойынша қарыздарды қайтару жұмыстармен байланысты кешенді шараларды жүзеге асыру;
2. өзге бөлімшелермен бірлесе отырып, проблемалық қарыздарды қайтаруға байланысты жұмыстарды ұйымдастыру және өзінің құзіретіне қарай банктің жоғарғы коллегиялық ұйымдарына арналған сараптамалық қорытынды даярлау;
3. активтердің проблемалық топқа ауысу кезеңінен бастап, олардан нақты нәтиже шыққанша жұмыс жүргізу;
4. проблемалық активтермен жұмыс жасауға қатыстырылатын банктің құрылымдық бөлімшелерінің қызметіне бақылау жасау және есепке алуды ұйымдастыру;
5. бөлімшенің қарауында есепке алынатын қарыздарды қайтаруға байланысты туындайтын зияндардың орнын жабуға арналған резервтермен есеп айырысуды, есептеуді және бақылау қоюды жүзеге асыру. 

Банктерде ПАББ жұмысының сызбасын әр түрлі  жасауға болатыны белгілі.

ПАББ-нің  типтік құрылымы және аталған бөлімшенің функциональдық байланыстары келесі беттегі 6-суреттегідей болғаны дұрыс.

Оның  болуы мүмкін құрамын қарастырамыз.

1. Бөлімшенің  жетекшісі – банктің жұмысында   тәжірибесі көп, жүйелі ойлауға қабілетті, бас ұйымдастырушы.

                                                                   Банк басқармасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10-сурет - Проблемалық активтерді басқару бөлімшесінің құрылымы және негізгі функционалдық байланыстарының ұсынылатын үлгісі

 

2. Экономикалық  білімі бар маман проблемалық  активтерді есепке алып, есептік  құжаттарын жасайды, резвертерді  құрады, ПАББ-нің жұмысының нәтижелерін  жоспарлайды және болжайды.

3. Бухгалтерлік  білімі бар маман банктің бухгалтерлік есебін жетік білуге және бөлімшенің ұсынған проблемалық активтермен жұмысының сызбасының үлгісін жасай білуі тиіс. Мұндай маманның басты артықшылықтары ретінде оның кәсіпорынның бухгалтерлік есебін білуі, себебі қарызды қайтару сызбасын іске асыру қарыз алушы-кәсіпорынның қызметін талдайды және есебін жүргізеді.

4. Несие  бойынша маман несиелеу тәжірибесін  жетік білуге, банктің нормативтік  материалдарын, экономиканың өнеркәсіптік  секторының қызметінің ерекшеліктерін  және күрделі қаржыландыру сызбасын құра білуге тиіс.

     5. Салық саласының маман тек қана банктік емес корпоративтік секторға салық салу тәжірибесі мен заңдылықтарын білуге, сондай-ақ банктің ішкі аудит қызметімен өзара байланысты болуы тиіс.

6. Арбитраждық  білімі бар заңгер банктің  атынан арбитраждық сотта банктің  мүдделерін қорғай білуі және  банктің заң қызметімен тікелей  байланыста болуы қажет.

7. Қауіпсіздік  мәселелері бойынша маман банктің  қауіпсіздік қызметі мен мемлекеттік  билік ұйымдарының құқық қызметкерлерімен  өзара қарым-қатынаста болуға  тиіс.

8. Филиалдар  бойынша маман банктің құрылымдық  бөлімшелерінің экономикалық-қаржылық  жағдайын жетік білуге, олардың  өңірлердегі қызмет ету ерекшеліктерін, әлсіз және күшті жақтарынан  хабардар болуы тиіс.

9. Техника саласының маманы есептеуіш техника, бағдарламалау және байланыс құралдары бойынша кез келген мәселелерді білуі қажет.

Қорыта  айтқанда, кейбір баектер бастапқыда мұндай жаңа бөлімшенің басқару құрылымында болуын бәсекелестік тұрғыдан қаламауы мүмкін. Бірақ та уақыт өте келе ондай құрылымның қызметінің тиімділігіне көздері жететіне күмән келтіруге болмайды.

 

Қорытынды

Қазіргі заманға сай банктердің активін басқаруды жетілдіруге байланысты жүргізілген зерттеу мынадай тұжырымдар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді:

Банктің активтерін басқару ұғымын анықтау барысында әр түрлі ғалымдардың көзқарастарына жасалған зертттеулер, коммерциялық банктің активтерін теңгерімді басқару деп банктің стратегиясына сәйкес, өтімділік пен табыстылықты қамтамасыз ететін теңгерімді банк балансының активтері мен пассивтерінің құрылымдарын қалыптастыру және оған ықпал ететін қаржылық тәуекелдерді жүйелі түрде басқару шараларын түсіну туралы автордың тұжырымын қалыптастыруға негіз болды. Сонымен қатар, банк активтерін басқаруды осылайша түсіну тәсілі мынадай жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді: берілген тәуекел деңейінде банктің өтімділігі мен табыс алуын қамтамасыз ететін активтердің ықшамды құрылымын жасауға, яғни активтер табыстылығы мен пассивтер шығысының арасындағы айырманың оң болуын қамтамасыз ететін активтер мен пассивтер құрылымын құруға.

Бәсекелестігіне және нарықтағы ұстанымдарына қарай  топтастырылған екінші деңгейдегі банктердің капиталына жасаған талдаулардан, капитал  деңгейін өтімділік тұрғысынан жетілдіру  мақсатында мынадай ұсыныстар жасалды: біріншіден, банктердің меншікті капиталдарының жеткіліктігі коэффициенттерін кемінде  екі есеге көтеру; екіншіден, капитал  деңгейін ұлғайту мақсатында шығарылатын  акциялардың орналастырылуына мемлекет тарапынан қолдаулар көрсету; үшіншіден, капиталы өте төмен банктердің өзара  бірігуі немесе қайта ұйымдастырылуы шараларын қарастыру.

Екінші  деңгейдегі банктердің активтерінің ағымдағы жағдайы мен үрдісіне талдау жасау  барысында, активтерінің жіктелімінің ережесіне сәйкес, жіктелген (проблемалық) активтердің, оның ішінде жіктелген несиелердің үлесінің жоғары болуы жағынан алдыңғы орынды «ТұранӘлем банкі» АҚ және  «Казкоммерцбанкі» АҚ алады. Осылардың қатарында да проблемалық актив жоғары «Альянс банк»  АҚ-нің активтерінің сапасына мән беру қажет. Себебі, жіктелген активтердің үлесінің жоғары болуы аталған банктердің ағымдағы пайдасы есебінен белгілі мөлшерде провизиялар құруын талап ететіндігін ескерсек, бүгінгідей өтімділік дағдарысы орын алған тұста мұндай мәселені дербес түрде шешетіндігі бізді күмәндандыратыны белгілі. Бұл жерде активтердің жіктелімі туралы ережедегі күмәнді активтердің түрлеріне қарай, соның ішінде несиелерге қатысты провизия құру мөлшерлемесін азайту тұрғысынан қайта қарау қажет.

Активтерді басқару негізінде өтімділікті басқару біршама тиімді әдістерінің бірі саналады. Осы жерде банктердің балансының өтімділігін басқарудың қарапайым үлгісін жасау қажеттігі туындайтыны сөзсіз. Баланстың өтімілігін талдауда барлық активтерді екі топқа бөлеміз: өтімді және өтімсіз. Екінші деңгейдегі банктердің активтерін басқару жүйесінің жаңа құрылымдық элементтері бірі ретінде «Проблемалық активтерді басқару бөлімшесі» мен «Проблемалық активтер комитетін»  құру қажеттігі негізделіп, оның өзге бөлімшелермен өзара байланысының сызбасы жасалды. Банктерде ПАББ жұмысының сызбасын әр түрлі жасауға болатыны белгілі.