Бағалы қағаздар

      Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі – кіші және жалпы жекеменшіктендірудің механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатысқан жоқ. Дүние-жүзілік тәжірибе дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көптеген мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан еліміздегі экономикалық өзгеріс әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі, яғни банктік емес үлгісі іске асыра алады деген ой бар.

      Бағалы  қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің  банктік үлгіден айырма-шылықтары  мыналар:

1. Нарықта акционерлік капиталының үлесінің көптігі;
2. Үлестік бағалы қағаздардың қарыздық қағаздардан көптігі;
3. Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
4. Нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.

      Бұлардан  басқа мемлекетіміздің бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:

1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылған акциядан түскен ақша – ол “арзан” ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру – өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.
2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз ак-тивтерімен (қаржыларымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты кәсіпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік береді.
3. Саясат факторы – дүниежүзіндегі сияқты Қазақстанда да бос ақша көздерінің негізгі иесі – халық. Жекеменшіктендіру купондары арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқын жүзеге асыру – бүгінгі кездегі ең өзекті саясат (халықтың социалистік менталитетін есептегенде).

    Қорытынды 

    Қорыта айтқанда бағалы қағаздар нарығы 1,5-2 ай ішінде эмитент (шыға-рушы) өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына ие болады. Соны-мен бағалы қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді  көп жағдайда қаржыландыратын ең оңай және қолайлы қаржы көзі.

    Жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша корпорацияның шаруашылық қызметін нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді. Әрине нақты төленген дивиденд жылдық нәтижесіне байланысты түмкен кіріс мөлшерін өсіруі де мүмкін және керісінше, бөлінген пайданың мөлшерін кемітуі де мүмкін.

    Корпорация өз жұмысын акция шығарумен де, сонымен қатар облигация шығарумен де қаржыландырады. Дегенмен, акциядан гөрі, облигация шығару корпорацияға қауіпті. Себебі облигациядан пайда түспесе де, жыл сайын кор-порация облигация бойынша төлем төлеуге міндетті. Ал акция бойынша белгіленген соманы төлеуге міндетті емес. Егер компанияның дивиденд төлеуге ақшасы болмаса, ол акционердің жеке сәтсіздігі.

    Сонымен бірге облигация шығару корпорацияға қауіпті болғанымен, ол өте арзан. Ұзақ мерзімде төленген дивидендтер сомасы жыл сайын төленген сыйақы сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарылады. Инвесторлардың көз-қарасы бойынша акция шығару қауіптірек, демек облигация – тиімді, сондықтан тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған акциялар жоғары пайда түсіруіне көзі жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен, егер компания бағалы қағаздардың екі түрін де қатар шығарса, онда акционерлерге төлейтін төлем, облигация иелеріне төлейтін төлемнен жоғары болады деген болжамға байланысты.

    Банктер вексель бойынша неше түрлі операция жүргізіп, бір жағынан олардың айналым жылдамдығын шапшаңдатса, екінші жағынан өздеріне пайда түсіреді.

    Эмиссия проспектісін шығару эмитенттің сенімділігін, инвесторлар мүддесі  бағалы қағаздар нарығы қызметін бақылауға көмектеседі.

    Эмитент пен инвестиция институттары, яғни акцияларды алғашқы иемде-нушілерге сатушыдан акцияның бағасын барлық сатып алушыларға бірден белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бір уақытта шығарылған акциялардың бағасы бірдей болуы шарт.

    Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекетік органдар қатаң бақылап отырады. Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі жанындағы Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияда тіркеуден өтіп, мемлекеттік тіркеу номерін алуы қажет.

    Бір жағынан бағалы қағаздардың жекеменшіктендіруді жаңа түрі – жеке-меншіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның жаңа ұй-ымдастыру-құқықтық формасы – акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін шығаруға да себепші болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшіктендіру – бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.

    Шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу - өндірістің өсуіне қамтамасыз етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің болуының кепілі.

    Сонымен, мамандандырылған қауымдастықтың бағалы қағаздар нарығының дұрыс қызмет істеуіне бағытталған іс-әрекеттері көп жағдайларда осы тұрғыдан мемлекет мүддесіне сай келеді.

    Қазіргі уақытта бағалы қағаздар туралы шыққан заңдар жетілген және бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздерін қалыптастыру процесі аяқталды. Нарықтың инфрақұрылымы да қалыптасу жолында. Дегенмен, бүгінгі күні айтылған заңдарды пайдаланудың нәтижесінде республикадағы бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз етудің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтау мүмкіншілік бар.

    Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар на-рығының үлгісіне нақты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі мүмкін.