Қазақстан Республикасында несиенің әлемдік даму тенденциясы

1997 жылдың желтоқсанында БанкЦентрКредит екінші деңгейлі банктер арасында «Жилстройбанк» ЖАҚ қайта құруға арналған тендерге қатысып, оны жеңіп шықты. Нәтижесінде «БанкЦентрКредит» ААҚ құрылды (мемлекеттік тіркелген күні 1998 ж. 30 маусымы).

1998 жылдың  30 қазанындағы ҚР Ұлттық банкінің бекітілісімен сәйкес «БанкЦентрКредит» ААҚ халықаралық стандартқа келісілген алдыңғы топтағы банктердің қатарына енгізілді. Банк Қазақстан коммерциялық банктердің үздік бестігіне кірді.

1999 жылы  БанкЦентрКредит екінші деңгейдегі  банктер арасында жеке тұлғалардың  салымдарын сақтандыру қорының  алғашқы қатысушысы болып табылады.

БанкЦентрКредит сондай-ақ, Қазақстанның менеджмент және экономика институты арасында (КИМЭП) оқу гранттары мен жеңілдетілген несие бағдарламасы бойынша өзара қарым-қатынаста жұмыс жүргізді.

2000 жылы  банк 1998 жылдан басталған банктік  қайта құрудың қорытындысын шығарды.  Нәтижесінде жаңа басқармалар  мен департаменттер құрылып, банктік  қызметтер көрсетудің сапасы  мен жылдамдығын қамтамасыз етті. Осы жылдың мамырында банк «VISA International» жүйесін қабылдады.

2002 жылы  Банк Центр Кредиттің жеке капиталы 68 пайызға өсіп, 6,2 млрд. теңгеге өсті.

Стратегиялық  жоспар бойынша қаржы қызметін ұсынуды жалғастыру шарасында 2002 жылдың басында «Центр Лизинг» ЖШС еншілес компаниясы құрылды, ал жыл соңында банк «KIB Asset Management» ЖШС еншілес компаниясының жалғыз құрылтайшысы болды. Сондай-ақ 2002 жылы банктің халықаралық нарықтағы позициясы күшейді. Банк Центр Кредит Солтүстік Америка, Батыс Еуропа, Жапония және ТМД елдерінің қаржы институттарының көшбасшыларымен өзара қарым-қатынаста іс-жүргізулер орнатты.

 

2.2. «Банк Центр Кредит» АҚ-ның 2006-2007 жылдар аралығындағы активті және пассивті операцияларының құрылымын талдау

 

Несие беру. Қазақстанның ең ірі банктерінің бірі бола тұрып, «Банк Центр Кредит» АҚ алғашқы күндерінен бастап-ақ шағын және орта бизнеске несие берумен маманданып келе жатыр.

Қазіргі уақытта банк ірі корпорациялардың қаржы ресурстарының мұқтаждарын  да қанағаттандырады.Компанияларға  тиімді шарттармен несие беру үшін Банк халықаралық коммерциялық банктердің ресурстарын тартады. Қаржыландыру құралдары: несие, кепілдік, сауданы қаржыландыру (аккредитивтер), қаржы лизингі, вексельдік операциялар, факторинг, форфейтинг.

Несие бойынша  сыйақы мөлшерлемелері қаржы нарығының  қолданыстағы конъюктурасына тәуелді.

Жеке  тұлғаларға несие беру. Банк жеке тұлғалардың тұтыну мақсаттарына және бөлшек пен ипотекалық несиелендерудің кең ауқымды түрлерін ұсынады:

• Тұрғын үй несиесі - тұрғын үй алуға;

• Автомобиль сатып алуға;

• Ұзақ пайдаланатын тауарларды алу.

Басқа да тұтыну мақсаттарына: оқу, демалу, емделу, той-думан өткізу және т.б.

Сонымен қатар, компанияның келісімімен  банк оның қызметкерлеріне төмендегі  несие түрлерін ұсынуға дайын:

• несиені рәсімдеу және  беру тәртібін жеңілдетіп, кепілдікпен немесе депозит кепілі бойынша берілетін несие;
• жалақылық несие беру, яғни жұмыскердің болашақ айлығының есебінен несие беру.

2006-2007 жылдардағы Қазақстан Республикасының банктік секторы мен экономикалық өсу темпі қарқынды дамумен сақталынды. ЖІӨ 9,2 %-ды құрап, 4,5 трлн. теңге болды. Өндіріс пен өнеркәсіп көлемі 8,8 %-ға, ауылшаруашылық 1,4%-ға, құрылыс 9,3% -ға артты. Бөлшек сауда айналымы 10%-ға өсіп, инвестиция мен негізгі капитал сомасы 10,6%-ға өсті.

Жоғары  макроэкономикалық климаттық жағдайдың  арқасында елдің банктік секторының қарқынды өсу темпі сақталынды. Жыл  соңында банктердің жиынтық активтері 1678 млн. теңгені, ал жиынтық жеке капиталдары 223,4 млрд. теңгені құрады.

Банктік несие көлемі 45,5%-ға өсіп, 978,1 млрд. теңгеге  жетті. Жеке тұлғаларға берілетін несиенің пайыз мөлшері 21,5 пайыздан 20,3 пайызға  төмендеді.

Жыл ішінде Банк Центр Кредиттің банктік нарықтағы үлесі 4,5%-дан 5%-ға өсті. Сонымен қатар БанкЦентрКредит активтерінің жоғарғы сапасын сақтап, жеке капитал деңгейін өсірді.

Несиелендіру.

2007 жылы несие қоржының көлемі 13 728 млн. теңгеге өсіп, 65 534 млн. теңгені құрады. Несие қоржының динамикалық өсімі шағын және орта бизнесті қаржыландыруға, сондай-ақ бөлшек және ипотекалық несиелендіруге бағытталған банк стратегиясымен мінезделеді.

 

Сурет – 2. Несие  қоржынының көлемі ( млн. теңге).

 

Банк Центр Кредит неміс үкіметімен Еуропалық Қайтақұру және Даму банкінің шағын және орта бизнесті несиелендіруге бағытталған бағдарламасына қызу қатысады. Қатысудың негізгі мақсаты – елбасымыздың жылдағы дәстүрлі халқына арналған жолдауымен сәйкес шағын және орта бизнесті дамыту болды.

Банк  отандық тауар өндірушілерді  қолдау және импорт алмастыру бағдарламасы бойынша өз клиенттерінің кепілі болып табылады.

Банк  ресурстары пассивтік операциялар  нәтижесінде құрылатындықтан, оған анықтама берген дұрыс пассивтік операциялар – бұл нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активті-пассивті шоттағы қаражаттардың өсуін яғни пассив пен активтің арту формасын білдіретін операциялары сипаттайды.

Пассивтік операциялар көмегімен банктер  нарықтан несиелік ресурстарды сатып  алады.

Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай  қаражаттарды банктерге тартуға мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасын негізінде банктік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстары құралады.

Пассивтік операциялар негізінде банктің  ресурстары жинақталады. Сондықтанда пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі рөлі жоғары.

Банк Центр Кредит еліміздің қаржы нарығында өзінің позициясын күшейте отырып, жоғары бәсекелес қабілеттілігін сақтап қалды. 2006-2007 жылдары капитализация көлемінің жоғарлауы байқалды. Банк акционерлерінің шешімімен сәйкес 3 млрд. теңге көлемінде төртінші эммиссиялық акциясын шығарып, орналастырды. 2006 жылдың 1 қаңтарына төленген жарғылық қордың көлемі 7 063 млн. теңгені құрады.

Өткен 2006 жылмен салыстырғанда пассивтер  жиыны 45046610 млн. теңгені құрады. Бұл көрсеткіш 2006 жылы 31562496 млн. теңге болған. Демек өткен жылдан 11% өсті. Себебі, бюджетке салық және басқа да төлемдер бойынша міндеттеме 372 пайызға, банктер алдындағы қарыз 100 пайызға, басқа да міндеттемелер 59 пайызға өскен. Ал төмен көрсеткіш көрсеткен корреспонденттік шоттармен банктің салымдары, басқа тартылған қаржы, шығарылған бағалы қағаздар.

 

   2.3. Экономиканы және халықты несиелендіру

 

Коммерциялық  банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі – экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады.

Несиелік  операциялар – бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншісінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік  және қайтарымдылық шарттарында  белгілі ақша қаражаттары соммасын ұсынуы бойынша қатынастар. Банктік  несиелік операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік операциялар банктер мен қарыз  алушыларға қарыз ұсынғанда, ал пассивтер, керісінше, банк қарыз алушы ролінде,ал клиенттер – несие беруші ролінде болғанда пайда болады.

Несиенің нысандары, оның құрылымымен  және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз  байланысты келеді.

         Несие нысаны  — бұл несиелік қатынастар  құрылымының, олардың негізгі  қызметтерінің яғни, әр алуан  сыртқы және ішкі өзгерістер  барысында толық сақталатын көрінісін  білдіреді

         Несие берушілер  мен қарыз алушылар арасындағы  байланыстар қалай өзгергенімен  де, несиенің нысаны сол күйінде  сақталады.

         Несиенің  екі нысаны бар: тауарлы және  ақшалай. Мұндағы тауар түрінде  берілетін несиені — коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені  — банктік деп атайды.

        Банктердің активтік қарыздық операцияларын қарастырайық. Кәсіпорын, фирма концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын толықтыру, жалақыны төлеу, жабдық сатып алу үшін және т.б; ауыл шаруашылық кәсіпорындар, фирмалар - өздерінің тұкым, жанар-жағар май және тыңайтқыш сатып алу шығындарын жабу үшін; бір реттік тұтынушылар (халықтар) – автомобиль, үй, ұзақ пайдаланылатын тауарлар және т.б. сатып алу үшін; үкімет – ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы қарызды, негізінен табыс алу мақсатында шоғырландырған ақша қаражаттарын (депозиттік және депозиттік емес) орналастыратын коммерциялық банктерден алады.

Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшылардан  ақша қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуда қаржылық делдалдар ролін атқарады. Банктің  бұл қызметі несиелік қатынастардың  барлық қатысушыларына (салымшылар, қарыз  алушылар және банк) тиімді. Бұл қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің қажеттілігін қанағаттандырады.

Коммерциялық  банктің несиелік операцияларын әртүрлі белгілері бойынша жіктеуге болады: мерзімдері бойынша – қысқа мерзімді (1 жылға

дейін), орта мерзімді (1- ден 5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары); қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген (қарыз алушыға сенімге негізделген және қамтамасыз етелуі жоқ бланкілер) және қамтамасыз етілген; банктік роліне байланысты (несие беруші немесе қарыз алушы) – активтік және пассивтік қарыздық операциялар (активтік – бұл клиентті және басқа банктерді несиелеу; пассивтік – Орталық банктер және басқа коммерциялық банктерден банкаралық несие алу); несиелендіру мақсатына байланысты – негізгі капиталды арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға, тұтынушылық мақсаттарға арналған қарыздар.

Несиелік  операциялар басқа белгілері  бойынша да жіктеле алады: қарыз алушылардың түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша,мөлшері бойынша, алу шарттары бойынша және басқалар. Мысалы, қарыз алушылардың түрлері бойынша қарыздар былай жіктеледі: сауда өнер кәсібіне, жылжымайтын мүлік кепілдігіне, жеке тұлғаларға, бағалы қағаздарға, ауыл шаруашылық, қаржы органдарына және т.б.

Несиенің  пайдалану сипаты бойынша оны  өндірістік және тұтынушылық қолма  – қол және қолма – қолсыз (тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыруға) деп бөлуге болады. Несиенің мұндай жіктелуінің негізінде формалды белгілер жатқанын атап көрсету қажет. Шет елдердің экономикалық әдебиетінде  несиенің және несиелік операциялардың бірыңғай жіктелуі жоқ.

Банктердің  несиелік операциялары, банктердің және клиенттің өзара қатынастары, қарыз  берудің барлық шарттары реттеліп жасалған несиелік келісімшарттар негізінде жүзеге асырылады. Несиелік келісім шарттың шарттары коммерциялық банкпен жүргізілетін несиелік саясаттың әрбір нақты сәтіне байланысты. Ол несиелік тәртіппен байланысты. Қарыз алушылар несиенің қайтарымдылығын және несиелеудің басқа қағидаларын сақтауды, ал банктер – несиелердің мөлшерін реттеу тәртібі, олардың төлеу мен өтеу шарттарын қамтамасыз етуі тиіс. Несиелік саясаттың құрамдас бөлігі болып пайыздық саясат табылады. Банк клиентпен бірге жалпы банктік ережелер негізінде іріленген объект құрамын және несиелердің жекелеген объектілерін, несиенің берілуі және өтелуі тәртібін, кәсіпорынның меншік және қарыз қаражаттарын тиімді пайдалану бойынша шараларды, пайда алуға жетуге әрекет ететін басқа шаралар және де несиелік келісімшартты сақтандыру жақтары бойынша міндеттері мен құқықтарын өз бетінше анықтауға құқылы. Келісімшарттың қаншалықты сауатты және негізгі құрылуы көбіне банктің клиентке әсеріне байланысты.

Несиелік  келісімшартта қарастырылған шарттармен коммерциялық банктер несиенің пайдалануын  бақылауға, инженерлік және басқа тексерулерді жүргізуге, несиелік келісімшартты  бұзушы қарыз алушыларға экономикалық әсер етуші шараларды қолдануға  міндетті. Несиенің белгіленген мерзімдегі қайтарымдылығы мен төлемділігі  шешуші мәнге ие екені сөзсіз. Бұл  принциптерсіз несие өзінің мәні мен мақсатын жоғалтады.

Таяу  уақытқа дейін банктердің қарыздары  қорытындысында мемлекеттің кәсіпорынмен ұйымдарға беретін қайтарымсыз  және тегін дотациясына айналып  келген болатын. Кейбір жағдайларда  және күні бүгінде осы жайт қайталануда. Бірақ, республикада жүзеге асырылып жатқан банк реформасы ең әуелі экономикалық категория ретіндегі несие берудің  негізгі қағидалары мен позициясын қалпына кетіруге бағытталған. Қазір  қарыздардың қамтамасыз етілуіне жаңаша көрініс табуда. Сондай-ақ, әрбір берілген қарыз нақты материалдық қамтамасыз етілуі тиіс деп болжамдалады.

Қарыз алушының белгіленген мерзімде несиені қайтарудың нақты мүмкіндігін ескермеді. Қазіргі  кезде клиенттің өтінішінше, оның өзінің міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігіне көп көңіл  бөлінеді.

Бұл сараптау жұмыстарына қатысты экономикалық аппараттың жаңа қатынасын оның формалды жұмыс әдістерінен бастап қызмет көрсететін шаруашылық ұйымдардың ісін жақсы білу негізінде несиенің қағидаларын  жүзеге асыруға бетбұрыс жасауын  талап етеді.

Қарыздарды (ссудаларды) қамтамасыз ету банк активтерінің сақталуы мен табыс табуының кепілдігі  үшін қажет. Несиелік қамтамасыз етудің негізгі түрлеріне төмендегілер жатады: