Ақшаның шығу тегі мен қызметтері

      Сонымен қатар қазіргі кезде кәсіпорындарды жекешелендіру де мемлекеттік бюджеттің  кірісін қалыптастыру да әр түрлі  өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру да Ұлттық банктің несие ресурстарын басқа банктерге сатуда инфляцияға қарсы күрес те және т.б. Жүргізіліп жатқан іс-шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.

      Ақша  нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуді айналыстағы ақша массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұллтық жалпы өнімді ынталандыру бағытында қолданылуда. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ. Ақша айналымы, ақша айналысы және

 Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 

1. Ақша  айналымы және ақша айналысы туралы түсінік.

      Ақша  айналымы деп тек қолма – қол  ақша емес ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгілі бұл ұғымдардың мәні мен құрылымын  өзгертпей кейбір ерекшеліктерді енгізді.

      Жоспарлы-орталықтанған  экономика жағдайында ақша айналымының ерекшеліктері:

• Қолма қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсіпорындардың шығарын өнімдерін алдын ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық қоғамдық өнім өндіріс құралдары және тұтыну заттары (өнімдер мен қызмет көрсету) түрінде, яғни бірінші жағдайда материалды-техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам мүшелерінің табысына (жалақы, зейнетақы және т.с.с) сәйкес мемлекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінеді;
• Мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақшаға бөлініп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесіне қызмет атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма-қол ақша қозғалысы қолма-қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал-жабдықтарын бөлуді көрсетті;
• Ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің объектісі ретінде директивалық заңдармен реттелді;
• Ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетті;
• Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте шоғырланып, оған мем-банк бақылау жүргізді;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерін тек мембанк монополды құқықпен шығарды;
• Мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен де шұғылданады.

      Нарықтық  экономика үлгісі жағдайындағы ақша айналымына тән ерекшеліктер:

• Ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға қызмет жасайды, ол бөлу қатынастарының тек аз ғана бөлшегін қамтиды;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақа айналымдарын заңмен ажырату жойылды;
• Ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және жеке тұлғалардың жоспарлы болжауының объектісі болып табылады;
• Ақша айналымы әр түрлі меншік формасы жағдайында жүреді; ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері орталықтанбаған, яғни олар әр түрлі коммерциялық және мемлекеттік банктерде шоғырланған;
• Қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма-қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер шығарады.

      Сонымен, ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қол емес түрінде үзіліссіз  қозғалыста жүретін ақша белгілері  айтады. Бұл анықтама ақша айналымының  қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді.

      Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп  айтуға болмайды оған себеп – қолма-қол  ақша және қолма-қол емес ақша белгілерінің өЗадача. құны көрсетілген құнымен  салыстырғанда өте төмен, тіпті  жоқ деуге болады. Демек қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз юар.

      Айналыста жүретін тек қолма-қол ақша, ол ақша айналымының тек бір бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі  бір мезгілде қолма-қол ақшамен  өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі. Ал ақша айналымы деген қолма-қол ақшамен қолма-қол емес ақша белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айырсуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі. Сонымен ақша айналымы екі бөліктен: қолма-қол ақша айналысы және қолма-қол емес ақша айналымынан тұрады.

2. Қолма-қол ақша айналысы және қолма-қол емес ақша айналымы.

      Айналыста тек қолма-қол ақша жүретіндіктен  оны ақша айналысы деп атайды. Айналыс  және төлем құралдары ретіне нақты  ақша белгілері (банкноталар, қазыналық билеттер (қағаз ақшалар) және ұсақ монеталар) айналыста жүреді. Бұл кез-келген мемлекеттің ақша айналымының аз бөлігін құрағанмен оның маңызы үлкен. өйткені қолма-қол ақша халықтың ақшалы табысының басым көп бөлігін алуға және оны жұмсауға қызмет етеді.

      Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшаны Ұлттық банк банкнота түрінде эмиссиялайды (ҚР-ның ақша өлшемі - теңге), екінші деңгейдегі банктер оның эквивалентін қолма-қол емес формада төлеп  алады. Коммерциялық банктердің операциялық  кассасынан қолма-қол ақшаның көп бөлігі клиенттерге беріледі, яғни клиенттер заңда тұлғалар болса, ақша кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына түседі де, ал клиенттер заңды тұлғалар болса, ақша кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасындағы қолма-қол ақшаның аз бөлігі олардың өзара есептесуіне жұмсалса ( өзара есептесу, негізінен, қолма-қол емес ақша белгілерімен жүргізіледі), ал басым көп бөлігі халыққа әр түрлі ақшалы табыс түрінде (яғни жалақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкірақы, сақтандыру қайтандыру қайтырымы, дивидендтер төлеу мен бағалы қағаздарды сатудан түскен түсім және с.с. түрінде) беріледі.

      Қолма-қол  ақша негізінен халықтың ақшалы тыбысынан  және оны жұмсаудан түседі. Бірақ  ақшаның көп бөлігін салық, жарна, сақтандыру төлемін, қарызды өтеуге, тауар сатып алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы қағаздар мен лотерия сатып алуға, жалгерлік ақы, айып және т.с.с. төлеуге жұмсайды.

        Қолма-қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) – ол банктегі  шот иесінің жазбаша бұйрығы  бойынша шотттағы ақша қалдығының  өзгеруі немесе ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметін атқаруы. Ол бүкіл ақша айналымының басым бөлігін (90%-ке жуығын) құрайды. Төлем айналымы төлеушілер мен сатып алушылардың банктегі шотына немесе жазу түрінде немесе олардың өзара талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.

      Есеп  айырысу операцияларын жүргізу  үшін әр түрлі шоттар қолданылады. Олардың  арасында кең тарағандары: ағымдағы, есеп айырысу және т.б. шоттары. Қолма-қол  ақшасыз төлем айналымы: тауарлы  операциялар бойынша және қаржы  міндеттемелері бойынша болып екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа тауарлар мен қазметтер үшін қолма-қол ақшасыз есеп айырысу, ал екіншіге бюджетке төленетін төлемдер (пайда салығы, қосымша құн салығы, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы  және басқа міндетті төлемдер) және бюджеттен тыс қорлар, банктік борышты өтеу, несие үшін өсімді төлеу, сақтандыру компанияларымен есептесу жатады.

      Айналыстағы ақша алма-кезек  бірлесе айналыс  құралы, біресе төлем құралы қызметтерін  орындайды. Тауар сатудан түскен  ақша қарыз төлеуге жұмсалуы мүмкін, өз кезегінде, қарыз өтеуден түскен ақша қарыз төлеуге жұмсалуы мүмкін. Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымдары өзара тығыз байланысты және бір-біріне тәуелді. өйткені ақша үнемі бір айналыс аясынан кетпей оған одан әрі қызмет жасай береді. Ал банктегі шотқа қаржының аударылуы – қолма-қол ақшаның берілуінің кепілі. Сондықтан қолма-қол ақша айналысынан ажырағысыз құрылым және екеуі бірігіп мемлекеттің бірыңғай ақша айналымын құрайды.

      Ақша  айналымын реттеудегі маңызды элемент  – қолма-қол ақшаны пайдалану аясын тарылту. Қазір бұл мәселе біздің елде пайдалану аясын тарылту. Қазірбұл мәселе біздің елде кәсіпорындар арасындағы өзара есепке қолма-қол ақшаны тек төменгі жалақының төрт еселенген мөлшері көлемінде пайдаланумен және банктегі салым иелерінің бөлшек саудамен есеп айырысу үшін есептесу чектерін енгізумен шектелуде.

      Банктердің  есептесу операциялары: инкассо, аудару және аккредитив болып бөлінеді.

      Инкассо - әр түрлі құжаттарды пайдаланып, клиенттердің тапсырысы бойынша және олардың  шотына банктердің ақша түсіру операциясы. Инкассоға чектер, вексельдер, бағалы қағаздар және т.б. құжаттар қабылданады.

      1996 жылдан Халықаралық сауда палатасы  шығарған инкассо бойынша Үйлестірілген  бірыңғай Ереже қолданылды. Онда  инкассоның мәні және түрлері  анықталған; вексельдерді; чектреді, инкассалық тапсырыстарды инкассалау тәртібі; шарт бойынша халықаралық төлемде инкассо түріндегі есеп айырысу тәртібі қарастырылған.

      Инкассалық  операцияның екі түрі бар. Жай  инассо – клиенттің банк арқылы коммерциялық құжатсыз қойған төлем талабы негізінде банктің үшінші жатқан ақша алуға міндеттенген операциясы. Жай инкассо тауарсыз есеп айырысуда қолданылады. Құжатты (документарное) инкассо – үшінші жаққа клиенттен алған құжатты (негізінен тауарды реттеуші) көрсету және оны тек төлемді қолма-қол алғанда немесе акцент алғанда ғана беру нәтижесінде банктің жүргізетін операциясы.

      Аудару  операцияларында клиент банкіне  өЗадача. шотынан белгілі-бір соманы көрсетілген жаққа аудару жөнінде  тапсырма береді. Бұндай операцияны жүргізгені үшін банк коммиссилық ақы алады.

      Аккредттив (латынның сөзі – «сенемін») – бір  банктің екінші банкке аккредитивте көрсетілген шарттардды орындағанда  белгілі-бір соманы жеке немесе заңды  тұлғаға төлеу жөініде берген жазбаша тапсырмасы. Аккредитив –  атаулы ақшалы құжат. Онда  белгіленген мерзім ішінде аккредитивте көрсетілген шарттарды орындағанда белгілі бір соманы жеке немесе заңды тұлғаға төлеу жөнінде берген жазбаша тапсырмасы.

      Аккредитивтің негізгі түрлері: ақшалы және құжатты.

      Ақшалы  аккредитив – атаулы ақшалы құжат. Онда белгіленген мерзім ішінде аккредитивте көрсетілген соманы түгел немесе бөліп-бөліп оны иемденушіге төлеу жөнінде корреспондент-банкке берген тапсырма жазылған.

      Құжатты аккредитив – келісім, ол бойынша  эмитент-банк клиенттің нұсқауымен және оның өтініші бойынша үшінші жаққа төлемді жүргізу немесе оның үкімі бойынша төлеуі немесе ол берген аударым вексельді акцептеуі, құжаттарды есептеуі немесе сатып алуы керек. Эмитент-банк көрсетілген операциялардың кез келгенін жүргізу өкілдігін басқа банкке беруіне болады.

        Электронды техниканың жетістіктерінің,  банк операцияларын автоматтандыруды  дамыту мен жетілдірудің нәтижесінде  ХХ ғасырдың 70-жылдардының екінші  жартысында электрондық төлем  жүйесін қолдануға мүмкіндік  туды.

      Электронды  төлем жүйесі – ол қағазсыз тасымалдаушы, электронды сигнал жіберу арқылы ақша сомасын аудару, банктік шотардың жағдайын бақалау, несиелік және есеп айырысу операцияларын жүргізу үшін қолданылады.

      Банк  клиенттерді қызмет көрсететін электрондық  төлем жүйесіне:

• Автоматтандырылған есеп айырысу палатасы;
• Банктік автоматтар;
• Сауда ұйымдарын терминалдар;
• Үйде банктік қызмет көрсетулер жатады.

      Автоматтандырылған  есептесу палатасы (АЕП) қолма-қол ақшасыз  есеп айырысуды автоматтандырылған тәртіппен жүргізеді және төлемдер жөнінде барлық хабарлар электронды есептегіш машиналарға енгізу үшін магниттік лентаға немесе терминалдық енгізу үшін магниттік лентаға немесе терминалдық құрылғыға түсіретін формада болады.

      Банктік автоматтар (БА) – ол клиентке банк қызметкерлеріңіз банктік электронды есептегіш машиналарға қосылып, өз бетімен операциялар жүргізуге мүмкіндік беретін құрылғы. Алғашқыда БА банк ғимаратында орналастырылып, тек қолма-қол ақша беруге қолданылады. Біртіндеп  БА қолдану масштабы өзгеріп, ол жүретін операциялардың шеңбері кеңіді. Қазір олар халыққа үнемі және көп қызмет көрсететін жерлерде орнатылуда. БА қолма-қол ақша берумен қатар, ақшаны бір шоттан басқасына аудару, мерзімдік төлемдерді атқару, лимит шегінде борыш беру, хабар-анықтама беру, шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау және т.с. көптеген операциялар жүреді. БА-ның тетігі – пластикалық дебеттік карточка. Ол – банктік шот иесінің мағлұматтары және жүргізілетін операциялар түрі жазылған арнаулы магниттік жолақ.

      Терминалдар – сауда орындарында, ресторандарда  және т.б. сауда ұйымдарындағы есеп айыратын қызметкерлер банк жүйесіне төлем операциялары туралы хабар беруге және оны сол жүеге қосуға, сонымен қатар сатып алушының төлем қабілеттілігі туралы кері алуға мүмкіндік беретін құрылғы. Терминалдарды енгізудің мақсаты – қолма-қол ақша айналысын қысқарту.