Ақшаның шығу тегі мен қызметтері

      Құнның  екінші формасы тауарлы өндірістің ұлғайып, одан әрі нығаюын, өндірістік байланыстардың өрістеуін сипаттайды. Бұл сәтте өнім өндірушілер тауарлар арасындағы сандық арақатынастардың дәлдігіне  айырықша мән беретін болды, өйткені, айырбас процесі тауарларды өндіруге жұмсалған еңбеті өтеуге барған сайын зор роль атқарады.

      Сөйтіп, тауар өндірісінің өсуі, айырбастың жиілігі мен жүйелілігі барлық тауарлар арасынан бір тауардың бөлініп шығуына  әкеп соқтырды. Бұл тауарға басқа  тауарлар көбірек, әрі жиі алматырылып, ол қалған тауарлар үшін эквивалент, яғни жалпыға ортақ балама тауар болды. Сөйтіп, құнның кеңейтіген формасы біртіндеп құнның жалпыға ортақ формасына айналды. Оның формуласы мына сипатқа ие болды: 

       4 қап астық

      1 балта

      1 құмыра           = 1 қой

      және  т.б. 

      Жалпы ортақ эквивалент ролін атқаратын  тауар үшін әр түрлі халықтарда және сол бір халықьың өзінің тарихының  әр түрлі даму кезеңдерінде жалпыға  бірдей құн эквивалентін әр түрлі  өнімдер (мысалы, аң терілері, піл сүйегі, балық, мал және т.б.) атқарды.

      Ақша  түрлерінің өзгеруі.  Тауар өндірісінің  тарихи даму барысында ақшаның ролін  әр түрлі тауарлар атқарады. Әрбір  тауарлы өндіріс тауардың жалпы  эквивалентін пайдаланды. Қоғамдық еңбектің бірінші ірі бөлінуі нәтижесінде  малшы тайпалары пайда болып, олар айырбас құралы ретінде малды қолданды. Оның нақты түрі жергілікті жердің жаратылысына байланысты әр түрлі болады. Мысалы, далалық жерлерде тауардың жалпы эквиваленті ролін жылқы, өгіз немесе қой атқарса, шөл және шөлейт жерлерде – түйе, қысы ұзақ тундрада – бұғы атқарады.

      Ақшаның айырбас құралы қызметін мал атауларымен  атаған. Мысалы, латын сөзі «пекус» - «мал», ал «пекуня» - «ақша», үнділердің ақша өлшемі «рупия» - «рупия» - «рупа» - «мал» деген сөзден шыққан. Казіргі  кезде көп колданылып жүрген «капитал» деген сөздің шығу тарихы да мал атауымен байланысты көрінеді,өйткені ескі герман тілінде меншігінде көптеген мал басы болса,оның байлығы «капитал» деп атаған.

            Кейінірек қол өнер кәсібі  дами бастаған кезде әр түрлі  халықтардың айырбасқа қолданған алғашқы   тауары серек кездесетін аңдардың терісі болған. Ертедегі скандинавтар мөлшері әр түрлі тауарларды сатып алғанда оларды түлкі, сусар, бұлғын терлеріне айырбастаған. Сібір халықтары бұлғынның терісін қолданса, ал құндыздың терісі Солтүстік Америкада жүрген. Сондай-ақ тері ақшаларын Манғолия және Тибет пен Памир тауларының етегін мекендеген халықтар кең пайдаланған. Ертедегі Русьте сусар терісі айырбастың басты құралы болған. Оған дәлел мынадай мысал-1610 жылы қарсыласының жаулап алған орыстың әскери кассасында күміс 5450 рубль. Және теріден жасалған 7000 рубль болған екен.

         Қабыршақ ақша материалын ең  бір орнықты формасы болып  келді. Себебі ХХ ғасырдың 70-жылдарының  бас кезінде кезіне дейін Соломоновтар  аралдарындағы ақша айналымында қабыршақ ақшаның үш түрі:ең арзаны-курила(қара), галиа(ақ) және ең қымбаты-ринго (қызыл) жүрген. Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды пайдаланған. Мысалы, бір құл үш сиырға, алты бұзауға, он екі қойға теңгерілген. Қолөнер кәсібінің жетілуі ақша эквивалентін де жетілдірді. Оңай бөлінетін, бір-біріне оңай бірігетін, ұзақ сақталған және біртектес эквивалент тауарлар, яғни өсімдікөнімдері-зәйтүн майы, күріш, кофе, какао, бұршақ, тұз және с.с пайда болды. Жалпы эквивалент болып әр түрлі металдар да қолданылады:темір, қалайы, мыс, қорғасын, күміс алтын. Металл ақшалардың артықшылығы – олардың біртектестігі,мықтылығы, әрі оңай бөлінуі. Көп уақытқа дейін металл ақшалардың фопмалары әр алуан болды. Мысалы, темірден жасалған кетпен, күрек, таға, шынжыр, және т.с.с құралдар ;мыс ақшалар –мосы, қалқан, қазан, ыдыс түрінде айналыста жүреді. Ақшаның қазіргі грекше атауы «ДРАХМА» -«БІР УЫС ШЕГЕ» деген ұғым ретінде сол кезден сақталған Күміс пен алтын ақшалар жүзік, сақина, алқа және т.с.с.

1.3. Ақшаның атқаратын қызметтері және экономикадағы рөлі 

      Ақша  экономикадағы рөлін өзінің атқаратын  негізгі қызметтер арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.

      Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын  қызметтеріне мыналар жатады:

1. Құн өлшемі және баға масштабы;
2. Айналыс (айырбас) құралы;
3. Төлем құралы;
4. Қорлану және қор жинау құралы;
5. Дүниежүзілік ақша.

   Ақшаның құн өлшемі қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде барлық тауарлардың құнын өлшейді. Ақша құн өлшемі қызметі ретінде: «мөлшері жағынан аттас, сапасы жағынан салыстыруға келетін тауарлар құнын бейнелеу үшін тауарлар дүниесіне материал беру» қызметін атқарады. Бірақта тауарларды өзара өлшейтін ақша емес, тауарлар өндірісіне кеткен қоғамдық қажетті еңбек олардың бірінің біріне өлшенуіне жағдай жасайды. Барлық тауарлар қоғамдық еңбек өнімдері, сондықтан олардың құнын өзіндік құны бар нақты ақшалар (алтын және күміс) өлшей алады.

   Тауар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады. Баға тауарды  өндіруге және сатуға қажетті қоғамдық еңбек шығынымен анықталады. Әрбір  елде ақшаның өлшемі ретінде қабылданған  және тауарлар бағасын өлшеуге қызмет ететін металдың (алтын) баға белгілеу процесіндегі ақша бірлігіне бекітілетін салмақты саны баға масштабы деп аталады.

   Бағалардың  негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның құн өлшемі қызметі мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн өлшемі бұл мемлекетке тәуелсіз ақшаның экономикалық қызметін сипаттайды. Құн өлшемі қызметі құн заңына байланысты анықталады. Баға масштабы нарық заңына байланысты анықталынады. Баға масштабы бұл мемлекетке тәуелді, бірақ тауардың құнын көрсету үшін емес, тек оның бағасын бейнелеу үшін қызмет етеді. Баға масштабы нарық заңына, яғни сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді. Сөйтіп баға масштабы арқылы ойша белгіленетін тауарлар бағасы ұлттық ақша бірлігіндегі көрсетілетін нарықтық бағаға айналады.

   Ақшаның айналыс құралы қызметі.  Айналыс құралы қызметінде ақша тауар айналысы процесінде делдалдық рөл атқарады. Тауар айналысы мынадай процестерді қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы және тауарды сатып алу, яғни тауардың ақшаға айналуы және тауарды сатып алу, яғни тауардың ақшаға айналуы. Бұл процесті арнайы формулада мынадай түрде беруге болады: Т(тауар) - А(ақша) - Т(тауар).

   Ақша  айналысынан айырмашылығы ақша тауарларды біртіндеп айналыстан шығара отырып, өзі айналыста үнемі қалып  отырады. Ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінің басты ерекшелігі, біріншіден, бұл қызметті толық бағалы емес құнының белгілері: қағаз және несиелік ақшалар атқарады, екіншіден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.

      Сонымен ақша, айналыс құралы қызметін атқарғандықтан да олардың саны, яғни айналысқа қажетті сатылатын тауарлар массасы және бағасы негізінде анықталады. Ал егер айналыстағы ақша массасы тауар массасынан артық болса, онда ақшаның құнсыздануы инфляцияға жол береді.

      Ақшаның төлем құралы қызметі. Әр түрлі жағдайлардың болуына  байланысты тауарлардың тек  нақты ақшаға ғана сатылмайтыны белгілі. Себебі әр түрлі тауарларды өндіру кезеңі мен айналыс мерзімінің ұзақтығының бірдей еместігі, сондай-ақ бір қатар тауарлардың өндірісі мен сатылуының маусымдық сипатта болуы шаруашылық субъектісінде қосымша қаражаттардың жетіспеушілігін туғызады. Соның нәтижесінде тауарлардың төлемін кешіктіріп сатып алу және сату, яғни несиеге беру қажеттігі туындайды. Ақша төлем құралы ретінде мынадай ерекше бір қозғалыс формасына ие: Т (тауар) – М (міндеттеме), келісілген мерзімінен кейін: М (міндеттеме) – Т (тауар).

      Ақша  төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына қызмет етіп қоймай, сол сияқты қаржы және несие қатынастарына  да қызмет етеді.

      Жалпы барлық ақшалай төлемдерді мынадай  түрде топтастыруға болады:

• Тауарлар және көрсетілетін қызметтер бойынша төлем міндеттемелері;
• Мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
• Банктік несиелер, мемлекеттік және тұтыну ниелері бойынша қарыздық міндеттемелер;
• Сақтандыру міндеттемелері;
• әкімшілік, сот алдындағы және өзге міндеттемелер.

      Ақша  төлем құралы қызметін толық бағалы емес, яғни қағаз және несиелік ақшалар  атқарады.

      Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде, оның иесіне тауар алуды қамтамасыз етумен қатар, байлықты жинау құралы болып табылады. Сондықтан да адамдар оларды жинақтауға немесе қорлануға тырысады. Қорлану үшін ақша айналыстан алынады, сөйтіп тауарды сату және сатып алу қозғалысы үзіледі.

      Ақшаның қор жинау қызметін болық бағалы емес ақшалар атқара алмайды, себебі олардың меншікті құны жоқ бұл қызметті атқару қашаннан алтынға жүктелген.

      Ал  ақшаның қорлану қызметін толық  бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар  өндірісі жағдайында қорлану екі  формада жүзеге асырылады десе болады:

1. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ (дезозиттік) шоттардығы, сол сияқты банктегі басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары түрінде қоғамдық қорланы формасында;
2. Банктергі халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке қорлану формасында.

      Дүниежүзілік  ақша. Сыртқы сауда қаралық заемдар, сыртқы серіктестерге қызмет көрсету барысы дүниежүзілік ақшалар жалпыға ортақ төлем құралы, жалпыға ортақ сатып аланатын құрал және жалпыға ортақ қоғамдық байлықтың материалдану құралы болып табылады. Халықаралық төлем құралы ретінде дүниежүзілік ақшалар халықаралық байланыстардағы есеп айырысуларда қолданылады. Халықаралық сатып алынатын құрал ретінде дүниежүзілік ақшалар елдер арасындағы нақты ақшамен төленетін тауарлар және көрсетілетін қызметтер айырбасындағы тепе-теңдік бұзылған жағдайда қызмет етеді. Жалрыға ортақ қоғамдық байықты құрау ретінде дүниежүзілік ақшалар бір елдің екінші бір елге займ немесе субсидиялар бері барысында қазмет етеді.

      Қаріргі кезде дүние жүзілік ақша қызметін: АҚШ – доллары, Еуропалық Одақтың  қазіргі ваютасы – еуро. Сол сияқты халықаралық валюталық қордың СДР-і (арнай қарыз алу құқығы) атқарады.

      1999 жылы қаңтар айынан бастап, Еуропалық  қауымдастық елдерінде жаңа валюта  «Еуро» енгізілді. Еуропалық валюталық  Одаққа бастапқыда он бір ел  қатынасқан: Германия, Франция, Люксенбург, Нидерландия, Австрия, Бельгия, Финляндия, Ирландия, Португалия, Испания және Италыя. 1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап, «Еуро» қолма-қолсыз төлемдер үшін және мемлекеттің жаңа қағаздарын орналастыру үшін пайдаланылды. «Еуро» банкноты мен монеталары 2002 жылдың 1 қаңтарынан және 6 айдай уақыт ішінде енгізіліп, валюталық одаққа мүше елдердің ұллтық ақша бірліктері 2002 ж. 1 шілдесінен бастап өз қызметтерін тоқтатты.  
 
 
 
 
 

      1.4. Ақшаның қажеттілігі және оның  экономикалық маңызы. 

      Ақшаның объективті қажеттілігі тауар өндірісі және одан туындайтын тауар айналысына байланысты. Ақша – кез келген тауар айналысының құрамдас бөлігі және оның нәтижесі. Тауар және ақша бір-бірінен ажырамайды, себебі ақша айналымынсыз тауар айналымы болмайды, болуы да мүмкін емес.

      Әйтсе де адам өміріне ақшаның қажеттілігі  туралы әр уақытта әр түрлі ойлар  айтылуда. Рационалистік концепцияны (ақыл-ой талабына ғана негізделген  көзқарас) жақтаушылар ақша адамдар  арасындағы келісім құралы, ол айырбас  кезінде құндардың қозғалысына қажетті арнаулы құрал деп түсіндірді.

      Рационалистік концепцияны жақтаушылар тобы –  ақша адамдар арасындағы келісімнен  туған айырбастың техникалық құралы деген көзқараста болды.

      Ал, эволюциялық концепцияны жасақтаушылар  бұл «жұмбақты» басқаша шешуде. Бұл концепция қоғамдық тауар өндірісін зерттей келіп, ақша адамдардың еркінсіз айырбастың ұзақ дамуының нәтижесінде бүкіл тауарлар  өндірісін зерттей келіп, ақша адамдардың еркінсіз айырбастың ұзақ дамуының нәтижесінде бүкіл тауарлар әлемінен бөлініп шыққан ерекше тауар екеін дәлелдейді.

      Нарықтық  экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әр түрлі меншік жағдайында (мемлекеттік, коооперативтік, жеке) өнімнің  көлемін, түрін және бағасын бекітуге дербестік алды. Шаруашылықты жаңа нарықтық жағдайда жүргізуде төлем қабілетті сұранысқа бағдар жасалуда, яғни сұраныс ескеріліп, өнімнің шығару көлемі, түрі, бағасы тағайындалады.