«АКА» ЖШС қаржылық жағдайын, ресурстардың ұйымдастырылуын талдау

     2000 жылы кәсіпорын қызыметін бастағаннан  кейінгі екінші жылболып табылады, бұл кәсіпорынның бірінші жылғы  атқарылған қызметтінің алғаш  жемісін кору деген сөз болып табылады.  
         Екінші жылдағы ең манызды шара. Ол шара жаңа, екінші жанар-жағар маймен қамтамасыз ету станциясының құрылысымен байланысты. Жаңа станцияның бұрынғыға қарағандағы ерекшелігі оның орналасқан жерінде! Яғни Республикалық  маңызы бар “Алмата – Екатеринбург ” тас жолының бойында орналасуы. Осының арқасында жанар-жағар май сатудан түсетін пайда тұракқты және  өте жоғары болды. 
         2001 жылы Луговое ауылында Кеңсе құрылысын бастады. Кеңсе құрылысы  6 айға созылды. Жаңа евро-ремонт стандартына сәйкестендірілген кеңсе екі қабаттан тұрады. Біінші қабатында Луговое ауылды мекенінің әкімшілігі толықтай кошірілді. Екінші қабатта жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің кеңсесі орналасты. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің Атқарушы орган – директорының жұмыс орны осы кеңседе орналасқан. Екінші қабатта сонымен қатар есеп айырысу кассасы және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің экономикалық бөлімі, соның ішінді бухгалтериясы орналасқан. 
         2002 жылдан бастап кәсіпорын льготты салық түрін өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы және оларды өңдеу қызметінде пайдалануды бастады.  
         2004-2006 ж.ж аралығын егіннен түсетін пайдамен байланысты. Осы жылдар аралығында серіктестіктің экономикалық бөлімі бидайдан және бидай өнімдерін сатудан түскен пайда максималды болды деген тұжырымға келген. Ол темір жол арқылы экспортқа байланысты болатын. 
         2000 – 2003 ж.ж аралығында серіктестк егін шаруашылығы саласында дәнді дақылдардан тек қана  бидай өсіріп келсе. Және де бидайдың “ Астана ” деп аталатын бір сорты ғана. 2004 жылдан бастап жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің егетін дақылдарының қатарына күнбағыс қосылды. Жоспар бойынша 2004 жылы “Май сығу” шағын зауыты жұмыс істеуге дайын болатын. Күнбағыс егумен қатар бидайдың жаңа сорты “ Светланка ” өсіру қолға алынды. Бидайдың бұл сорты жоғары сапалы болып табылады. 
         2006 жылы “Тас үгіту” зауытының құрылысы аяқталды. Жол құрылысымен айналысатын фирмаларға  жол құрылысына арналған майда тас  сату қызыметі жүзеге асырылды. Осы жылы Тас зауытымен қатар Астана қаласында орналасқан құрылыс нысанының жұмыс аяқталды. Бұл нысан бірнеше қызмет түрлерін атқаруға мүмкіншілік берді. Ол мүмкіншілікті “Қонақ үй” қызметін жүргізу мен кеңсені жалға беруге пайдаланды. Сол жерде жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің бас кеңсесі орналасқан. Бас кеңсе серіктестіктің  генерелды директоры, бас бухгалтері, бас экнономисінің жұмыс орны. 
        Қазақстан республикасында бірінші, валюталық дағдарыстан кейін қызметін ауылшаруашлық өнім өндіруден бастаған шағын кәсіпорын. Қазіргі таңда жан-жақты өнім түрлерін өндіреді, тек қана өнім өндірумен айналыспайды, сонымен қатар қызмет көрсетумен айналысады. Он жылдың ішінде шағын кәсіпорыннан алуан түрлі өнім өндіретін, қызмет көрсететін қаржылық жағдайы тұрақты, өндірісті әрі қарай дамытуға қаржылық жағынан мүміншілігі өте зор серіктестікке айналды.  
          “ АКА ” Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі коммерциялық ұйым. Кез-келген коммерциялық ұйымның, кәсіпорынның  мақсаты озінің капиталының рентабелділігі, яғни пайда табу. Серіктестік өзінің пайда табу масатында алуан түрлі шаруашылық қызмет түрлерін жүргізеді. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің  алуан түрлі шаруашылық қызметі екіге бөлінеді:

• негізгі шаруашылық түрлері;
• негізгі емес шаруашылық түрлері;

     Кәсіпорын құрылғанда негізгі мақсаты ауылшаруашылық өнімдерін өндіру болатын. Уақыт  өте келе өнім түрлері мен қызметтердің да саны арта түсті. Осы қызметтердің ішіндегі негізгі қызмет түрлері:

• егін шаруашылығы:

     ○  бидайды өндіру, оны өңдеу; 
          ○ күнбағысты өндіру, оны өңдеу;

• мал шаруашылығы:

○  Мал басын  кобейту мен бордақылау; 
○  Ет өнімін сату;

     Жауапкершілігі  шектеулі серіктестіктің айналысатын  қосымша қызмет түрлері:

• құрылыс қызметі;
• құрылыс материалдарын өндіру;
• құрылыс материалдарын сату-сатып алу;
• жол құрылыс материалдарын шығару;
• жанар-жағар май саудасы;
• қонақ үй, мейрамхана, кеңселерді жалға беру, қызмет көрсету саласы;
• техникалық қызмет станциясы (СТО);
• автокөлік, техниканың қосалқы бөлшектерін өндіру, сату-сатып алу;
• кен орындарын жетілдіру, пайдалы қазбаларды іздеу және барлау т.б болып табылады.

     Кәсіпорын өндірісін жүзеге асыруды және дамытуды тек қана ішкі қаржыландыру көзімен  ғана жүзеге асырып отырған. Өнім  өндіру мен қызмет көрсету серіктестік  үшін пайда көзі болып табылады. Пайдаға жету үшін серіктестік қызметінің заңдылықпен тиым салынбаған келесі негізгі түрлерін жүзеге асырады: 
         - құрылыс қызметі, құрылыс-жинақтау, жұмыстары, құрылыс учаскесін дайындау,құрылыс заттарын жасау, сатып алу, сату, автокөлік жолдарын жөндеп жасау, құрылыс-монтаждық пен жол-құрылыс жұмыстары, ғимараттарды жабдықтау, дизайні, жол-құрылыс техникасы, құрал жабдықтар, жол салу мен жол-құрылыс материалдарды шығаруға арналған агрегаттар және механизмдерді сатып алу, жеткізу және сату; 
          - Ұн тартатын өндірістік, ауыл шаруашылық өнімділігінің оның ішіндегі дән және дән өнімділігін  және мал шаруашылығының барлық түрлерін жасау, өндіру және сату, дән, ұн тартатын  және нан пісіретін өндірістік, мал және мал шаруашылығының өндіру өңдеу және сату, ауыл шаруашылық техниканы, минералды тыңайтқыштар мен химикаттарды сатып алу және сату, нан-бөлкелік, кондитерлік пен макарондық өнімдерін жасап сату, жер аумақтарын жалға беру; 
          - Халық тұтыну тауарлары,тамақ өнімдерің жасау,сатып алу,жеткізу және сату, осы мақсатымен дүкендер,дәмханалар,мейрамханалар,бар  қоғамдық тамақтандыру және комиссиялық сауда кәсіпорындарын ашу,халқына медициналық қызметтер көрсету, медициналық жабдықтар жеткізу, фармацевтикалық қызмет, дәріханалар ашу; 
          - Әрлендіру,жарнамалық,кеңес беру жән делдалдық қызмет,басып шығару қызметі,полиграфиялық қызмет,ақпараттық  материалдарды көрсету,инвестициялық,сауда және делдалдық қызметке қатысу, маркетинтік, қаожылық және басқа қызметтерді мекемелерге, ұйымдарға,көрсету,заңгерлік қызметтерді көрсету; 
          - Мекемелер,азаматтарға автокөлік қызметтерін  көрсету, теміржол тасымалдау және жеткізу, тиеу-түсіру жұмыстары, автокөлік құралдары және қосалқы бөлшектерді сатып  алу және сату, ТҚС, ЖҚС, автотұрақтар және көлік жуу нүктелерін ашу; 
           - Халыққа тұрмыстық,әлеуметтік,тұрған және медициналық қызметтер көрсету,осы  мақсатта туризм объектілері мен мекемелерді, сауықтыру-спорт кешендерді, қонақ ұйлер, моншалар, сауаналар және демалыс аймақтарын ашу; 
         - қағаз массасы  қағаз және қатты қағазды шығару, сатып алу және сату қағаздан жасалған  бұйымдарды, тұрмыстық химия құралдарын  және парфюмерия-сәндер бұйымдарын шығару;    
        - жиһаз, техникалық құрал-жабдық, өнеркәсіптік және құрылыс материалдарды, ағаш,м еталл,п ластик, пенополистеролды өндеуге арналған бұйымдарды, басқа да әрлеу және әрлендіру материлдарды шығару, сатып алу және сату, инновацияларды жетілдіру және ендіру, жоғары технологиялы өнімді шығару және сату; 
         - сыртқы экономикалық қызмет, экспорт, импорт ғылыми зерттеу және мәдени ағартушылық қызметтерді дайындау және қайта дайындау, осы мақсатта курстар және оқу орындарды ашу, жылжымалы және жылжымайтын мүлікті сатып алу, сату, жалға беру пайдалану жылжымайтын мүлікті тіркеу; 
          - кен орындарын жетілдіру, пайдалы қазбаларды іздеу және  барлау, су көздерін пайдалану;   
         - қызметтің ҚР заңнамасымен тиым салынбаған басқа түрлері. 
        Серіктестіктің негізгі мақсаттары үстіде қарастырылған қызметтерді жүзеге асыра отырып пайдаға жету, оны үнемі ұлғайту. Мақсат тек қана өндірістің жеткен деңгейде ұстап тұру емес, оны әрдайым ұлғайту мен жана өндіріс орындарын қалыптастыру болып табылады.       

     2.2 Кәсіпорынның қаржы  ресурстарының құралу көздері

     Кәсіпорынның қаржы ресурстарының құралу көздерінің құрылымының негізгі бидай өндіру мен оны өңдеуден түскен табыс. Серіктестік еншісінде 7158 га жер бар. Мемлекеттің жерін пйдаланғаны үшін,  жыл сайын 76065 теңге төлеп отырады. Серіктестік льготы /патент/ негізінде салық төлейтін болғандықтан жылдық жалға беру сомасы 15213 теңгені құрайды.

     Кәсіпорын бидай шаруашылығында 2 түрлі бидай  сорттары өсіріледі 

     - “Астана”

•   “Светланка”. 

     Бидай жинаудан бір гектарға деген орташа жылдық өнімділігі:

• 2005 - 13,3 ц/га;

• 2006 –  10,5 ц/га;

• 2007 –  11 ц/га;

• 2008 –  7,3 ц/га ;

     Жер көлемі. Егістікті гектармен санағанда  кезеңдік егістік алқабы:

• 2005 - 5005 га

• 2006 –  4950 га

• 2007 –  5105 га

• 2008 –  5025 га

• 2009 –  5220 га

     Бидайдын  сорттары:

• 2005 –  Астана, Акмола-2(Светланка)

• 2006 –  Астана, Акмола-2(Светланка)

• 2007 - Астана, Акмола-2(Светланка)

• 2008 - Астана, Акмола-2(Светланка)

• 2009 - Астана, Акмола-2(Светланка)

     Бидай өңдеуден өткізілді:

• 2005 - 5350,3 т
• 2006 - 5104,5 т
• 2007 - 5168,2 т
• 2008 - 2292,5 т

     Кәсіпорынның  биды өңдеп және өңдемей сатудағы қаржылық пайдасының айырмашылығы. Қазіргі  нарықтық бағамен есепегенде. Нарықтық баға бойынша бидайдың тоннасы 110 доллар.

     Кесте 3 - Бидайды сатудан түскен пайда.

 
 

     Соңғы 4 жылдыа бидайдың орташа өнімділігі 1,0525 т/га тең. Мақсат бидайды өңдемей  сатуға қарағанда оны өңдеп сатқаннан  пайданың қаншалықты ұлғайатынына көз жеткізу. Ол үшін  4 жылғы жалпы түсімді салыытыру керек. Онан 5 жылғы орташа мәліметтер пайдаланылады. Өнімді сатудан тускен табыс көлемінің қосындысы. Оның ішіне өңделген және өңдеуден өткізілмеген бидайды сатудан түскен табыс кіреді.

     -      Өңделмеген бидай саудасынан түскен табыс - 51 067 178,00тг.(3222,4т)

     -      Өңделген бидайдан түскен табыс - 461 337 441,35 тг. (17915,5т)

     Бидайды өткізу түріне байланысты табыстың өзгерісі. Бидайды өңдеп ұнға айналдырып сатудан  табыстың сомасы  үлкен болады. Оны  өнімнің орташа 4 жылдық бағасына қарап  білеміз.1т өңделмеген бид. 4жылдағы  орт. бағ. – 16385 тг, 1т өңделген бид. 4 жылдағы орт. бағ – 29837,5тг.

      4 жылдық жалпы өнімді тек қана  өңдемей сатудан түсетін табыс(тг)  = 4 жылдық жалпы өнім көлемі(т) *  1т өңделмеген бидайдың орташа  бағасы(тг). 
 
 

     Кесте 4- Бидайды ұнға айналдырып сатудан табыстың ұлғаюы:

 
 

     Кестеде келтірілген мәліметтер өнімді сату алдындағы күйімен байланысты. Бидайды  өңдемей сату және өңдеп сату. Тиімді жақтарын қарастыру. Мақсат бидайды  өңдеуден түсетін табыстың өңдемей  сатудағы табысқа қарағанда қаншалықты артықшылығын табу болатын:

     4 жыл ЖӨ-і өңдемей сатудан табыс(тг) = 21137,9*16385 = 346344491,5тг

     4 жыл ЖӨ-і өңдеп сатудан табыс(тг) = 21137,9*29837,5 = 630702091,3тг

     Сандардың арасындағы айырмашылық, олардың процент  күйінде берілгенде анық байқаладыұ ( Қосымша 1.1):

     - өңдеуден  түсетін табыс(%) = 346344491,5 * 100/630702091,3 = 182,10%, яғни бидайды өндіріс  орындарынан өткізіп өңдеп сатудан  тусетін табыс, өны өңдемей  сатудан түсетін табысқа қарағанда  1,8 есеге, немесе 82,1%-ке артық .

     Кәсіпорын тауардға кеткен шығынды есепке алуға  көп көңіл бөледі. Шығындар жіктелуі: өндіріске жтатын шығындар тура шығындар болып есептеледі, көмекші өндірістердің  шығындары және жанама шығындар.  Оларды жүйеге келтіріп, үнемі бақылудға  алып отырады.  
        Мемлекетке салық төлеу кәсіпорынның мемлекетпен экономикалық қатынасының маңызды бөлігі. Мемлекетке салық салу кәсіпорынның өнімдерндегі өзіндік құнның ішінде орын алады.  
        Содан кейін болашақ кезеңдегі шығындар есептеледі, сатуға жарамсыз тауарларды есептелінеді. Содан кейін өндірістік шығындар түрлеріне байланысты есептелінеді, өнім, қызмет түрлеріне байланысты, шығынның өндіріске қатысты емес түрнлеріне байланысты және жалпы кәсіпорын бойынша есепке алынады.  
        Дайын өнімге кеткен шығынды есептеу кезінде калькуляция әдісін қолданады. Өнімнің өзіндік құнын шығару шығындардың алгебралық қосындысын табу арқылы жүзеге асырылады.

     Кәсіпорын заңды тұлға ретінде өзіне  тиесілі салық түрлерін төлуді жүзеге асырып отырады. 
        Серіктестіктің 2007-2008 ж.ж қаржылық жағдайы талданып жатқандықтан, сол кезеңдерде төленген салық түрі :

• корпоративті табыс салығы;
• қосымша құн салығы;
• жер салығы;
• мүлік салығы;
• көлік салығы;
• әлеуметтік қатамасыз ету салығы;
• жер учасклерін пайдаланғаны үшін салық;

     Төленген  салық түрлеріне байланысты, яғни оларды өткен кезеңмен салыстыра  отырып Серіктестік жұмысың даму қарқынына, яғни табыстылығының өзгерісіне баға береміз.  
         Ол үшін кем дегенде екі кезеңде бюджетке төленген салық және басқа да міндетті төлемдерінің ақша сомаларын жинастыру қажет. 
       Бұл жинақта серіктестіктің салық және басқа да міндетті төлемдерінің түрлері және олардың сомалары жайлы толық ақпарат береді. 
        Ал кестені жинаудың басты мақсаты кәсіпорын табысының өткен кезеңмен салыстырғандағы өзгерісі.  
        Кәсіпорын иелігіндегі мүлік оның бухгалтерлік балансының активінде орын алады. Мүліктің жалпы сомасы айналымнан тыс және айналымдағы қаражаттың немесе ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді активтердің қосындысынан тұрады. 
        Серіктестіктің қысқа мерзімді активтері бухгалтерлік баланстың бірінші бөлімін құрайды. Оның құрамына ақша қаражаты, қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар, запастар, басқа қысқа мерзімді активтер кіреді. 
        Ұзақ мерзімді активтер бухгалтерлік баланстың екінші бөлімін құрайды. Оның құрамына ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар, негізгі қаражаттар, биологиблық активтер, басқа ұзақ мерзімді активтер құрайды. 
       Сонымен қатар активтер монитарлы және монитарлы емес деп ажыратылады.  
      - Монитарлы – ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржылық салымдары жатады. Оларға қайта бағалау жүргізілмейді.  
      - Монитарлы емес – ақшалай күйде емес, бирақ ақшалай нақты құны бар активтер жатады. Олардың нақты құнын анықтау қайта бағалаудан кейін ғана белгілі болады.Кәсіпорын мүлкінің құрылымын және өзгерісін талдау жүргізу үшін төмендегідей аналитикалық кестелерді пайдалану керек. 
       Кестенің негізгі мақсаты жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мүлкінің активтерінің  құрылымын ашып көрсету. Акивтердің, мүліктердің жалпы баланстағы үлесін көрсету, кезең басымен салыстырғанда кезең соңында активтердің өзгерісін  көрсету. Қанша теңгеге өскенін немесе кемігенін көрсету. Сонымен қатар оны пайыз түрінде жазу. Кәсіпорын активтерді типіне қарай екі топқа бөліп жіктеп жазамыз.  
         Кәсіпорын маңызды компоненттерінің бірі  ол кәсіпорынның мүлкі. Ол баланстың  Активінде орын алады.  Оларды типтеріне қара жіктеп, кластарына байланысты  біріктіріп  жеке - жеке  ақша сомалары кестеде орын алады. 
        Осы кесте кәсіпорынның  қаржылық төлем қабілеттілігін анықтауға оны сараптауға, оның төлем қабілеттілігін анықтауға мүмкіншілік береді.