Культура Беларусі ў першай палове XIX cт

Архітэктура. У канцы XVIII ст. стыль барока змяніўся класіцызмам. Для яго развіцця на Беларусі характэрна аб’яднанне як заходнееўрапейскага, так  і рускага накірункаў з мясцовымі  мастацкімі традыцыямі. Галоўную ролю ў фарміраванні архітэктурнага выгляду беларускіх гарадоў адыграла Віленская архітэктурная школа, творчасць рускіх архітэктараў: М.Львова, В.Стасава, А.Мельнікава, англічаніна Дж.Кларка. Гэта быў час рэгулярнай тыпавой забудовы гарадоў і мястэчак Беларусі. У адрозненні ад сярэдневяковай хаатычнай забудовы, горад разглядаўся як цэласная, строга спланаваная сістэма, заснаваная на прынцыпах рацыяналізма і класічных ідэалаў. У старых гарадах Беларусі – Мінску, Віцебску, Полацку і інш. вялося ўпарадкаванне вулічнай сеткі, узбуйняліся кварталы, ствараліся новыя плошчы. У гэтых гарадах праекцыйны цэнтр звычайна сумяшчаўся з гістарычна склаўшымся ансамблем горада. Архітэктура цэнтра вызначалася як новай забудовай, так і манументальнай архітэктурай XVII-XVIII стст., галоўным чынам манастырамі, касцёламі, калегіўмамі. Гэта прыдавала цэнтрам беларускіх гарадоў некаторую сваеасаблівасць. 

Асаблівасцю горадабудаўніцтва  гэтага часу было развіццё ансамблевай  забудовы, узвядзенне будынкаў спецыяльнага дзяржаўнага і грамадскага прызначэння (адміністрацыйныя, навучальныя, бальніцы). У кожным губернскім горадзе на цэнтральнай  плошчы акрамя сабораў узводзіліся  дзяржаўныя ўстановы і тарговыя рады, якія сталі прадметам новага грамадска-палітычнага  і эканамічнага жыцця. Тут узнікалі школы, музеі, бібліятэкі. Прынцыпы прамавугольнай планіроўкі найбольш паслядоўна здзейснены ў Клімавічах, Суражы, Мсціслаўі, Чавусах. 

У дварцова-сядзібным  будаўніцтве Беларусі класіцызм  абумовіў геаметрычнасць планіроўкі тэрыторыі. З’явіўся новы тып палаца – цэнтрычная кампактная забудова з купалам, у  кампазіцыі якой часта пабудаваны галерэі-каланады, размешчаныя паўкругам або франтальна. Галоўны кампазіцыйны акцэнт прысядзібнага  дома быў манументальны порцік. Сярод  выдатных помнікаў гэтага тыпу патрэбна назваць палац графа М.Румянцава (з 1830-х гадоў ён перайшоў да фельдмаршала I.Паскевіча) у Гомелі, палацы генерал-губернатара  ў Віцебску і віцэ-губернатара  ў Гродна. Да выдатных помнікаў гэтага архітэктурнага накірунку адносяцца  культавыя забудовы: Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі, Прэабражэнская царква ў Чачэрску, Пакроўская царква ў  Стрэшневе, касцёлы ў Лідзе і  Шчучыне. 

Класіцызм не быў  адзіным архітэктурным накірункам Беларусі першай паловы XIX ст. Побач  з ім развіваецца неаготыка –  архітэктурны аналаг эпохі сентыменталізму  і рамантызму. Захапленне сярэдневяковым гатычным стылем на Беларусі пачынаецца на рубяжы стагоддзяў. Неаготыка да 1830-40 гг. суіснавала побач з класіцызмам, прымяненне яна знайшла ў культавых  збудаваннях і «англійскім» пейзажна-паркавым мастацтве, загарадных прысядзібных комплексах. 

У першай палове XIX ст. у культавых пабудовах праваслаўнай царквы наглядаецца ўплыў старажытнарускай архітэктурнай культуры. Пачаткам развіцця «руска-візантыйскага стылю» лічацца 1830-я гады. Развіццё гэтага стылю  адбывалася ў дзвух накірунках: перабудова існуючых каталіцкіх і ўніяцкіх храмаў і ўзвядзенне новых цэркваў па праектам Сінода і прыватных асоб. Найбольшага росквіту стыль дасягніў у другой палове XIX – пачатку XX ст., калі пачалося масавае будаўніцтва  цэркваў-“мураўёвак” за дзяржаўны  кошт. 

Жывапіс. Распаўсюджанне класіцызму і рэалізму першай палове XIX ст. азначала сур’ёзныя змены  ў жывапісу Беларусі. У 1830-40-я гг. ідэйныя каноны акадэмізма (іерархічнасць  каштоўнасцяў жанраў) станавіліся неактуальнымі. Захоўваўся прыярытэт гістарычнага жывапісу, але набываў папулярнасць бытавы жанр, пейзаж, з’явіўся новы жанр – нацюрморт. 

Важную ролю ў  развіцці жывапісу ў гэты перыяд адыграла Віленская школа жывапісу – аддзяленне выяўленчага мастацтва факультэта літаратуры і мастацтва Віленскага ўніверсітэта, якая прытрымлівалася  класічных канонаў у жывапісу. Яе заснавальнікам быў прафесар Ф.Смуглевіч, які ўвайшоў у гісторыю жывапісу як майстар вялікіх шматфігурных кампазіцый на гістарычныя і рэлігійныя тэмы, пейзажыст і бытапісец. За чвэрць стагоддзя свайго існавання школа  падрыхтавала больш 250 мастакоў, гравёраў, скульптараў і выкладчыкаў малявання  для навучальных устаноў Беларусі. Для ўдасканналення ведаў і атрымання  вышэйшай адукацыі найбольш адораныя студэнты накіроўваліся ў Пецярбургскую  Акадэмію мастацтваў або ў Маскоўскае вучылішча жывапісу, скульптуры і  дойлідства (Строганаўскае вучылішча). Падрыхтоўцы прафесійных мастакоў на Беларусі вялася так сама і ў  Полацкай езуіцкай акадэміі. 

Буйным майстрам партрэтнага жанра на Беларусі быў  член Акадэміі мастацтваў I.Аляшкевіч (1777-1830). Мастак стварыў партрэты А.Чартарыйскага, Л.Сапегі, М.Радзівіла, А.Міцкевіча і  інш. У апошнія гады жыцця I.Аляшкевіч  пісаў рэлігійныя кампазіцыі, напрыклад, «Мадона з дзіцяцям». Не менш цікавым  партрэтыстам быў Ю.Пешка (1767-1831). Ён шмат пісаў партрэтаў прадстаўнікоў  віленскай шляхты і духавенства  – віленскага саветніка Вейса, партрэт  С.Солтана і партрэт вядомай  мецэнаткі Тэафілы Радзівіл. 

Выдатным партрэтыстам быў В.Ваньковіч (1799-1842), аўтар партрэтаў  дзеячаў літаратуры і мастацтва, навукі (кампазіцыйны партрэт «Міцкевіч  на скале Аю-Даг», партрэты містыка  А.Тавянькоўскага і яго жонкі  Караліны, піяністкі М.Шыманоўскай, паэта А.Гарэцкага. Радавы маёнтак  В.Ваньковіча ў Сляпянкі пад Мінскам  быў цэнтрам, які групаваў вакол  сябе лепшыя мастацкія сілы Беларусі першай паловы XIX ст. Тут бывалі Я.Дамель, М.Кулеша і іншыя мастакі, скульптары, кампазітары Беларусі. 

Вядомым гістарычным  жывапісцам гэтага часу быў Я.Дамель (1789-1840). На сваіх палотнах ён адлюстроўваў найбольш драматычныя моманты гістарычнага развіцця. Гэта карціны «Смерць князя  Панятоўскага», «Гібель прадвадзіцеля  крыжаносцаў Ульрыха ў Грунвальдскай  бітве», «Павел I вызваляе Касцюшка з  няволі» і інш. Большую вядомасць  атрымала карціна «Пераход Напалеона  праз Беразіну». Акрамя гістарычных  палотнаў для творчасці Я.Дамеля характэрны шматлікія рэлігійныя кампазіцыі, а таксама партрэты, якія адрозніваюцца  глыбокім псіхалагізмам. 

Вялікі ўклад у  беларускі пейзажны жывапіс унеслі мастакі В.Садоўнікаў, I.Герасімовіч, В.Дмахоўскі. Крыху ў баку ад агульнага  развіцця пейзажнага жывапісу Беларусі стаіць творчасць мастака-этнографа  і гісторыка Напалеона Орды (1807-1883). Усё сваё жыццё мастак прысвяціў  адлюстраванню цікавых месцаў Беларусі, Літвы і Ўкраіны, якія звязаны з вялікімі гістарычнымі падзеямі і выдатнымі асобамі, якія тут нарадзіліся. Н.Орда ў асноўным працаваў як акварэліст («Разваліны замка ў Лідзе», «Крэва», «Мір», «Нясвіж», «Белая вежа» і інш.). 

Выдатным прадстаўніком  беларускага жывапісу быў І.Т.Хруцкі (1810-1885). Гэты мастак увайшоў у сусветны жывапіс як заснавальнік жанра класічнага нацюрморта. У 1839 г. за нацюрморт «Кветкі  і плады» ён атрымаў званне акадэміка. Аднак не менш яскрава мастак праявіў  сябе ў жанры партрэта і пейзажа. 

У творчасці жывапісцаў Беларусі першай паловы XIX ст. інтэнсіўна развіваўся бытавы жанр. Мастакі стварылі шмат яркіх жывапісных палотнаў, дзе  паказана багацце матэрыяльнай і  духоўнай культуры беларускага народа. Першымі ў гэтым жанры на Беларусі сталі выхавальнікі Віленскай школы  жывапісу К.Кукевіч, Ю.Карчэўскі, К.Русецкі  і інш. Нягледзячы на ўплыў класіцызму ў творчасці прадстаўнікоў бытавога жанру ўсё больш зацвярджаецца  рэалістычны элемент. 

Жывапіс Беларусі першай паловы XIX ст. багаты і разнастайны. Яго станаўленне і развіццё адбывалася ў агульным накірунку развіцця рускага, польскага, літоўскага і ўкраінскага  жывапісу. Эвалюцыя яго ад класіцызма да рэалізму складала не толькі сутнасць развіцця беларускага жывапісу, але  і шляхі яго далейшага ўдасканалення. 

     Блізка да жывапісу знаходзіцца мастацтва складання мазаічных пано. Выдатным беларускім мазаістам Нікадзімам Сілівановічам (1834-1919) у Ісакіеўскім саборы Пецярбурга была выканана мазаічная кампазіцыя для галоўнага іканастаса “Тайная вячэра”. За бліскучую работу Н.Сілівановіч атрымаў званне акадэміка Імператарскай Акадэміі мастацтваў. 

     Адной з форм выяўленчага мастацтва Беларусі першай паловы XIX ст. была скульптура. Сярод скульптараў таго часу найбольшую вядомасць набылі сям’я Ельскіх (Караль і яго сыны Казімір і Ян), Я.Астароўскі, Р.Слізень. Іх творчасць была разнастайна па жанру. Гэта былі партрэты-бюсты, медальёны і барэльефы гістарычных дзеячаў Беларусі, Літвы і Польшчы, родных, знаёмых. Вялікае месца ў іх творчасці займала касцёльная скульптура. 

     К сярэдзіне XIX ст. завяршыўся адзін з вялікіх этапаў у гісторыі беларускай культуры. У цяжкіх умовах, калі ўплывала польская культура і пачаўся працэс русіфікацыі, ішоў працэс фарміравання і развіцця нацыянальнай культуры. Перш за ўсё ён вызначыўся ў станаўленні сучаснай беларускай мовы, новай беларускай літаратуры, асэнсаванні гістарычнага шляху, які прайшоў народ. 

    Разам з тым к канцу прыгоннай эпохі ў грамадска-культурным жыцці народа Беларусі выразна праявілася неадпаведнасць паміж дасягнутым узроўнем духоўнай культуры і авалоданнем культурнымі каштоўнасцямі. У грамадстве былі абмежаваны магчымасці для распаўсюджвання асветы і народнай адукацыі. Гэта сведчыла аб крызісе ў духоўным жыцці беларускага народа. Феадальны строй уступаў у супярэчнасць не толькі з сацыяльна-эканамічным, але і з грамадска-культурным прагрэсам.