Қазақстанда қылмысты саралау

      Ғ. Сапарғалиев құқықтық қатынасқа  төмендегі жүйелі ой-пікірін ұсынды, яғни құқықтық қатынас дегеніміз- қатысушылардың субъективтік құқықтары мен заңда  көрсетілген міндеттері болатын  құқық нормалары мен заңда  көрсетілген айғақтарға сәйкес туындайтын, ерік-ықтиярды білдіретін қоғамдық қатынастар яғни құқықтық қатынастар қоғамдағы құқық тәртібінің негізі болып табылады. (24,83-84б).  Құқықтық қатынастар құқыққа байланысты құқық негізіндегі қатынастар. Құқықтық қатынастың бірінші белгісі - бұл қоғамдық қатынас, былайшы айтқанда адамдардың арасындағы қатынас және олардың іс-әрекетімен, мінез-құлқы мен тікелей байланысты. Осыған орай, қоғамдық қатынастар дегеніміз- адамдардың белгілі бір әлеуметтік қажеттілікке байланысты мінез құлықтары, іс-әрекеттері мен олардың өзара байланыстарының көріністерінің жиынтығы болып табылады. Әрине, қоғамдық қатынастар бұл өте күрдері және әртүрлі, жан-жақты әлеуметтік,өз бойынша бірнеше элементтердің жиынтығын қамтитын құрылым болып табылады. оған жататындар қатынастардың субъектісі (адамдар, мемлекет,ұйым әжне т.б.) матреиалдық заттар, игіліктер (заттар, құжаттар) қоғамдық қатынастың өзара байланысы олардың іс-әрекеті жағдайы т.б. Бұл элеменеттер өзара тығыз байланысты, осы элементтердің өзара бір тұтас бірлігі қоғамдық қатынастардың тұтастығын құрайды. Қылмыс жасаған адам осы қоғамдық қатынастардың белгілі бір элменеттеріне қол сұғады. Ол қол сұғушылық қоғамдық қатынастардың қатысушылардың біріне (заңды тұлға немесе жеке тұлға) белгілі бір қауіп келтірілуіне әсері арқылы көрінеді. Қоғамдық қатынастардың қылмысты саралаудағы маңыздылығы, оған келтірілген зиян мөлшері қылмысты саралау үшін сондай-ақ сол қылмыс үшін жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін де аса қажет. Қылмысты дұрыс саралауда іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің мәнін және дәрежесін, анықтау үлкен рөл атқарады. Сонымен, қоғамға қауіпті іс-әрекет бұл адамның құқыққа қайшы, саналы, белсенді немесе енжар түрде қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін мінез құлқының сыртқы көрінісі болып табылады. Кез келген іс әрекет объективтік тұрғыдан алғанда қоғамға қауіпті. Келесі ретте, қылмысты саралаудың түрлері туралы ой толғасақ, ең алғаш болып А.А. Герцензон, В.Н. Кудрявцев, А.В. Наумов пен А.С. Новиченко ой қозғады. Бұл орайда бұрын бұлжымас болып көрінетін күдіктер мен толғаныстар қалыптасып, айқандалды. Сонымен, қылмысты саралаудың қыры мен сырының тізбегі топшыланып екі түрге бөлінде.  Олар: легальдық саралау (ресмиленген) және доктринальдық саралау (ғылыми). Айталық, ресмиленген саралау- қылмыстық істің барлық сатысында жүргізіледі (қылмыстық істі қозғаудан бастап бақылау тәртібіне дейін). Ресмиленген латын тілінен аударғанда LegaIis –заңды деген мағына білдіреді.

      Доктриналдық  саралау- ғылыми еңбектер, монографиялар, оқулықтар, ғылыми мақалар т.б. еңбектерде жүзеге асырылады. Ғылым- адамның мәндік күшінің, қбаілетінің көрінісі. Ол адам мақсатына қызмет етеді, өйткені дүниені қоағмдық мақсатқа сай өзгерту үшін оның заңдарын білуіміз керек. Ғылым бүкіл дүние жүзілік, т.б. мәселелерді шешуде үлкен рөл атқарады. Қазіргі кезде ғылым қоғамның өндіргіш күшіне айналып отыр. Ол қоғам өмірінің барлық жағына, әлеуметтік салаға, саясатқа, экономикаға, мәдениетке т.б. елеулі ықпал ажсауда. Мәселен, адамзат қоғамының қалыптасып, одан әрі өсіп өркендеуінде, тарихи сатылары мен ілгерлеуінде ғылымның атқаратын рөлі айырықша екені белгілі. Осыған орай, доктринальдық саралау- ғылыми тұрғыда оқиғаларды, құбылыстар мен афктілерді сипаттап қана қоймайды,сонымен қатар оларды түсіндіреді, ішкі табиғатын, мәнді жақтары мен маңызды байланыстарын ашып көрсетеді, яғни даму заңдылықтарын түйіндейді. Осы негізде ғылыми білім оқиғалардың , құбылыстардың бұдан былайға даму бағдарларына болжам жасайды. Ғылыми білім рухани дүниенің  құрамдас бөлігі есебінде қашанда жүйелілігі мен, логикалық тұрғыдан ұйымдасқандығымен және теориялық сипатымен ерекшеленді. Ғылыми білім ғылыми ізденістің, шығармашылық іс-әрекеттің барысында туындап, жинақталады. Доктриналь латын тілінен   Doctrina - оқыту деген мағына білдіреді. Шын мәнін келсек, қылмысты саралаудың түрлеріне байланысты ешқандай дау туған жоқ. Барлық ғалымдардың көзқарасы бір бағытта бейнеленді. Мәселен, Ф.Г. Бурчак, Г.А. Левицкий, В.И. Малыхин, Г.Т. Черненко т.б. ғалымдардың көзқарасы бір арнада біріктірілген. Бұл арада біз Г.А. Левицкийдің «ремиленген саралау мен доктринальдық саралау түптің тібінде айқындалған логикалық іс әрекет болып табылады, сонымен қатар қылмысты дұрыс сарлауды қылмыстың әлеуметтік- саясатын дұрыс қолдану арқылы құқықтық баға беруде саралаудың жоғарғы аталған екі түрінің атқаратын рөлі ерекше» деген пікіріне жүгінеміз [13,144б].

      Біздің  құқықтық мемлекетімізде бірде-бір  адам, егер оның істеген іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болса, қылмыстық  жауапқа тартылуға немесе жазалануға тиісті емес.  Алайда, адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту оның іс-әрекетінде белгілі, нақты бір немесе бірнеше қылмыс құрамының белгілері бар болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Ал қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау тәртібімен тыйым салынған қоғамға қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана беріледі, қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқықтық норманы бұзудың нәтиежсі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады, қылмыс істелмесе қылмыстық жауаптылық болмайды, яғни қылмысты саралау көрініс таппайды.  Мысалы, кісі өлтіру қылмыстық заңға қайшы істелген іс әрекетті нақты бір қылмыс құрамына жатқызу және осы іс әрекетке  Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптар бойынша құқықтық баға беруді қылмыстық құқық теориясы қылмысты саралау деп атайды.  Қылмысты дұрыс саралау құқық қорғау органдарының қызметті борышы, негізгі міндеті.

      Біріншіден, қылмысты саралау заңды анықталған қылмыс құрамының қорытынды шешімі болып табылады, яғни қылмысты дұрыс  саралау сот органдарының заңдылық қағиадны дұрыс, бұлжытпай орындауы.

      Екіншіден, қылмыстық құқықтық саралау заңдылық саралауды жүзеге асырады, яғни қылмыстық  заңды дұрыс қолданбау дұрыс  емес саралауға жол ашады.

      Үшіншіден, қылмыстық құқықтық норманы дұрыс  қолдану. Мысалы, нақты бір іс-әрекетті [ұрлық, 175-бап] бір сот ұрлық, екіншісі тонау, үшіншісі қарақшылық деп сараласа, бұл заңдылық жөнінде конституциялық қағиадны өрескел бұзылғандығы болып табылады. Біздің ойымызша, қылмысты саралау өзінің біркелкі мақсатын құрайды. Осыған орай, қылмыстың қалай жасалғанын, заңдылық негізін дұрыс көрсету, қоғамға қауіпті қылмыстық заңға қайшы істелген іс-әрекетті нақты бір қылмыс құрамымен дұрыс анықтап қылмыстық жаза тағайындағанда жауаптылықты кінәлі қылмыскерге дұрыс қолдану. Келесі қарастыратын мәселеміз, қылмысты саралаудың басқа да аспектілері мен қарым қатынасы. Мәселен, психологтардың айтуынша қылмысты саралау ойлану процесінен туындайды деген пікір ұстанады. Қылмысты саралауда ойланудың яғни, логикалық процестің қандай қатысы бар? Ғылым мен тәжірибенің сан алуан мәселелерін нақты шешу үшін, олардың мәселелерін одан әрі зерттеп білу үшін логикалық процестің маңызы зор. Қылмысты саралауда ой тұжырым арқылы біз бастапқы білімнен логикалық жолмен жаңа  білім аламыз. Қылмысты саралаудағы белгілі заңдылықпен байланыстыруға ой тұжырымның атқаратын рөлі ерекше. Ой тұжырымның, яғни логикалық процестің арқасында құқық қорғау органдарының қызметкерлері немесе заңгер қылмысты саралауда көптеген процестерді байланыстырып, белгілі жүйеге шоғырлайды. Яғни, ойлау тәжірибелік қызметтің идеялық формасы (логикалық процесс туралы 1.3 тармақта толық ашып қарастармыз). Бұл арада Г.А. Левицкийдің пікіріне сүйенсек, қылмысты саралау ұғымын психологиялық және логикалық акспектіде түсіндіреді, яғни бұл екі аспектінің ойлану проецесінен туындайтынын атап көрсете отырып, екеуі бір-бірінен ажырамас бөлінбейтін жиынтық ретінде саралау ұғымын бейнелейді, деп тұжырымдайды [13,144б]. Әлбетте бұл тұжырым логикалық аспектіде мақұлданатын ой тұжырымнан туындайтын сезімдік тәжірибенің мәліметтерінде расталады, бірақ та қылмысты саралау ұғымының анықтамасын бейнелемейді. Мәселен, әйгілі польшалық профессор И. Андреев өзінің «Қылмыстық белгілерін анықтау» оқулығында, қылмысты саралау логикалық ой тұжырым заңына сүйене отырып, заңдылық саралауды логикалық аспектіде саралаудың бір бөлігі деп, жоғарыдағы пікірді мақұлдайды. Теориялық қылмысты саралау мәселелерін оқып танысу барысында заңгерлер жеке адамдардың әрекетінде немесе әрекетсіздігінде қылмыстық нақты құрамын анықтауды, қылмыстық дұрыс саралауды, іс-әрекетте құқыққа қайшы және қоғамға зиянды мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін дұрыс белгілеуді, кінәліге жаза тағайындауды қолданып жүрген қылмыстық заңға сәйкес қолдануды, бұл арада іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің мәнін және дәрежесін, кінәлінің және тұлғасын, жауаптылығын жеңілдететін және ауырататын мән жайларды ескере отырып қолдануды, сол сияқты қылмыс құрамы белгілерін дұрыс талқылап айқындауда, қылмыстарды ажыратып жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін, сонымен қатар адамды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың заңда көрсетілген негіздері мен шарттарын нақты, терең біліп үйренеді.

      Мәселен, Б.А. Куриновтың пікіріне сүйенетін болсақ, теоиялық қылмысты саралау мәселелерін төмендегі тақырыптарға бөліп қарастырады. Қылмысты саралаудың түсінігі, қылмысты дұрыс саралаудың маңызы, қылмысты сарлаудың әдістемелік негізі; қылмыстық заң қылмысты саралаудың құқықтық негізі; саралау және қылмыс құрамы; аяқталмаған қылмысты саралау, көптік қылмыстық бойынша саралаудың жалпы сұрақтары; Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің коллизиялық және арнайы нормалар және қылмысты саралау, қылмыстық процестің сатыларындағы қылмысты саралау мәселелерін айқындаған. Сол сияқты, П.И. Стучка атындағы Латвия Ұлттық университетінің  доценті М.И. Блум 1971 жылы жоғарыдағы әдістемелік нұсқаға ұқсас, өзінің әдістемелік кеңесін құрастырған. Б.И. Куриновтың тақырыптарына қоса, қылмыстық құқықтық нормаларды оыту және қылмысты саралау; қылмыстық заңның қолданыстағы шегі және қылмысыты саралау т.б. бөлімдерді біріктірген. Көптеген басқа да ғалымдардың жоғарғы арнайы курс бөліміне арналған қылмысты саралаудың теориялық мәселелері атты әдістемелік нұсқасы жеткілікті [9,3-19б].  Мәселен, В.Н. Кудрявцев, А.В. Наумов, В.И. Малыхин, Б.А. Куринов т.б. бір топ ғалымдардың оқулықтарда, монографияларда қамтылған әдістемелік кеңесін көруімізге болады. Әл- Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің қылмыстық құқық және криминология кафедрасының меңгерушісі з.ғ.д., профессор А.Н. Ағыбаевтің жетекшілігімен жоғарғы Арнайы курс бөлімінде және магистранттарға арналған толықтырып құрастырылған жаңа әдістемелік нұсқа қылмыстық құқықтың Жалпы және Ерекше бөлімінің тиісті сұрақтарына арналған, теориялық қылмысты саралау мәселесі атты нұсқаны бейнелейтін болсақ, бұл нұсқа: Кіріспе, қылмыстық құқықтық теоиялық мәселесін оқытудың мақсаты және қылмыстық құқықтың теориялық мәселесін оқытудың міндеті атты үш тақырыпшадан тұрады. Аталмыш арнайы курсқа арналған нұсқа төмендегі сұрақтарды қамтиды.

• Қылмысты саралау мәселесінің ұғымы және маңызы.
• Саралау түсінігі, маңызы және жалпы сұрақтар, қылмысты саралаудың түрлері.
• Негізгі қылмыстық заң қылмыстың құрамы бойынша саралау мәселелері.

Қылмыстық саралау заңның маңызы қылмысты саралау пайдаланатын қылмыстық заңсыз нормалар мәселесі, қылмыс құрамы қылмысты саралау үшін заңдылық үлгі.

• Қылмыстық құқықтық нормалардың құрылысы және зиянды әрекеттердің

мәселелерін саралау.

• Қылмысты объективтік жағының саралау мәселелері. Объектінің түсінігі,

түрлері және оның маңызы. Қос объектілік қылмыстар, қылмыстың заты, оның саралау мәселелері. Саралау барысында зияндылық  әрекетті табу. Қылмыстық әрекетінен зиянды зардабын табу. Себепті байланыс және қылмысты саралау мәселелері. Объективті жағынан факультативтік белгілерінің қалай саралауға әсер етуі.

• Қылмысты  субъективтік белгілер бойынша саралау мәселелері. Жалпы

ережелер  субъекті бойынша қылмысты саралау мәселелері.  Қылмысты саралау барысында қылмыскердің жасын есепке алу. Ерекше субъектілер тарапынан жасалынған қылмыстарды саралау. Саралау барысында кінәнің нышандарын анықтау мәселелері. Ниет пен мақсат бойынша саралау мәселелері.

• Аяқталмаған қылмысты саралау. Қылмысқа оқталуда оның түрлерін

анықтау. Қылмыстан өз еркімен бас тарту  және оны саралау. Қылмысқа қатысушылықты  саралау мәселелері, қылмысқа қатысушылықтың түрлері саралау. Қылмысқа қатысушылардың кейбіреуінің қылмыстан бас тартқан жағдайы оның саралауға әсері.

• Көптік қылмыстық бойынша саралау мәселелері.
• Қылмысты қайталау немесе кәсіп ретінде қылмыс жасау саралау әсері.
• Қылмыстық құқықтық нормалардың бәсекелесуі және саралау мәселелері.

     Жоғарыда  көрсетілген әдістемелік нұсқада  қылмыстық құқықтағы қылмысты саралау теориясының сұрақтары толық көлемде қамтылған. Сонымен қатар әдістемелік нұсқаның соңғы бетінде жоғарыда көрсетілген алты тақырыпқа қолданылатын әдебиеттердің тізімін толық және нақты құрастырған. Қылмыстық құқықтағы қылмысты саралау теориясы өте күрделі әрі маңызды құбылыс. Елімізде жоғарғы оқу орындарының заң факультетінде арнайы курс ретінде тереңдетілген салада ғылыми және тәжірибе тұрғысынан дәріс сабақтары өткізілуде. 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.2 Қылмысты  дұрыс саралаудың маңызы 

      Әділсоттылықты, заңдылықты жүзеге асыруда қылмыстық  құқықтың Ерекше бөлімінің маңызы үлкен  рөл атқарады. Қылмыстық заңның 19- бабының 3-тармағында көрсетілгендей қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған  адам ғана қылмысқа кінәлі деп танылады. Қылмыстық заңның осы нормасының өзі адамды қылмыстық жауапқа тарту үшін немесе оны қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп тану үшін оның жасағн іс-әрекетінде белгілі бір қылмыс құрамының белгілері болуы керек екендігін қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-әрекетті істеу қылмыстық жауаптылықтың бірден бір негізі болып табылатынын айқандайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 3-бабында көрсетілген. Осыған ұқсас нормалар Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексінің көптеген нормаларында да бірнеше рет көрсетілген. Іс-әрекетінде қылмыстың белгілері жоқ адамдар жауапқа және жазаға тартылмайды. Адамды қылмыстық жауапқа тарту оның іс-әрекетінде белгілі, нақты немесе бірнеше қылмыс құрамының белгілері бар болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Мысалы, кісі өлтіру, бұзақылық, әйелді зорлау т.б. қылмыстар. Қылмысты дұрыс саралауға арналған анықтамалар осы уақытқа дейін қылмыстық құқықтық теорияда жеткілікті анықталған. Ғылыми еңбектерде бір автордың өзінің қылмысты дұрыс саралау түсінігі туралы қарама-қайшы пікірлер айтқан жағдайлары да кездеседі. Қылмысты дұрыс саралауға қатысты көптеген авторлар өз пікірін ұсынды. Қылмысты дұрыс саралау - мемлекеттің жаза мәселесін қолдану саласындағы қызметінің дұрыс жүзеге асырылуының алғашқы шарты болып табылады. қылмысты дұрыс саралау қылмыстың жағдайын, деңгейін,құрылысын,қозғалысын дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Ал, қылмысты дұрыс сараламау нәтижесінде қылмысты іс-әрекетті жасаған кінәлі адамға жөнсіз жеңіл немесе ауыр жаза қолданылуы мүмкін, қылмысты дұрыс сараламаудың өзі қылмыстық құқықтың алға қойған басты мақсаттарының бірі жасалған іс-әрекеттерге дұрыс, әділ жаза тағайындау қағидасына қайшы келеді. Жасалған қылмыстың статистикалық есебін нақты белгілемейінше, ол құбылыспен тиімді күрес жүргізу мүмкін емес. Сол себепті де қылмыспен тиімді күрес жүргізу үшін оның жағдайын, сандық,сапалық көрсеткіштерін жасаған қылмыстардың мәнін, қылмыскердің тұлғасын толық ашу керек. Бұл мәселелерді анықтамай тұрып, қылмыспен күрес жүргізу өзінің оңды нәтижелерін бермейді. Мәселен, бұл арада мысал келтіретін болсақ, Жоғарғы Соттың қадағалау алқасынан, жәбірленушінің өлімі абайсыздықта болғандықтан қылмыстық әрекет ҚК 96-бабы 1-бөлігінен 103-баптың 3-бөлігіне ауыстырылып қылмыс дұрыс сараланды. О. 2000 жылы шілде айының 13 күні мас күйінде ерегес үстінде өзінің мектепте оқып жүрген кезінде 3-4 жыл айналысқан күрес тәсілдерін білетінін пайдаланып жәбірленуші Ә. Мойын тұсынан қапсыра құшақтап жамбасқа салып екі рет лақтырып, жерге құлатқан. Сонымен оның мойын омыртқасын сындырып қасақана өлтіргені үшін кінәлі деп танылған. Бірақ, бұл арада О. жәбірленушіні өлтіру ниеті болды деген сот тұжырымымен келісуге болмайды, өйткені екеуінің арасында келіспеушілік, қастандық болмаған. О. жәбірленушінің өліп кететінін болжамаған, ғяни О. күрес тәсілдерін қолданып, оны екі рет жерге жыққан кезде , өзінің әрекеттерінің жәбірленуші үшін қауіпті екенін біле тұра және оның ауыр дене жарақатын алатындығын болжай тұра, бұл зардаптың болуына саналы түрде жол берген [26,3б]. сондықтан, қылмысты дұрыс саралау сот төрелігін әділ жүзеге асырудың кепілі және заңдылық, әділеттілік қағидаларының іске асырылуының басты шарты болып табылады. құқық қорғау органдары беделінің мәртебесінің биік болуы да істелген іс-әрекетке дұрыс, заңды баға беруне де тікелей байланыста. Заңға негізделген әділ үкім сот органдарының беделін нығайтады. Қылмысты дұрыс саралау жеке адамдардың Қазақстан Республикасы Конституциясында, басқа да заңдарда көрсетілген құқықтарын қорғаудың кепілі болып табылады. қылмысты дұрыс сараламаудың сотталған адамға тигізетін зардабы да өте зор. Яғни, кінәлінің әрекетін дұрыс сараламау, оның заң қорғайтын мүддесіне келтірілген зор кесел болып табылады.Іс-әрекетті дұрыс сараламау салдарынан адамға заңға негізделмеген жаза тағайындалып қанақоймайды, ол оның тағдырына байланысты көптеген зардаптарға әкеліп соғады. Мысалы, қылмысты дұрыс сараламаған жағдайда, оған көп немесе аз жаза тағайындалуы мүмкін. Қылмысты дұрыс сараламау оған белгіленген түзеу колониясының түріне де, сондай-ақ кінәләні мерзімінен бұрын шартты жазамен босату немесе босатпауға да әсер етеді. Қылмысты дұрыс саралаудың маңызы ерекше. Қылмысты дұрыс саралау құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қызметті борышы, негізгі міндеті. В.Н. Кудрявцев қылмысты дұрыс саралау негіздерін үш топқа бөдліп тұжырымдайды.