Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар

Қажетті қорғанудың дұрыстығының шартын бұзу, қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, бұйрықты немесе өкімді орындау жағдайларында қылмыс жасау.

Мұндай жағдайда қылмыс істеу жауаптылықты жоймайды, бірақ жеңілдететін жағдайға жатады. Себебі кінәлі қоғамға, заң қорғайтын мүддеге қылмыстық қол сұғушылық болмаса, мұндай қылмысты істемеген болар еді. Мысалы, аса қажеттілік жағдайында істелген іс -әрекеттің нәтижесінде келтірілген зиян тойтарылған зияннан көп болса, сондай-ақ кінәлі адамның төнген қауіпті шығын жұмсау арқылы тойтару мүмкіндігі бола тұрып, оны пайдаланбауы.

Жан күйзелу жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жату үшін ол біріншіден, жәбірленушінің өзінің заңсыз әрекеті салдарынан, екіншіден, жан күйзелу, физиологиялық аффект жағдайында істеуі керек.

Физиологиялық аффект дегеніміз осы жоғарыда айтылған жағдайларға байланысты кінәлінің ашу үстінде жағдайды дұрыс бағалау және өзінің мінез-құлқына саналы түрде бақылау жасау қабілетінің кемуі болып табылады.

Физиологиялық аффектіні анықтау үшін сарапшылық тағайындалады. Шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.

Шын жүректен өкінуге қылмыс істегени адамның ағынан жарылып өз істеген қылмысын мойындауы, өзінің іс әрекетіне шын жүректен өтініш білдіріп, қылмысқабірге қатысушыларды әшкерелеп, келтірілген зиянды жою әрекеттері.

Қылмыстық кодекстің 54-бабына сәйкес мыналар қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән жайларға жатады

а). қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы;

б). қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру;

в). адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының құрамында қылмыс жасау;

г). қылмыс жасағанда айрықша белсенді рөл атқару;

д). айыпкер үшінпсихикасының бұзылуының ауыр түрінен зардап шегетіні алдын ала белгілі адамдарды қылмыс жасауға тарту;

е). ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздық себебі бойынша, сондай ақ басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау;

ж). белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау;

з). аса қатыгездікпен, қорлаумен, сондай ақ жәбірленушіні қинап өылмыс жасау;

и). төтенше жағдайды, табиғи немесе қоғамдық нәубет жағдайларын пайдаланып, сондай ақ жаппай тіртіп бұзушылық кезінде қылмыс жасау;

й). алоголъдік, есірткілік еліту жағдайында қылмыс жасау

к). адамның өзі қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып, қылмыс жасау;

л). өкімет өкілінің нысанды киімін немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау;

Жауаптылықты ауырлататын мән жайлардың мазмұны төмендегідей: Қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы.

Соттардың мынаны есте тұтқаны жөн; адамның бірнеше қылмыс жасауы әсіресе қасақана жасауы, айыпкердің қоғам үшін аса қауіпті екендігін көрсетеді. Осыған байланысты ҚК 58 және 60 баптарының талаптарын бұлжытпай орындау ондай адамдарды заңды, дәлелді және әділ жаза тағайындаудың маңызды шарттатының бірі болып табылады.

Қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру. Қылмыстың ауыр зардабын сот істелген қылмыстың мәніне, істің нақты жағдайларына, сондай ақ қылмыстан нақты туындаған зардапты еске ала отырып анықтайды.

Адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар жасаған қылмыс үшін неғұрлым қатаң жаза қолданылады.

Қылмыс жасағанда айрықша белсенді рөл атқару. Адам қылмысты жеке өзі істегенде немесе топқа қатысып істегенде айрықша белсенді рөл атқаруы мүмкін. Егер қылмыс топ арқылы істелсе, онда топқа қатысушылардың рөлі жеке жеке ескеруге жатады.

Қылмыс істеген адамның жүйке ауруымен ауыратын адамды немесе жас баланы пайдаланып қылмыс істеуі оның қоғам үшін ерекше зиянды екенін көрсетеді. Мұндай әрекетті істеген адам жас балаларды азғырады, олардың дұрыс қалыптасып адам болуына кері әсерін тигізеді, қылмысқа ауру адамды пайдаланып, өзін жауаптылықтан тысқары ұстауды көздейді.

Ұлттық немесе нәсілдік дұшпандықты немесе араздықты қоздыруға, ұлттық ар намыс пен қадір қасиетті кемсітуге, азаматтардың нәсілдік немесе ұлттық тегіне қарай шектеуге қасақана бағытталған әрекеттер қылмыстық заң құрамына жатқызылады.

Жүкті әйелдер кінәлінің жүкті екендігін дәлме дәл біле тұра, соны сезіп, біліп, жәбірленушіге қарсы қылмыс істеуі. Жас балаға, кәрі немесе дәрменсіз халдегі адамға біле тұра, қарсы қылмыс істеу кінәлінің тұлғасын теріс сипаттайтын ерекше белгілері болып табылады. Өзінің қызметін немесе қоғамдық борышын атқарып жүрген адамды өлтіру қасақана кісі өлтірудің ауыр түрі болып табылады. Мысалы, халық жасақшысына қарсы қылмыс істеу, қылмысты тойтаруға қарсы әрекеттенген адамға қарсы т. б қылмыстар.

Аса қатыгездікпен, қорлаумен, сондай ақ жәбірленушіні қинай қылмыс жасау. Мұндай қылмыстар көбінесе жеке адамдарға қарсы, басқа да жеке адамдардың өміріне, денсаулығына, бостандығына қарсы бағытталады

II. Қылмыстық жауаптылық пен жазаның жалпы сипаттамасы.

2.1. Қылмыстардың қайталану жағдайында жаза тағайындау.

Қылмыстың қайталануы қылмыс істеген адамның іс әрекетінің қоғамға қауіптілігін және қылмыскердің тұлғасын сипаттайтын белгі болып табылады. Егер абайсыз немесе онша ауыр емес қасақана қылмыс туралы істі қараған кезде бұрынғы үкім бойынша шартты соттылықты қалдыру туралы тұжырымға келсе, онда ҚК -тің 63- бабы бойынша соттылығы қылмыстың қайталануын анықтаған кезде ескерілмейді.

Соттар тиісінші қылмыстың қайталануы кезінде, аяқталмаған қылмыс, сондай ақ қылмыстардың жиынтығы немесе үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындаған кезде осы адамдарға белгіленген жаза мерзімдерінің шеңберін сақтауы тиіс.

Бұл орайда ҚК - нің 5 - бабының үшінші бөлігіне сәйкес ҚК - нің 5 - бабындағы ережелер Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі күшіне енгенге дейін жасалған қайталау, қауіпті қайталау немесе аса қауіпті қайталауды құрайтын қылмыс үшін қолданылмайтынын ескеру қажет.

Егер қайталауды құрайтын соттылықтар ҚР ҚК - нің күшіне енгенге дейінгі және одан кейін жасалған қылмыстар құрайтын болса, онда ҚК - нің 59 - бабының екінші бөлігіндегі тәртіп жылғы қаңтардан кейін жасалған қылмысы үшін соттылығы ескере отырып қолданылады. Аяқталған қылмыс тиісті қайталау орын алған жағдайда жазаның ең жоғарғы мөлшері ҚК - нің 56 - бабында көрсетілген мерзімдер мен көлемдерден аспауға тиіс.

Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот алдында тең, ешкiм де сот үкiмiнсiз қылмыс жасауда кiнәлi деп танылуға жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала отырып, соттар қыл­мыстың түpi мен ауырльығына, айыптының қызметтегi және қоғам­дағы орнына қapaмaстaн, әрбiр қылмыстық iстi заңға сәйкес бұлжытпай шешуi қажет екендiгiне жете назар аударуға тиic. Заңның бұзылуын ештеңе де ақтай алмайды. Қылмыстық жаза та­ғайындаған кезде соттар ҚK-тiң 52-бабында көрсетiлген жаза та­ғайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-ақ сотталушы жасаған қылмыc ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын; рецидивтiң болуын және оның түpiн ;сотталушының қылмыстың әpeкeтi қай сатыда тоқтатылғанын; қылмыс­ты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық жаса­ған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесiн; қылмыстық мақсатқа жету үшiн оның әpeкeттepiнің мағынасын және келтiрген немесе келтiрiлуi мүмкiн зиянның сипаты мен көлемiне ықпа­лын; қылмыстар жиынтығын; жазаны жеңiлдететiн немесе ауыр­лататын жағдайларды; сол қылмыс үшiн көзделген жазаға қара­ғанда неғұрлым жеңiл жаза тағайындау немесе шартты соттау негiздерiн eскepyi тиiс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына, жаcы 65-тен aсқaн ер адамдарға, сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшелiктерi көзделгенiн ескере отырып, сот­тар сотталушылардың жынысын және жасын eскepyi қажет. Сот­талушының нақты қылмыс icтеудегi кiнәci анықталған жағдайда сот оған жазаны, iстeгeн қылмысы үшiн жауаптылық қаралған заңның тиiстi баптарында көрсетiлген шектен шықпай тағайын­дайды. Мұндай ретте, сөз жоқ, iстелген қылмыстың, ерекшелiгi және кiнәлiнің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады. Тек қана осы мәселелердi есепке алған жаза ғана әдiл әpi заңғa сай деп танылады.

Қылмыстық кодекстiң 52-бабында жаза тағайындаудың жал­пы негiздерi көрсетiлген. Онда былай делiнген:

52-бап. Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi.

1. Қылмыс жасауға айыпты деп танылған aдaмғa осы Кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында белгiленген шекте және осы Кодекстiң Жалпы бөлiмiнiң ережелерi ескерiле отырып, әдiл жаза тағайындалады.

2. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуi және жаңа қылмыс­тардың алдын алу үшiн қажеттi және жеткiлiктi жаза тағайында­луға тиiс. Егер жасалған қылмыс үшiн көзделген жазаның онша қатаң емес түpi жазаның мақсатына жетудi қамтамасыз ете ал­майтын болса ғана ол үшiн көзделгендерi арасынан неғұрлым қатаң, жаза тағайындалады. Жасалған қылмыc үшiн осы Кодекстiң Ерек­ше бөлiмiндегi тиiстi баптарда көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза осы Koдeкстiң 58 және 60-баптарына сәйкес қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкiмдердің жиынтығы бойынша тағай­ындалуы мүмкiн. Жасалған қылмыc үшiн осы Кодекстiң Ерекше бөлiмiндегi тиiстi баптарда көзделгеннен қатаңдығы төменiрек жаза тағайындау үшiн негiз осы Кодекстің 55-бабында белгiленедi.

3. Жаза тағайындау кезiнде қылмыстың сипaты мен қоғамдық қауiптiлiк дәрежесi, айыпкердiң жеке басы, сонымен бiрге оның қылмыс жасағанға дейiнгi және одан кейiнгi мiнез-құлқы, жауап­тылық пен жазаны жеңiлдететiн және ауырлататын мән- жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуiне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тiршiлiк жағдайының ықпалы ескерiледi.

Қылмыcтық заңның осы бабында көрсетiлген талаптарды бipнеше топқа бөлуге болады. Оның бiрiншici, әдiл жаза тағайын­далуы болып табылады. Әдiлеттiлiк принципi Қылмыстық кодекстің 3-бабында арнайы көрсетiлген. Осы бапқа сәйкес адамның қылмыс құрамының белгiлерi бар ic-әрекетi ғана қылмыстық жауаптылықтың негiзi болады. Бiр қылмыc үшiн ешкiмдi де қайтадан қылмыстық жауапқа тартуға болмайды делiнген.

Жазаның әдiлеттiлiгi iстелген қылмыстың ауырлығына, оны iстey жағдайларына және кiнәлiнiң жеке басының кім екендiгiне сай келуi қажет. Тағайындалған жаза қылмыскердiң ic-әрекетiнiң заңдылық зардабы, нәтижесi болуы керек. Жазаның шегi оның iс-әрекетiнiң шегiне сайма-сай дәл келуi керек. Осыған байла­нысты тым жеңiл немесе тым ауыр жаза тағайындалуға жол берiлмеуi керек. Тағайындалған жаза iстелген қылмысына пара-­пар келетiн әдiл болғанда ғана ол өз мақcaтынa жетерi анық.

Жаза Қылмыcтық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң тиicтi бабын­да белгiленген шекте тағайындалады. Яғни, сот жаза тағайындағанда кiнәлiнiң iстeгeн қылмысы үшiн жазаның мөлшерiн, түpiн сол баптың санкциясы көрсеткен шектен шықпай тағайындауға мiндеттi. Сондықтан да әдiл жазаны тағайындаудың алғы шарты ic­әрекеттi дұрыс саралау, яғни icтелген iс-әрекеттiң белгiлерiнiң нақты қылмыс құрамы белгiлерiне дәлме-дәл сай болуын aнық­тау ету қажет. Қылмысты дұрыc сараламау әдiлетсiз жаза тaғaйындауға әкелiп соғады. Қылмыстық заңның нақты құрамының санкциясындa көрсетiлген жаза мөлшерiнің ең жоғарғы шегiнен шығып, жаза тағайындауға заң ешқандай жол бермейдi. Керiсiнше, сот жаза тағайындағанда Қылмыстық заңның 55-бабында көрсeтiлген шарттарды еске ала отырып, кiнәлiге белгiлi бiр қылмыс үшiн көзделген жазадан гөpi неғұрлым жеңiл жаза тағайындауға құқылы.

Сондай-ақ сот жаза тағайындағанда Ерекше бөлiмнiң нақты бабының caнкциясының шегiн ескермеумен бipге Кодекстегi жалпы бөлiмнің ережелерiн де басшылыққа алуға мiндеттi. Яғни, сот адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту үшiн алдымен оның, iс-әрекетiнде қылмыc құрамы бар ма, жоқ па осы мәселенi анық­тайды. Егер қылмыc құрамы баp болса, ол бiткен немесе бiтпеген қылмыc па, қылмыскер оны жеке өзi немесе басшылармен бiрге icтедi ме деген мәселелердi анықтайды. Бұл сұрақтарға жауап алу үшiн ең алдымен Қылмыстық кодекстiң Жалпы бөлiмiндегi қыл­мыстың ұғымы, оның сатылары, қылмысқа қатысу ұғымы, ic­-әpeкeттiң қылмыстылығын жоятын жағдайлар, Қылмыстық заңның уақыттағы, кеңicтiктегi, қылмыс жасаған адамдарға қатыс­ты қолданылуы сияқты мәселелердi анықтау керек. Қылмыстың құрамы бар iс-әрекеттерге жаза тағайындағанда сот eң алдымен адамды қылмысты жауаптылықтан және жазадан босатуға негiздер бар ма, жоқ па деген мәселелердi анықтауға мiндеттi. Егер сот жасаған қылмысы үшiн жаза тағайындаy қажет деп тап­са, онда ол Қылмыстық кодекстiң Жалпы бөлiмiнен жаза туралы бөлiмiндегi негiзгi қағидаларды - жазаның ұғымы мен мақсаты, жазалау түрлерi, жаза тағайындаудың жалпы негiздерiн басшы­лыққа ала отырып бiткен немесе бiтпеген қылмыстарға, қайтала­нған, қатысып жасалған қылмыс үшiн, қылмыстардың, үкiмдердiң жиынтығы үшiн жаза тағайындаудың ерекшелiктерiн ескередi. Сондай-ақ мерзiмдердi қосу кезiнде оларды белгiлеу, жаза мерзiмдерiн есептеу және жазаны есепке алу туралы Жалпы бөлiмiнiң ережелерi негiзгi басшылыққа алынады.

Егер жасалған қылмыс үшiн көзделген жазаның онша қатаң емес түpi жазаның мақсатына жетудi қамтамасыз ете алмайтын болса ғана сол үшiн көзделгендердiң арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Бұл жерде балама санкцияларды қолдану туралы сөз болып отыр. Қылмыстық кодекстiң 39-бабында жаза­ның түрлерiнiң тiзбегi онша қатаң еместен, қатаң түріне қарай тiзбектелiп берiлген. Осыған орай сот жазаның мaқсатына жету үшiн қажет деп тапса, санкцияда көрсетiлген балама жазалардың қатаң түpiн тағайындауға құқылы. Қылмыстық кодекстің 48-ба­бының 3-бөлiгiнде қылмыстардың және үкiмдердiң жиынтығы бойынша жазаның қатаң түpiн тағайындаудың тәртiбi және оның шегi apнaйы көрсетiлген.

Сот жаза тағайындағанда icтелген қылмыстың сипатын және қоғамға қауiптiлiк дәрежесiн, айыптының жеке басының кiм екендiгiн, iстің жауаптылықты жеңiлдететiн және ауырлататын мән-жайларын еске алады. Осы айтылған факторлардың iшiнде есепке алынатын eкi негiзгi белгi бар. Ол бiрiншiден, iстелген қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дәрежесi, екiншiден, кiнәлiнiң, жеке басының кiм екендiгi, басқа айтылған жағдайлар мен мән-­жайлар бұл жоғарыда айтылған eкi факторлардың мазмұнын нақтылап толықтыратын, оларға бағынышты түciнік болып табы­лады.