Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар

                               Жамбыл политехникалық колледжі

«Қылмыстық құқық» пәнінен

КУРСТЫҚ

ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қылмыстық жауаптылық пен жазаны                                              жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар.

Тобы: 3ПВ-09-1

Орындаған:  Бектембаева Қ.А.

Қабылдаған:  Н.Т. Сарыүйсінбек

Қорғауға жіберілді: «___» ___________ 2011 ж.

Қорғалды: «___» __________ 2011 ж.

Бағасы: _____________________

Тараз 2011 жыл

МАЗМҰНЫ 

Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

І Жаза тағайындаудың ұғымы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1   Жаза тағайындаудың жалпы негіздері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2   Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. 3. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау. . . . . . . . . . . . . . . . .

II Қылмыстық жауаптылық пен жазаның жалпы сипаттамасы . . . . . . . . . .

2. 1. Қылмыстардын қайталану жағдайында жаза тағайындау. . . . . . . . . . . . .

2. 2. Мерзімдерді белгілеу тәртібі және жаза мерзімдерін

есептеу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. 3. Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі жеңілірек жаза тағайындау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Кіріспе

Менің курстық жұмысымның тақырыбы “Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар”. Жұмысымды жазардағы алдыма қойған мақсатым – жазаның түсінігі мен белгілеріне тоқтала отырып, Қазақстан Республикасындағы жаза тағайындаудың негіздерін айқындау, жаза жүйесі мен түрлеріне жалпы сипаттама беру.

Осы тақырыпты таңдауымның бірнеше себептері бар. Қылмыстық жаза - мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және ол мемлекеттік қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдары бірі ретінде қолданылады. Мемлекеттік қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық рухани шаралардың барлық түрін кеңінен қолдана отырып, қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтан да біздің жас тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануға ең негізгі басты күрес деп санамайды.

Жазаның мақсаты - әлеуметтiк адiлеттiлiктi қалпы­на келтiру, сондай-ақ сотталған адамдарды түзеу, сондай-ақ, сот­талғандарды да, басқа адамдарды да жаңа қылмыстарды icтеуден алдын ала сақтандыру екендiгi айтылған. Әлеуметтiк әдiлеттiлiктi қалпына келтiру, соттаған адамға жаза тағайындау және жазаны орындау арқылы оны түзеу, cөйтіп жаңа қылмыс icтеуден оны сақтандыру жазаның арнаулы eскepтyi болып табылады. Сол сияқты жаза – қылмыстының жанын қинау немесе адамгершiлiк намысына тиiп, қорлау мақсатын көздемейдi. Бұл тарихи қалыптасқан қылмыстық құқықтың адамгершiлiк принципi болып табылады.

Курстық жұмысымды ІІ бөлімге бөліп қарастырдым. Және сол бөлімдер тақырыбымның мазмұнын толығымен айқындайды. «Жазаның түсінігі және белгілері» атты І бөлімде жаза мақсатының ерекшелігі және жаза тағайындаудың жалпы негіздеріне, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуға нақтырақ тоқталдым. Яғни мұнда Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды қағидасын басшылыққа ала отырып, соттар қылмыстың ауырлығы мен түріне, айыптының қызметтегі және қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай шешуі қажет екендігі көрсетілген.

Ал ІІ бөлімде нақты жаза жүйесіне тоқталамын. Қылмыстық заңда және сот-тергеу практикасында ең көп кездесетiн кінәнің нысаны қасақаналық болып табылады. Kiнәнің қасақаналық нысанын дәлме-дәл анықтаудың заңдылық маңызы ерекше. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсанда қабылдаған «Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» қаулысында басқа да мән-жайларды анықтаумен бірге соттар жаза тағайындағанда қасақаналық түрін, істелген қылмыстың ниеті мен мақсатын ескеруге міндетті, деп көрсетілгендіктен бұл бөлім жаза түрлерінің, жүйелерінің жалпы сипаттамасы, қасақана және абайсызда қылмыстардың түрлері, қате және оның маңызы, қылмыстық ниет және оның мақсаты, бас бостандығынан айыру жазасын өтейтін орындардың түрлері және де басқа да мән-жайларын қарастырады.

Өлім жазасы туралы түсінікпен айқындалады. Соның ішінде өлім жазасы жазаның ең ауыр, ерекше түрі болып табылатын, сонымен қатар ауырлататын жағдайда адам өлтіргені 96 баптың 2-бөлігінде көзделгендігі және де өлім жазасын қолданғанда сот әрбір нақты іс бойынша жаза тағайындаудың жалпы негіздерін басшылыққа алатындығы толығымен қарастырылған.

І. Жаза тағайындаудың ұғымы

1.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері

Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке-дара жауапкершілік принципін басшылыққа алады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам сот алдында тең, ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ештеңе де ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындағанда соттар ҚК-нің 52-бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын, қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық жасаған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесін, қылмыстар жиынтығын, жазаны жеңілдететін және ауырлататын жағдайларды, сол қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты соттау негіздерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған адамдардың жасы кәмелетке толмағандарға, жасы 65-тен асқан ер адамдарға, сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшелікткрін ескеруі қажет.

Сотталушының нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында көрсетілген шекткн шықпай тағайындайды. Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп танылады.

Жаза тағайындаудың жалпы негіздері.

1. Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы Кодекстің жалпы бөлімінің ережелері ескеріліп, әділ жаза тағайындалады.

2. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын-алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмыс үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғанғ ол үшін көзделгендері арасынын неғұрлым қатаң жаза тағайындалады.

3. Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдықө қауіптілік дәрежесі, айыпкердің жеке басы, оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы, жауптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар, тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайының ықпалы ескеріледі.

Қылмыстық заңның осы бабында көрсетілген талаптарды бірнеше топқа бөлуге болады. Оның біріншісі, әділ жаза тағайындалуы болып табылады. Әділеттілік принципі Қылмыстық кодекстің 3-бабында арнайы көрсетілген. Осы бапқа сәйкес адамның қылмыс құрамының белгілері бар іс-әрекеті ғана қылмыстық жауаптылықтың негізі болады. Жазаның әділеттігі істелген қылмыстың ауырлығына, оны істеу жағдайларына және кінәлінің жеке басының кім екедігіне сай келуі қажет. Тағайындалған жаза қылмыскердің іс-әрекетінің заңдылық зардабы болуы керек. Тағайындалған жаза істелген қылмысына пара-пар келетін әділ болғанда ғана ол өз мақсатына жетері анық.

Жаза Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте тағайындалады. Яғни, сот жаза тағайындағанда кінәлінің істеген қылмысы үщін жазаның мөлшерін, түрін сол бапта көрсетілген шектен шықпай тағайындауға міндетті. Сондықтан да әділ жаза тағайындаудың алғышарты іс-әрекетті дұрыс саралау, яғни істелген іс-әрекеттің белгілерінің нақты қылмыс құрамы белгілеріне дәлме-дәл сай болуы қажет. Қылмысты дұрыс сараламау әділетсіз жаза тағайындауға әкеліп соғады. Қылмыстық заңның нақты құрамының санкциясында көрсетілген жаз мөлшерінің ең жоғарғы шегінен шығып, жаза тағайындауға заң ешқандай жол бермейді.

Егер қылмыс құрамы бар болса, ол біткен немесе бітпеген қылмыс па, қылмыскер оны жеке өзі немесе басқалармен басқалармен бірге істеді ме деген мәселелерді анықтайды. Бұл сұрақтарға жауап алу үшін алдымен Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі қылмыстың ұғымы, сатылары, қылмысқа қатысу ұғымы, қылмыстық заңның уақыттағы, кеңістіктегі, қылмыс жасаған адамдарға қатысты қолданылуы сияқты мәселелерлі анықтау керек. Егер сот жасаған қылмысы үшін жаза тағайындау қажет деп тапса, онда ол Жалпы бөлімнің жаза туралы негізгі қағидалары- жазаның ұғымы мен мақсаты, жазалау түрлері, қатысып жасалған қылмыс үшін, қылмыстардың, жаза тағайындаудың ерекшеліктерін ескереді.

Егер жасалған қылмыс үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетулі қамтамасыз ете алмайтын болса ғана сол үшін көзделгендердің арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады.

Сот жаза тағайындағанда істелген қылмыстың сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін, айыптының жеке басының кім екенгдігін еске алады. Осы факторлардың ішінде екі негізгі белгі бар. Ол біріншіден, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі, екіншіден, кінәлінің жеке басының кім екендігі, осы екі фактордың мазмұнын нақтылап толықтыратын, оларға бағынышты түсінік болып табылады.

Заң бойынша әрбір істелген нақты қылмыстың қоғамға қауіптілігі екі жағынан, сапалық және сандық белгілері арқылы белгіленеді. Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстың объективтік және субъективтік белгілері арқылы анықталады. Мұның ішінде объективтік белгілері іс-әрекеттің мәні, қылмыстың істелген уақыты, тәсілі, оның жағдайы, субъективтік белгілері, кінәнің формасы, қылмыстық ниет пен мақсат еске алынады.

Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге, қоғамдық тәртіпті бұзушыларға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы міндеттерін адал орындап жүрген адамдардың бірінші рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады.

Соттарды сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты тексеруі тағайындалатын жазаның түрі мен көлемін белгілеу үшін маңызды болып табылады. Сондықтанда қылмыстық құқықтың адамгершілік принципін басшылыққа алып, сот жаза тағайындағанда сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, білімін, мүгедектігін тағы басқа мәліметтерді жан-жақты еске алады.

1.2. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар.

Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға қауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар анықтауға міндетті. Жаза заңды, негізді және әділ болуы үшін Қылмыстық кодекстің 53, 54-баптарында көрсетілген жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар есепке алынуы керек. Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар қылмыстық заң арқылы белгіленеді.

Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар қылмыс құрамының қажетті, жетілген немесе жеңілдетілгенм белгілерімен шатастыруға болмайды. Мысалы, басқа біреудің мүлкін қорқытып алушылықта ұйымдасқан топ жасаған қылмыс осы қылмыстың жетілдірілген құрамының белгісін көрсетеді. Сонымен бірге ұйымдасқан топ болып қылмыс жасау жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға жатады.

Егер ҚК –нің 53 немесе 54 –баптарында көрсетілген мән-жайлар қылмыстың бір белгісі ретінде Ерекше бөлімінің бабында көрсетілген болса, онда ол қылмыс үшін жаза тағайындаған кезде жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жай ретінде ескерілмейді. Мысалы, жан күйзелісі үстінде ашумен кісі өлтіруде жан күйзелу осы қылмыс үшін жаза тағайындағанда жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жай ретінде есепке алыньайды.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-бабында қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар болып мына төмендегілер есептелінеді

1.      мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасау

2.      айыпкердің кәмелетке толмауы

3.      жүктілік

4.      айыпкердің жас балалары болуы