Түсінік хат

      Жеке әрекеттерге үйренуде нақты  ойындық эпизодта немесе өзара  іс-қимыл жасауда кейбір тактикалық  әрекеттердің тиімділігін анықтап  алуларың керек. Өйткені осы  уақытқа дейін жеткілікті мөлшерде техниканы меңгеріп, мұғалімнің қоятын талабына шамасы толық жететін кездерің.

      Топтық іс-әрекеттер. Бастапқыда шабуылшыларға қарағанда қорғаушылардың аз ғана санымен шартты түрдегі қарсылықпен және қарсылықсыз екі, кейін үш ойыншының өзара әрекетін үйрену керек.

      Әуелі ‟бердің бе, шық” қағидасы  бойынша екі ойыншының өзара  іс-әрекетін үйренген жөн. Ол  жаттығулар қалқанға алаңның  бойымен жылжи отырып жұптаса берумен орындалады.

       Командалық іс-әрекеттер.Командалық әрекеттерді үйрену белгілі бір қызметтерді ойыншылардың орындауымен байланысты. Командалық іс-әрекеттердің тиісті жүйелері ойынның таңдап алған жүйесіне тән үйренген топтық қимылдарға негізделеді. Оларды үйренуге дайындықты шабуылдың даму фазасына сәйкес, топтық әрекеттерді үйрене отырып, уақтылы жүргізу керек. Кейін әрекеттерді (комбинацияларды) төмендегідей реттілікте үйренеді: а) ойыншылар алаңға әрекеттердің сипатына сәйкес орналасады; әрқайсысына нақты міндет, мүмкін болатындай өзара әрекет пен қандай шешім қабылдау керектігін түсіну қажет; ә) ойыншылардың өзара әрекет етуі комбинацияның жалпы үлгісі жөнінде түсінікті қалыптастыру; б) шартты қарсы әрекет ететін қоғаушылар ойынға енгізіледі; в) қорғаушылар белсенді әрекет етеді; г) комбинация жаттығу ойындарында қолданылады.

       Қорғану тактикасы. Қорғану әрекеттеріне үйренудің қиындығы жетерлік. Өйткені олар шабуылшының әрекетіне байланысты анықталады.

      Жеке іс-әрекеттер. Жақсы қорғану – дұрыс дербес әрекет жасауға байланысты. Қорғаныста жақсы ойнау біліктілігін меңгеру үшін қажетті негізгі қасиеттерге жататындар: іс-қимылдың жылдамдығы, жағдайды бағалай білу біліктілігі, кез келген әрекетті барлық уақытта да орындайтындай дайын жағдайда бола білу, жігерлілік, топшылай білу, алаңды көре білу, бір әрекеттен екіншісіне жылдам ауыса білу біліктілігі. Бұл қасиеттер қорғану тактикасын тікелей үйренуде ғана емес, үйренудің барлық кезеңінде де меңгеріледі.

      Жеке әрекеттерді үйрене отырып, бірінші кезекте добы бар ойыншыға және добы жоқ ойыншыға қарсы әрекет жасауға үйрену қажет.

       Топтық әрекеттер. Шұғылданушылар қауіпсіздендіру мен жылдам ауысуға үйренуі қажет.

       Үлгі жаттығулар:

1. Бір шабуылшы және екі қорғаушы. Шабуылдаушы допты бір жақтау сызықтан екіншісіне алып жүреді. Екі қорғаушы бірінен соң бірі аралары алшақ қалыпта тұрады. Шабуылдаушыға жақын тұрғаны оған белсенді түрде қарсы әрекет жасайды. Қорғаушы қате жіберіп, шабуылдаушы одан өтіп кетсе, шабуылдаушымен жекпе-жек бәсекеге кіріседі.
2. Екі шабуылшы және екі қорғаушы. Шабуылдаушылар еркін қозғалып, допты бір-біріне бере отырып, алып жүреді. Қорғаушылар олардан допты алуға әрекет жасайды. Қорғаушылар шабуылшыларды алмастырып ойнауға болады.
3. Үш шабуылдаушы және екі қорғаушы. Шабуылдаушылар өзара әрекет етуді қолдана отырып, қарсы жақтағы қалқанға қарай қозғалады. Қорғаушылар кейін шегініп, айып добын лақтыру аймағындағы қажетті позицияны иемденіп, допты лақтыратын жақтағы шабуылдау шебін жабуға тырысады.

     Командалық әрекеттер. Командалық әрекеттердегі бірінші жаттығулар үйреніп жатқан жүйеге қатыссыз, ойыншылар қорғаныс шебін құра, кейін дұрыс қайтуға және кейіннен кімге қарсы ойнайтындығын шешуге бағытталуы тиіс. Өз шығыршығына қарай доп ауысқанда, әрбір ойыншы, ол кімді ұстауы керектігіне қарамастан, қарсыласын кідіртуге тырысуы керек.

      Қалқанға жақын маңда қорғануды  үйренгенде, командалық қорғаныста  әр ойыншының атқаратын қызметі  (қауіпсіздендіретін оқушылары үшін  жауапкершілік, орын ауыстырудың  мүмкін болатындай нұсқаулары) анық, түсінікті болуы қажет.

       Үлгі жаттығулар:

1. Шабуылдайтын ойыншы беру мен алып жүруді қолдана отырып, қарсы жақтағы қалқанға қарай жақындап, бастауды (лақтыруды) орындауы керек. Ауысу төмендегідей ретте орындалады: қозғалу жолының бойындағы оң және сол жағында тұрған ойыншылармен беру кезінде өзара әрекет жасау. Қорғаушы берілген доптарға қарсы әрекет жасайды және шабуылшының қозғалысына кедергі келтіре, допты қабылдап, беруіне мүмкіндік бермеуі керек. Осы жаттығуды екі қорғаушының бір шабуылдаушыға қарсы әрекет жасауымен орындауға болады.
2. Үйренушілер үш адамнан үш командаға бөлінеді. Барлық үш команда да бір қалқанға шабуыл жасайтындай жаттығу ойынын өткізеді. Олардың әрқайсысы көп ұпай жинауға тырысады. Бір шабуылдаушы командаға бірден екі команда қарсы әрекет жасайды.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  

Волейбол.

       Мектептерде жаппай кең тараған ойындардың бірі – волейбол. Оқу барысында волейбол кейде жалпы дамыту дайындығы ретінде қолданылады, алайда бағдарламаға, мектептің материалдық базасына сәйкес, спорт ойындарының бірі ретіндегі міндетті пән ретінде үйретіледі. Волейбол – командалық ойын, әр ойыншы өзінің қарсыласының іс-әрекетіне байланысты қозғалыс қимылдарын жасайды. Волейбол тарауы бойынша оқушылардың теориялық ақпараттар алуына, тактиканың және техниканың негізгі әдістері мен тәсілдерін үйренуіне, өздерінің мүмкіншілігіне сәйкес жаттығуына, екі жақты ойын кезінде үйренген дағдыларын жетілдіруіне мүмкіншілігі бар. Дене тәрбиесінде волейбол ойынының кең көлемде таралуы оның әр түрлі жаттығуларға ыңғайлығымен, жастардың демалыстарын дұрыс ұйымдастыруымен, денсаулықты және дене тәрбиесін жетілдірудегі жан-жақтылығымен, ойын ережесінің қарапайымдылығымен, керекті құралдардың және алаңның күрделі еместігімен түсіндіріледі. Ойын жағдайы жаттығушыларды жалпы мақсатқа жету үшін өзінің ойын кезіндегі іс-қимылын ұжымының мақсатына бағындыруға, жағдайға байланысты өзінің бар мүмкіншілігімен әрекет етуге, спорттық сайыс кезінде қиындықты жеңе білуге, ойын барысындағы шиеленіскен жағдайда дұрыс шешім қабылдауға тәрбиелейді. Бұлар оқушылардың ұжымдық сезімін; тез зейін қоюы мен шапшаң ойлануын, шешім қабылдағыштығын және өзінше қимылдар жасай білу дағдысын қалыптастырады.

       Волейбол арасы тормен бөлінген  арнайы алаңда екі команда  бәсекеге түсетін спорттық ойын болып табылады. Ойынның мақсаты – қарсыластың алаңына доп түсетіндей етіп оны тордың үстімен бағыттау және қарсыласының осындай әрекетін болдырмау. Бұл үшін команда допқа үш рет қол тигізуге құқылы.

        Ойын допты қосумен басталады.  Допты ойынға қосушы соғу арқылы  допты қарсы жаққа бағыттайды. Ойынның әрбір сәті доп сыртқа  шығып кеткенше немесе команда  қате жібергенше ойналады.

       Команда ойынға қосылған қарсыласының  алаңына соқса, ол ұпайға ие  болады және оның ойыншылары  сағат тілі бойынша бір орынға  ауысады.

      Ойын техникасы шабуыл техникасы  (орын ауыстыру, допты ойынға қосу, беру, шабуыл соққысы) мен қорғаныс  техникасына (орын ауыстыру, допты  қабылдау, тосқауыл) бөлінеді.

       Орын ауыстыру. Ойын барысында әр түрлі техникалық әдіс-тәсілдерді орындау үшін – ойыншы алаңда орын ауыстырулар жасайды. Мұндай орын ауыстырулар қорғанысқа және шабуылға байланысты техникалық – тактикалық әдістер жасағанда, өз орнын табу және шешім қабылдау үшін қолданылады. Техникалық – тактикалық мақсаттағы орын ауыстыруларды үйретіп, жетілдіруге қажет болатын жаттығулар:

• бір орында жүгіруден қашықтыққа жүгіруге ауысу;
• тізені көтеріп жүгіру;
• жүгірісті секірумен алмастыру;
• оң жақ және сол жақ бүйірге қарай жүгіру;
• арнайы белгіге дейін жай жүгіруді шапшаң жүгіруге алмастыру;
• допты еденге домалатып жіберіп, қуып жетіп тебу;
• орын ауыстырудан кейін кез келген бағытқа секіру;
• кез келген техникалық әдісті қайталау.

Қарсыласымен орындалатын жаттығулар:

• қашқан серігін қуып жетіп, оған қолды тигізу;
• допты алаңның ортасына қойып, әріптестер алаңның шетінде допқа арқасын беріп отырады, ысқырық бойынша екеуі де допқа қарай жүгіреді, допты әрқайсысы өзі иеленуге тырысады.

Допты беру техникасын үйрену жаттығулары:

Алаңда тордың жанында тұрып, ойыншы допты төменнен жоғары лақтырып, торды жағалатып  береді:

а) әр түрлі  бағытта (алға, артқа, жоғары);

ә) әр түрлі  қашықтықта (ұзын, қысқа, қысқартылған);

б) әр түрлі  биіктікте (биік, орташа, төмен).

Әріптеспен  жаттығулар:

• екі ойыншы екі жақтағы бірыңғай сызықта тұрып, бір – біріне допты тордан жоғары көтеріп береді;
• әр ойыншы шабуыл сызығында тұрады, допты беру үшін торға дейін жүгіріп келіп, қайтадан өз орындарына кетеді.

Допты төменнен тіке ойынға қосу. Допты ойынға қосу торға қарап тұрғанда орындалады. Шынтақ буынынан бүгілген бір қолмен белдің деңгейінде допты алда ұстап тұрады. Екінші қол сермеу үшін артқа қарай созылады. Саусақтар шамалы ғана алақанға қарай бүгіледі. Ойыншы допты жоғары қарай сәл лақтырып қалып, созылған қолмен допты ұру арқылы ойынға қосады.

Допты соғумен қатар ойыншы бір мезгілде артта тұрған аяғын жазып, алда тұрған аяғына дененің салмағын түсіреді. Опты ойынға қосқаннан кейінгі ойыншының  қалпы доптың соңынан ұмтылғандай  ыңғайда болады.

   Допты берудің кең тараған  түрі – екі қолмен жоғарыдан  беру. Мұның артықшылығы – дәл  және тура берілуінде. Мұндай  берілуді орындау барысында ойыншының  аяғы тізеден сәл бүгіліп, қолы  алға қарай шығып, беттің алдында  болады, үлкен саусақ көздің деңгейінде  болады. Ойыншы допты беруді орындаудан  бұрын бастапқы қалыпты қабылдайды  және допты қарсы алу үшін  қажетті жағдайда орын ауыстырады.

   Екі қолмен допты жоғарыдан беру үшін жасалатын жаттығулар:

• допты жаттығушы екі қолмен төменнен жоғары лақтыруды немесе бір жақ бүйірге жоғары, орын ауыстыру арқылы төмен түсіп келе жатқан допқа жақындап барып, допты жоғарыдан беруді орындайды;
• қабырғаға жақын тұрып, қабырғаға бағыттап бұрып, 3 -4 м-ден допты жоғары беруді орындайды.

Әріптесімен жасалатын жаттығулар:

• ойыншы бастапқы қалыпта тұрады, серігі допты оның қолына лақтырады, ол серігіне жоғарыдан екі қолмен беру әдісін орындайды;
• бір –біріне допты қайталап беру;
• екі ойыншы да волейбол торының жанында тұрады, біреуі допты береді, екіншісі допты жоғарыдан екі қолмен торға түсірге тырысады.

Төменнен  қабылдау:

• Жаттығушы әр түрлі жағдайдан допты жоғары лақтырады, ойыншының бастапқы қалыбымен допты төменнен қабылдайды;
• Осылай, бірақ ойыншы допты жоғары – алға, жоғары – жанына лақтырады, ой ыншы допқа жүгіріп шығып, допты төменнен қабылдап, қайта береді;
• Ойыншы допты еденге соғады, доп еденнен шоршығаннан кейін, жүгіріп жетіп, төменнен беруді орындайды. Әріптесімен төменнен беруде орындалатын жаттығулар жоғарыдан тура берудегі жаттығулар сияқты орындалады, тек төменнен орындалады.

Қарсыластың ойынға қосқан не шабуылдатып немесе алдайтын соққымен жіберген добын төменнен екі қолмен қабылдаған жақсы. Бұл  жағдайда допты қабылдаудан көп  қате кетпейді. Қол алда, алақандар  біріктіріліп ұсталады. Қолдың қозғалысын қиындатпау үшін, оны еркін ұстайды. Соққыны жұмсарту үшін допты қабылдау кезінде екі шынтақты жақындатады, қолдарының қарын (тоқпан жілікті) көтеріп, бұрады.

    Допты жұдырықпен қабылдағанда, доп дәл тимей, шоршып, доп алаңның  сыртына кетуі мүмкін. Допты алақанмен  қабылдауға болмайды. Ойынның ережесі  бұған рұқсат етпейді. Оған  себеп, доп алақанда көбірек  кідіріп қалуы мүмкін.