Ежелгі мемлекеттердің құқықтары мен бостандықтары

Революцияға дейінгі Ағылшын мемлекеті  қоғамы екі әлеуметтік топқа яғни, дворяндық сословияларға бөлінген: антогонистер-ескі және жаңа дворяндар; джентри сословиялық жағдайына қарай,  болашақ дворяндар, ал шаруашылық сипатына қарай буржуа тобын құрды. Революцияға дейінгі Ағылшын дәуірінің сауда және өндірістік тарихы жаңа дворяндар өкілдерінің маңызды мәніне айналды. Бұл ерекшелік ХҮІІ ғасырдың 40 жылдарындағы революцияның тарихи қалыптасуына, оның сипаты және соңғы нәтижесіне әкелді. Пуританизм-революция идеологиясы. ХҮІІ ғасырда ағылшын қоғамы әлеуметтік-класстық және саяси мақсатын идеологиялық ресмилендіруі Ағылшын революциясының маңызды ерекшелігі болып табылады. Пуританизм нысанындағы Реформация идеологиясы революция күшін мобилизациялау үрдісіндегі идеологиялық қызметті орындайтын батыл (боевой) теориясының рөлін атқарады. Пуританизм діни ағым ретінде революцияға дейінгі кезеңде өмір сүрді, бірақ ХҮІІ ғасырдың 20-30 жылдары абсолюттік оппазицияға қарсы идеологияның тұғырын қалады. Осы қозғалыстардың маңызды жағдайы, қоғамның әлеуметтік топтарға бөлінуін, шіркеуге ауысу қажеттілігін тиісті деп санайды.

Революция кезінде пуританизм идеясы бірнеше ағымға бөлінді. Пресвитерианттар ірі буржуазияны және аристократтарды біріктіре отырып, конституциялық монархия идеясын уағыздады. Индепенденттер орта және ұсақ буржуазия қатарындағы топтардан қолдау табады. 1628 жылғы Карл І (1600-1649) тұсында парламентте корольге Петиция құқығы қабылданғаннан кейін қол жеткізілді. Осы құжатта Эдуард І және Эдуард ІІІ заңының бұзылғаны көрсетіледі, яғни парламенттің келісімінсіз ешқандай салық жүргізуге болмайды;  король шенеуліктері жағынан жерге жеке меншікке қол сұққаны үшін қорғауды жүзеге асырмайды.

Карл І құқық туралы петицияны  бекітуге мәжбүр болды. 1629 жылы король мен парламент арасында жаңадан  қақтығыс пайда болды. Осыдан кейін Карл І парламентті таратып, жеке дара корольдің басқаруы  жүргізілді. ХҮІІ ғасырдың 20 жылдарындағы саяси дағдарыс қауымдар палатасы мүддесі жағында болды. Қысқа парламент.1629-1640 жылдары парламентсіз басқару жылы болды,яғни король билігінің әрекеті толық сипатта болды. Шотландықтардың Англияға қарсы қауіп көрсетуі, Шотландиядағы қарулы көтерілістің пайда болуының  нәтижесі болды. Әскери келеңсіз жағдайлар мен құралдардың жетіспеушілігі Карл І –дің парламентті құруға итермеледі. 1640 жылы 13 сәуір - 5 мамыр аралығында жұмыс істеген парламент тарихта Қысқа деген атпен енгізілді. Қауымдар палатасы корольдің шотландықтарға соғыс жүргізу субсидиясы ұсынысын қанағаттандырмады. Осының орнына қауымдар палатасы Карл І- дің жеке дара басқару жылдарындағы саясатты қарауға кірісті. Нәтижесінде мынадай өтініш қабылданды: реформа жүргізгенге дейін қауымдар палатасы корольге субсидия беруге, басымдылық құқығына тыйым салу мүмкіндігінен айырды. Парламент таратылғаннан кейін Карл І ережесі одан әрі сынға айналды.  Король парламентсіз әскери және саяси дағдарысты шешу мүмкін еместігін мойындап, 1640 жылы қараша айында жаңа парламент құрды. Ұзақ парламент 1653 жылға дейін әрекет етті. Ұзақ парламент қызметі конституциялық-төңкерістің бірінші кезеңінен басталады.

Жалпы ағылшын буржуазиялық төңкерісін төрт дәуірге бөледі:

1.     конституциялық кезен (1640 жылдың 3 қарашасынан бастап 1642 жылдың 22 тамызына дейін);

2.     бірінші азаматтық соғыс (1642-1646);

3.     төңкерістің демократиялық мазмұнын тереңдету үшін күрес (1646-1649);

4.     индепенденттік республика (1649-1653).

Индепенденттік республика.1649 жылы король өлімінен кейін парламент  Ағылшын республикасын жариялады.

Кромвель протектораты.  Кромвель билігі жеке диктатура сипатын жүзеге асырды.1653 жылдың аяғында Кромвель әскери диктатурасын бекіткен «Басқару құралы» деп аталатын конституцияны енгізді. Жаңа конституцияға сәйкес, жоғарғы заң шығару билігі лорд-проттектор және парламент қолында болды. Парламет бір палаталы болды. Жоғарғы атқару билігі13 –21-ге дейін мүшесі бар лорд-протектор және Мемлекеттік кеңес қолында болды. Кеңес мүшелерін тағайындау лорд-протекторлардың сайлауымен жүргізілді.  Конституцияда Кромвель лорд-протекторлардың жеке диктатурасын бекіте отырып, өмір бақилыққа сайлады. Кейінірек Кромвель парламентті шақыруды қойып, өз қалауы бойынша Мемлекеттік кеңесті тағайындады. 1657 жылы Жоғарғы палата қайта құрылды. Жергілікті басқару билігі кромвель армиясының генералы қолында болды. Сонымен «Басқару құралы» монархиялық сипат мазмұнын құрғаны, бұл конституциялық акт буржуазиялық топ мүдделерін сипаттады. «Басқару құралы» жеке дара билік режимін бекіте отырып, монархияға сәйкес өкілеттіктерді бекітті. Осы уақыттан бастап, республикадан монархияға қозғалыс басталды.

Франция револциясының  басталуы. Револцияның терең де, түпкі мақсатқа жетудің себебі, елдегі феодалдық өндірістік қатынастарды басқарушылар мен өндіруші күш арасындағы қайшылықтар болды. Феодализм революцияның одан әрі дамуын қамтамасыз ете алмауына байланысты тежегішке айналды. Саудагерлер, көпестер өндірісшілердің негізгі тобы өздерінің жағдайларына қанағаттанбады.  Ішкі базар  өндіріс үшін тар болды, себебі шаруалардың (елдегі тұрғындардың негізгі бөлігі )  өнеркәсіп тауарларын сатып алуға мүмкіншілігі болмады. Сауданың дамуына ішкі кеденнің көп болуы әсер етті. Дворяндар және духовендердің жоғарғы негізгі бөлігі әрекет етіп жатқан құрылымды сақтап қалуға тырысты. Оны қорғаудың басты құралы ретінде мемлекеттің феодалдық-абсолюттік негізі танылды. Елдің арасында әртүрлі өзгерістер мен ауытқушылықтар болды. Бұған экономикалық және саяси жағынан ұйымдастырылған, феодалдық қозғалыстарға қарсы әлеуметтік топтар құрайтын буржуазия дайындалды. Франция АҚШ-ның, Англияның, Голландияның мемлекеттік-құқықтық құрылыс тәжірибелерін жетекшілікке ала отырып, революция жолын  нақты зерттеді.

1789 жылдың мамыр айында Бас  штаттың ашылды. Билік топтары  бұрынгыдай  үкіметтің көпшілік дауысын сақтап қалу үшін дауыс берудің ескі тәртібін қолдануды талап етті, демек әрбір сословие бір дауысқа ие болады. Бұнымен «үшінші сословие» өкілдері келіспеді. Сословиялық жекелеген мәжілістер арасында емес біріккен отырыста көпшіліктің дауыс беруімен шешім қабылдаған жөн деді. Тек осы жағдайда ғана «үшінші сословие» депутаттары өздерінің қалаған жетістіктеріне жете алады, яғни қалай да жалпы артықшылықтары бар сословие депутатары саны жалпы депутаттар санына пара-пар келеді деп есептеген. Сонымен қоса кейбір артықшылығы бар депутаттардың қолдауына сенген еді, бірақ бұл сенімдері ақталмады. Үкімет бұндай жағдайдан бас тартқаннан кейін, депуттаттардың дауыс беру жаңа ережесін қабылдайды. 1789 жылдың маусым айында «үшінші сословие» өздерін Ұлттық жиналыс деп жариялайды. Бір ай өте бере француз халқының атынан өздерін - Құрылтай жиналысы деп хабарлап, бұрынғы заңдардың қуаттылығын жойып және жаңа заңдар қабылдайтын құқыққа ие болғандарын жариялады.

Конституциялық монархия. Парижде басталған революция барлық елді қамтыды. Көтерілісті бастаушылар король шенеуліктерін биліктен қуды, ендігі жерде шаруалар феодалға бағынудан және олардың міндеттерін орындаудан бас тартты. Солдаттар халықты аудан бас тартты. Үшінші сословие басшылары  (ірі буржуазия), Құрылтай жиналысында ерекше жағдайға ие бола отырып, саяси билікті басқару үшін халық қозғалысын пайдаланды.

Жаңа жергілікті өзін-өзі басқару  органы – муниципалитет құрылады. Бір уақытта буржуазия өзінің қарулы күштерін құруға кірісті. Әрбір ұлттық гвардеецтің бағалы қаруы,құрал-жабдықтары, шарттары,өзінің есеп шоты болуы керек. Солтүстік Америкадағы тәуелсіздік үшін Соғысқа қатысқан- маркиз М.Ж. Лафайет  Ұлттық гвардия басшысы болып тағайындалды. Нәтижесінде мемлекет либераль дворяндар мен бай буржуа мүддесін жақтаушы саяси топ өкілдерінің қолына өтті. Оның басшылары ретінде- маркиз Лафайет, аббат Сиейес, атақты астроном Байи, ағартушы-социоллг А. Барнов, А.Ламет және граф Мирабо ескі құрылысты толық жоюға ұмтылмады. Олардың идеалы ретінде конституциялық монархия танылды, сондықтан да олар өздерін конституционалистерміз деп атады. Құрылтай жиналысында «феодализмнен бас тарту» заңы1789 жыпы тамыз айында салтанатты түрде жарыққа шықты. Бірақ бұл заңда ең бастысы шаруалардың талаптары қанағаттандырылмаған. Бұл заңда феодалдардың жеке құқықтары (серваж, «өлі қол» құқығы, аң аулау құқықтары) салыстырмалы түрде алынып тасталды. Ал қалғандары: жерге құқығы, нақты төлемдер, сеньорға тиесілі, шаруалардың жер учаскісін ұстап қалу сияқты құқықтары сол қалпында сақталынып қалды.

1789 жылы 26 тамызда Құрылтай жиналысында  революцияның маңызды құжаты - Адам  және азаматтардың құқығы Декларациясы  қабылданды. Бұл құжат революция  бағдарламасын құрғандай, халықты жұбату мен «ағалық тұтастықты» сақтауға әрекет етті. 

Декларация авторлары бірінші  кезекте энциклопедистер еңбегіне негізделе отырып жасады. 1776 жылғы  Американдықтардың Тәуелсіздік  Декларациясын, 1776 жылғы Виргиндік  декларация құқығын, сонымен қоса, отандық мемлекеттік-құқықтық тарих құжатын, Француз Бас штат декларциясын, Париж парламентінің ремонстрациясын  нақты құжат үлгісі сипатында танып, қолданды. Декларация жалпы ұлттық манифест рухын, адамдардың бостандық қағидасын қалыптастырды: «Адамдар өмірге келген сәттен бастап, ерікті және тең құқықты болып танылады» (1 бап). Декларацияның демократиялық мемлекеттік-құқықтық құрылыс қағидасының ішінде ерекше рөлді «адамның табиғи және айырылмайтын құқығы», «халық егеменділігі» және «билік бөлінісі» қағидалары жүзеге асырады.

Декларация қабылдағаннан кейін, төрт айдан соң, 1789 жылдың желтоқсан  айында Құрылтай жиналысында сайлаушылар  үшін ценз және басқа да мүліктерді енгізу туралы декрет қабылдады. Осы  декретке сәйкес, барлық азаматтар  активті және пассивті болып бөлінді. Сайлау құқығына тек активті азаматтар ие болды. Активті (белсенді) азамат болу үшін келесідей талаптар болу керек:1). ұлтының француз болуы; 2). 25 жасқа толу керек; 3). тұрғылықты жерде кемінде бір жыл тұру керек; 4). үш күндік жәрдем ақы көлемінде тікелей салық төлеу керек; 5). қайыршылық жағдайда болмауы керек;

1791 жылы Құрылтай жиналысы мүліктік  ценз көлемін бірнеше есеге  төмендетті. 6000 адамнан көп қала  тұрғындарына әрбір 200 күн үшін  жалдамалы еңбектің орташа ақысын  тең көлемде есептей отыра, узуфрукт  көлемі мен меншік кірісін шектеді.

1791 жылғы Конституция. Құрылтай жиналысы Декларацияны құрастырумен бір уақытта конституцияны дайындап, өңдеуге кірісті. Жиналыста конституцияның негізгі қағидалары , жоғарғы заң шығару билігі корольдің, үкіметтің, соттың, сайлау жүйесі органдарының мәртебесін талқылап, бекітті.  Ұлттық жиналыстың құзыретіне келесідей мәселелер жатады:

әскери іс бойынша - жыл сайын  қарулы күштердің саны, құрамы жөніндегі  қаулыларды қабылдау, ақша көлемін  анықтау және соғыс жариялау;

қаржы шеңберінде - жыл сайынғы  бюджетті бекіту, құрастыру, салықты  бекіту, мемлекет құрылғысына кеткен шығындарды есептеу;

әкімшілік басқару саласында - мемлекеттік  лауазымдарды тағайындау;

әділет шеңберінде - мемлекет қауіпсіздігіне қарсы келіссөз жүргізген сезіктілерді, қылмыстық қудалау қозғалған тұлғаларды, Жоғарғы сот министрлерінің және басқа да лауазымды тұлғалардың алдында қылмыстық жауапкершілікке тарту;

сыртқы қатынас шеңберінде - шетел  мемлекеттерімен шарттарды ратификациялау. Атқару билігі корольге жүктелді. Король- ішкі қатынастар және сыртқы басқару басшыларын, жоғарғы шенеуніктерді, команда құрамының бөліктерін тағайындап, қарулы күштерді басқарды. Корольдің атқару билігі шектелді. Ол Жиналыс қабылдаған заң  шегінде ғана әрекет ете алады. Министлер корольмен тағайындалды, бірақ өз ведомствасы бойынша құқыққа қайшы әрекеті үшін Ұлттық жиналыстың бекітуімен сотқа жіберіледі. Сот билігі белгілі мерзімге бекітілген соттарға жүктелді. Қылмыстық істі қарастыру үшін присяжный соты құрылды. Мемлекетке қауіп төнетін және аса ауыр қылмыстарды   қарастыру үшін, министрлердің құқық бұзушылықтарын анықтау мақсатында Жоғарғы сотты құруды көздеді. 1791 жылдың күз айында конституциялық институттарды қалыптастыру негізі аяқталды.  

Негізгі єдебиеттер: 

№ 7 Негізгі оқулықтар (12 бет қараңыздар )

Ќосымша єдебиеттер:

1.     Батыр К.И. История государства и права Франции в периоды буржуазных революций 1789-1794 гг. Москва, ВЮЗИ 1984

2.     Авхадеев Ю.И., Бажанов Л.Т., Батыр К.И. Государство и право Парижской Коммуны, Москва, наука 1971

3.     Оларь Политическая история Французской революции : Происхождение и развитие демократической республики. Петербург, Просвещение, 1936

4.     Кислица Н.А. Французская буржуазная революция 1789-1794 гг. Москва, Просвещение,1968

5.     Молчанов Н.Н. Четвертая республика: Москва, Соцэкиизд.,1963

6.     Галанза П.Н. Феодальное государство и право Германии Москва, Госюризда,1963     

7. Галкин И.С. Создание германской  империи. (1815-1871гг.) Москва, Высшая школа, 1986

8. Лисневский Э.В. История государства  и право Великобритании: Ростов-на-Дону, Издательство Университета Ростова-на-Дону, 1975

9. Левина Г.Р. Очерки истории  Англии: Средние века и новое  время: Москва, Межд. отношения, 1959

10. Барк М.А. Великая Английская революция в портретах ее деятелей:Москва, Мысль, 1991

11. Барк М.А. Кромвель и его  время. Москва, Учпедгиз, 1950

12. Лабутина Т.Л. Политическая  борьба в Англии в период  реставрации Стюартов (1660-1681гг.): Москва, Наука, 1982

13. Хилл К. Английская революция Москва, Иностранная литература, 1947 

Таќырып 7. Америка Құрама Штатының мемлекет және құқығы.

ХYІІІ ғасырдағы АҚШ  – ғы тәуелсіздік үшін соғыс. ХҮІІ ғасырдың басында атлант жағалаунда орналасқан Солтүстік Америка ағылшынның алғашқы отары. Сонына келе (ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ.), осы жағалаудан Солтүстік Америкаға қарай ұзыннан созылған 12 отар мемлекеттілік пайда болды.