Еңбек даулары

 

Неғұрлым терең зерттеу  Р.И.Ивановамен жүргізіле отырып, әлеуметтік қамсыздандыруды қоғамдық ұйымдар  мен әлеуметтік қамсыздандыру қорының  еңбек ұжымының қатысуымен мемлекетпен  әділетті, тегін және қайтымсыз негізде  тарата отырып, азаматтардың әлеуметтік мәні бар жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру нысаны ретінде анықталды.

 

Ал осы сауал бағытында  зерттеу жүргізген В.Ш.Шайхатдинов  өзінің зерттеуінде келесідей түйіндеме  жасайды: «Әлеуметтік қамсыздандыру  – азаматтардың өмірлік маңызды  мұқтаждықтарын еңбек бойынша ақының орнына, оны алмастыруға немесе оған қосымша ретінде заңмен бекітілген жағдайларға ақысыз түрде, не азаматтың  жеке еңбек үлесін есепке ала отырып, қоғамның қаражаты есебінен мемлекетпен  құрылған тұтынудың қоғамдық қорларынан қанағаттандырудан туындайтын қоғамдық қатынастар жүйесі.

 

Алайда кейбір ғалымдар әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік қорғауды ұқсастыра отырып, олардың арасында айырмашылық жоқ деп пайымдайды. Сонымен, И.Г.Шанин әлеуметтік қамсыздандыру  мен әлеуметтік қорғау екі компоненттен тұрады: әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмек, әлеуметтік қорғаудың екі нысанға бөлінуі ең алдымен олар әртүрлі қайнар көздерден қаржыландырылатындығына байланысты деп тұжырымдайды.

 

«Әлеуметтік қамсыздандыру» термині кең мағынада қаржылық қаражаттардың  барлық түрлері есебінен әлеуметтік қолдау жасау мағынасында болса, тар мағынада тек бюджеттік қаражаттар есебінен әлеуметтік көмек көрсету ретінде саналады.

 

Ресей сөздіктерінде әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттің қаражаты есебінен қамсыздандыру ретінде ұсынылады.

 

Қазіргі жағдайларға сәйкес халықтың неғұрлым әлсіз категориясын әлеуметтік қорғаудың басқа да ұйымдастырушылық – құқықтық нысандарын дамыту қажеттілігі  туындап, әлемдік тәжірибеде ежелден  пайдаланылатын «әлеуметтік қорғау»  термині қолданысқа енгізілді.

 

Сонымен бірге, әлеуметтік қорғау өзінің функционалдық сипаты бойынша  дербес әлеуметтік институтты білдіретін біртұтас жүйе бола отырып, онымен көрсетілетін қызметтердің технологиясымен байланысты айрықшаланған ерекшеліктерге ие болады. Зейнетақыны ұсыну технологиясы медициналық көмек, әлеуметтік-реабилитациялық  технологиялар және жұмыссыз азаматтарды  қамсыздандыру технологиясынан  айтарлықтай ерекшеленеді.

 

Сонымен бір уақытта, «әлеуметтік  қамтамасыз ету» ұғымы тар мағынада мемлекеттік бюджет қаражаттары  есебінен қамтамасыз етудің жеке түрлерін ұсынумен байланысты әлеуметтік қорғау саласында қатынастар жүйесін анықтауда  қолданылды.

 

Нарықтық экономикасы  дамыған жолға түскен елде шаруашылықтың  орталықтан жоспарланатын жүйесінде  әлеуметтік қорғауды ұйымдастырудың ерекшелігін  бейнелейтін «әлеуметтік қамтамасыз ету» термині әлеуметтік қорғау саласында  әлеуметтік-экономикалық қатынастардың  жиынтығының барлығын, әкімшілік  құрылымды оның жаңа функцияларын анықтау  үшін қолданылуы мүмкін емес. Сондықтан  «әлеуметтік қамтамасыз ету» термині  айтарлықтай дәрежеде тәжірибелік  салада «әлеуметтік қорғау» терминімен ығыстырылып тасталды.

«Әлеуметтік қорғау» термині  «әлеуметтік қамтамасыз ету» термині  «әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы»  ретінде әрекет етіп жалғасып отырса да, айтарлықтай шамада әлеуметтік институттың мәнінен сәйкес келеді.

 

Әлеуметтік қорғау, сонымен  бірге, бір жан басына шаққанда төмен  табысты жанұяларға қатысты өмір сүруге немесе өмірлік маңызы бар  тауарлар мен қызметтерді (реабилитация қаражаттары, тұрғын үй мен емделу ақылары) төлеуге қаражаттың жоқтығы нәтижесі болып табылатын қоғамдық қажетті  өмір сүру минимумын қамтамасыз етпеуші  ретінде қарастырылады.

 

Әлеуметтік қорғау зейнетақы  мен жәрдемақы түрінде ақшалай  нысанда, заттай нысанда, сонымен қатар  әлеуметтік қорғаудың объектілері  болып табылатын тұлғаларға әртүрлі  қызметтер көрсету жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Ол компенсациялық, сондай-ақ ескертуші профилактикалық сипатта  бола алады. Әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік  – құқықтық нысандарының бірі болып  еңбекке қабілетсіз тұлғаларды тікелей  мемлекеттік қамтамасыз ету табылады. Тікелей мемлекеттік қамтамасыз етудің негізгі белгілері болып  – мемлекеттік бюджет есебінен шығындарды қаржыландыру, мемлекеттік үкімет органдарымен анықталатын басымдықтарға сәйкес қамтамасыз етілетін тұлғалар категорияларын және олардың қамтылу дәрежелерін бекіту.

 

Сонымен «әлеуметтік қорғау» (әлеуметтік қауіпсіздік) термині өз кезегінде қарттарға, еңбекке қабілетсіз тұлғаларға және жұмыссыздарға көмек  беру бағдарламасын дайындауды ынталандыратын АҚШ-тың «Әлеуметтік қауіпсіздік  Заңы» деп аталатын заңдық актісінде  алғаш рет 1935 жылы қолданылды. Уақыт  өте келе бұл дефиницияның шеңбері  жұмыс істейтін азаматтарға еңбекке  қабілетсіздік жағдайы туындаған  кезде, сонымен қатар еңбекті  қорғау және жалақы саласында төменгі  еңбекақыға кепілдік беру, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру бойынша  Халықаралық еңбек ұйымы, Халықаралық  еңбек ұйымы, Дүниежүзілік денсаулық  сақтау ұйымы, Халықаралық әлеуметтік қамсыздандыру ассоциациясының  конвенциялары мен ұсыныстарын  дайындауда және қабылдауда айтарлықтай  кеңейе түсті. Онда қартаю, қайтыс болу, мүгедектік және жұмыссыздық жағдайларында  АҚШ үшін жаңа міндетті сақтандыру институты ретінде құқықтық негіздеме  берілді.

 

Бұл терминнің түсініктемесі  посткеңестік кеңістікте де өз дамуына  ие болды. Аздаған отандық баспаларда «әлеуметтік қорғау» категориясы  әртүрлі түсінікке ие екендігін  атап өткім келеді.

 

Бұл проблема бойынша шетелдік тәжірибе біздің елімізде соңғы уақытта  ғана жариялана бастады. Бізге келетіндей аспектілердің бір бөлігін тәжірибе жүзінде тексеріп, оның негізінде  нақты анықтамалар қалыптастыратындай оны миға қонымдырақтай талқылау үшін уақыттың көп өте қоймағандығы да бар. Сондықтан, кейбір авторлар әлеуметтік қорғауды әлеуметтік саясатпен, әлеуметтік кепілдікпен және әлеуметтік әділеттілікпен жалпылама түрде байланыстырады. Шындығында да, бұл берілген түсініктердің  ортақ байланысы болғанымен, олар синоним емес. Түсініктерді өте тығыз  байланыстыру олардың әрқайсысының жалпы қабылданған трактовкаларының жоқтығымен белгілі бір шамада байланысты.

Мысалы, В.И.Патрушев әлеуметтік кепілдікті «білім беруге, мәдениет, медициналық  қызмет көрсету және тұрғын үй, қарттар, ана және бала туралы қамқорлыққа  қол жетімділік» ретінде қарастыратын болса, Л.Э.Кунельский әлеуметтік кепілдікті «ақысыз негізде бірқатар қызметтерді көрсетуге мемлекет тарапынан кепілдендіру» ретінде түсінеді.

 

«Әлеуметтік қорғау» дефинициясында елдің экономикасының тиімділік  деңгейі, сонымен қатар қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық және психологиялық  тұрақтылық байланыстары есепке алынады.

 

Мысалға, С.Баккулов келесідей  анықтама келтіреді: «Әлеуметтік қорғау – бұл қоғамдық дамудың нақты  шарттарына сәйкес әлеуметтік қорғаудың  белгілі бір деңгейін қамтамасыз ететін басымдықтар мен оларды жүзеге асыру механизмдерінің, мемлекеттік  және басқа да институттар жүйесі».

 

Ал С.Шеденков әлеуметтік қорғауды адамды қиын өмірлік жағдайда қолдап қана емес, сонымен қатар  соған ұқсас жағдайлардың туындауының  қайнар көздерін болдырмауға бағытталған  әрекеттер жүйесі ретінде қарастырады.

 

В. Кравченконың пікірінше, әлеуметтік қорғау қолайлы өмір сүру деңгейіне қол жеткізу және маңызды  әлеуметтік құқықтарды қадағалауды  қамтамасыз ететін заңдық, экономикалық, әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық кепілдіктер жүйесі.

 

Кез келген мемлекеттегі әлеуметтік қорғау – еңбекке қабілетсіз және шектеулі еңбекке қабілетті тұлғаларға әртүрлі көмектер көрсету үшін, сонымен  қатар еңбекке қабілетті мүшелерінің  табыстары отбасының қоғамдық қажетті  өмір сүру деңгейін қамтамасыз етпейтін отбасыларына арналған әлеуметтік-экономикалық қатынастардың кешенді жүйесі.

 

Бұл жағдайда кепілдік халықты  әлеуметтік қорғау саласында мемлекеттің  өз міндеттемелерін орындауының  әдістерінің бірі ретінде болады.

Жоғарыда берілген анықтамалардың мазмұнын қорытындылай отырып, мен  өз тарапымнан әлеуметтік қорғау категориясына  өз трактовкамды ұсынамын. Жалпы «халықты әлеуметтік қорғау» терминін кең  және тар мағынада түсінген дұрыс. Кең  мағынада бұл түсінікке өмір сүрудің  әртүрлі салаларында азаматтардың қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін оптималды жағдайларды қамтамасыз ететін әлеуметтік-экономикалық қатынастардың  барлық жүйесі енгізіледі. Тар мағынада «әлеуметтік қорғау» әлеуметтік статусы сыртқы қолдаусыз өмір сүруге қалыпты жағдайларды жүзеге асыруға  мүмкіндік бермейтін халықтың арнайы топтарына арналған әлеуметтік кепілдіктер  жүйесін қалыптастыруды білдіреді.

       Берілген анықтамалар, менің ойымша, берілген категорияның мазмұнын толық көрсетеді, өйткені, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі тұтқасы – адрестілік, яғни қоғамның нақты азаматтарын шынайы қолдау болып табылады. Біздің елімізде «әлеуметтік қорғау» термині нарықтық трансформацияның басталуымен салыстармалы кейінірек қолданыла бастады: ол өзін материалдық тұрғыда қамтамасыз етуге қабілеті жоқ азаматтарға көмек беру мақсатында туындады.

 

Тиімді әлеуметтік саясат жүйесін қалыптастыруда негізгі  үш бағытты бөліп көрсетуге болады:

Бірінші бағыт – халықтың кедей топтарын қолдау (науқастар, мүгедектер, қарттар, көпбалалы отбасылар). Екінші бағыт – еңбекке құқықты қамтамасыз ету. Мемлекет еңбек нарығында субъектілердің тең құқықтылығы мен мамандықты таңдау еркіндігіне кепілдік беруі  керек. Үшінші бағыт – халықтың жұмыспен қамтылуын реттеу. Оған экономиканың мемлекеттік және мемлекеттік емес секторларына жаңа жұмыс орындарын  қалыптастыру бойынша бағдарламаларды  дайындау және іске асыру, мүгедектерді жұмыспен қамту бағдарламалары жатады.

«Әлеуметтік қорғау» ұғымы  отандық әдебиетте 90 жылдардың басында  пайда болды. Бастапқыда бұл ұғымның  мағынасы халықтың кейбір санаттарына  атаулы әлеуметтік көмек көрсету  деп танылды. Шетел сөзінің «social security» аударымы әлеуметтік қорғау емес, әлеуметтік қауіпсіздік деп анықталғанымен, бұл түсінік басқаша аударылып, оңтайлы түрде қолданылып отыр.

 

Қазіргі жағдайда «әлеуметтік  қорғау» категориясының мазмұны  әлі де түсініксіз болып отыр. Бұл  мәселеге арналған әдебиеттерде кейбір авторлар әлеуметтік қорғау деп мұқтаж топтарды қамтамасыз ететін мемлекеттік  қызмет деп қарастырса, басқалары  адамның арнайы өмір деңгейін қамтамасыз ететін кепілдік жүйесі деп атайды. Үшіншілері - өз азаматтарына материалдық  көмек ретінде қоғамның қолданатын нысандары мен әдістерінің жиынтығы деп қарастырады. Өте жиі кездесетін түсініктің бірі «әлеуметтік қорғау»  категория ретінде халықты әлеуметтік қорғаудың нысандарын, мазмұнын және жиынтығын қарастырады.

 

Әлеуметтік саясатпен  айналысатын көптеген авторлар «әлеуметтік  қорғау» категориясына түсінік  берместен «әлеуметтік қамсыздандыру» мен «әлеуметтік сақтандыру»  төңірегінде ізденістер жасаса, енді бір авторлар «әлеуметтік қорғау»  категориясы орнына жаңа «әлеуметтік  қымсыздандыру» деген ұғымды енгізіп, оны экономикалық және тиімділік  қағидаттарының қиыншылықтарын шешу механизмі  деп қарастырады.

 

«Әлеуметтік қорғау» категориясы  мазмұнының әрқилылығы оны зерттеу  тарихының ойдағыдай дамымағанына және әлеуметтік қиыншылықтардың үрдістеріне де байланысты болып отыр.

 

Қазіргі жағдайда әлеуметтік бағдарламалардың көптеген нұсқаларын атап айтқанда: мемлекеттік әлеуметтік бағдарламалармен бірге мүгедектерді, жетімдерді қорғайтын секторалдық  және өңірлік бағдарламалар бар. Қаржыландыру көздері әлеуметтік трансферттердің  түріне, бюджет көлеміне және жұмыс  берушілердің қаржылық мүмкіндіктеріне  байланысты. Мысалы, отбасыларына берілетін  мемлекеттік жәрдемақы жүйесін  қамтамасыз ету үшін республикалық  және жергілікті бюджеттің, әлеуметтік сақтандыру мен ұйымдардың қаржылары  қолданылады.

 

Әлеуметтік дамудың мәселелерімен  Үкімет те, жергілікті басқару органдары  да, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры да айналысады. Ерікті әлеуметтік сақтандыру сияқты әлеуметтік қорғаудың  түрлері мемлекеттік заңдық құжаттарда тек қана арнайы мәселелерді шешуде қолданылады.

 

Жоғарыда айтылған түсініктерді пайдалана отырып, әлеуметтік қамтамасыз ету – бұл гуманизм таныту, қоғам  мен мемлекеттің еңбек етуге  деген қабілетін толығымен және ішінара жоғалтқан адам туралы қамқорлығы деген қорытындыға келеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

          Бұл семестрлік жұмыста ізденістер  нәтижесінде  әлеуметтік қамсыздандыру бөлігінде А.К.Оразгалиеваның "МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ" атты мақаласын қолдануды жөн көрдім. Себебі бұл мақалада әлеуметтік қамсыздандыру мәселесі жан-жақты қаралып тұжырымдамасы жасалған.

   Қорыта келе, жоғарыды қарастырылған мәселелерді тұжырымдасақ, келтірген ақпаратың барлығы өте маңызды. Еңбек тәртібі сақталған жағдайда және әлеуметтік қамсыздандыру орындалғанда ешқандай еңбек дауының пайда болу алғышарттары болмайтындығына көз жеткіздім. Яғни қызметкер мен жұмыс беруші, мемлекетпен азаматтардың арасындағы жағымды қарым-қатынас көпірі ол- еңбек құқығының сақталуы мен әлеуметтік қамсыздандыру.  Сондықтан, мұндай мәселелерді одан әрі зерттеу, зерделеу меніңше өз өзектілігін жоғалтқан жоқ. Керісінше, одан әрі жалғастырсақ еліміздің еңбек құқығы саласындағы құқық бұзушылықтар санының азаюына, азаматттардың әлеуметтік қорғауына үлкен қадам болар еді.