Азаматтық құқықтағы заттық құқықтар

Сонымен катар, құқықтың ағылшын-амсрикан жүйесінде иемденуге қүқық институты бар. Иемденуге құқық меншік иесіне ("иемдеңуге қүқығы бар" адамға) тиссілі заттың кандай да бір негіздср бойынша басқа адамның иелігінде болу жағдайын білдіреді. Иемденудің бүл формасы тәуелді ұстау институтымен байланысты, ол құқықтық катынастардың кең ауқымын камтиды. Жылжитын мүліктің меншік иесі бір адам болады ("затты басқага берген"), ал мүлікті иемдену құқығын баска адам ислснснді ("тәуелді ұстаушы"), оған бұл мүлікті меншік иссі бслгілі бір мақсат үшін береді. Сонымен, иемденуді түсінуге және оны мсншік құқыктары жүйссінде іске асыруға көптеген жол бар деп айтуға болады.[13,63б]

Иемдену құқығы дегеніміз мүліктсн онын пайдалы табиғи қасиеттерін алудың. сондай-ақ одан пайда түсірудіц заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Пайда табыс, өнім, төл өндіру түрінде жәнс басқа формада болуы мүмкін. Мысалға велосипедті алайык. Егср меншік иесі оган мініп жүрсе, онда ол оның ешкімдс күдік тудырмайды. Ал енді құқық түрғысынан алғанда күрделі әрекетті қарастырайық - меншік иссі вслосипедпен шсгс қағады. Бұл онша колайлы емес шығар, бірақ одан меншік иесі пайда алады. Жоғарыда берілген анықтамаға сәйкес бұл пайдалану құқығын жүзсгс асыру деп бағаланады. Ал, егер мсншік иесі велосипедті сырласа нсмссс бір бөлмеден бір бөлмеге апарып қойса ше? Біздің ойымызша бұл әрекеттер исмдену құқығын жүзегс асыруга жатады. Яғни, заттың пайдалы табиғи қасиеттерін пайдалану, оған билік жасау болып табылмайтын және тікелей пайда әкелмейтін әрскст иемдену құқығы аясына жатқызылады. Маңызды мәселеніц бірі — меншік кұқығында пайдалану құқықтық иемдену құқығынсыз бола ала ма? Біздің ойымызша — бола алмайды. Жәнс де, бұл сұрақтың жауабы иемдену дсп нені ұғатынымызға да байланысты. Жалпы ережс бойынша біз баяндаған тұжырымдамада пайдалану құқығы накты қолда ұстауды қарастырады. Яғни беру, мысалы машииа уақытын жалға беру, шарт бойынша оны пайдалану кезіндс компьютсрді иемдену құқығының пайда болуын білдіреді.

Билік ету  құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзінде тағдырын белгілеудің заңмен камтамасыз етілуі. Мүліктің заңдық тағдырын көбінс мәмілсмсн бслгіленеді. Сонымсн қатар мүлікке баскадай заңдық факторлар арқылы билік ету дағдалы жағдайға айналған. Азаматтық кодексының 188-бабының 3-тармағына сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрексттер жасауға, соның ішіндс бұл мүлікті басқа адамдардың меншігінс беріп. ислігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі оз құқығың тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістсрмен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгешс түрде билік етугс қүқылы.

Меишік иесі өз мүлкінс толықтай билік стугс құқылы. Баска құқықтар меншік құқығынан туындайды, оған тәуслді жәнс көлсмі жағынан бастапқы құқықтан ксң болуы мүмкін емес. Егер заңнама талаптары, сондай-ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүддслері бұзылмайтын болса мсншік иесі өз мүлкін тіптен жойып жіберуге күкылы. Меншік құқығы оның нысанының ерекшелігіне қарай тоқтауы мүмкін, мысалы, пайдалану және билік ету өкілеттіктері біріккенде. Әдеттс бұл тұтыну заттарын тұтынғанда болады, мысалы тағамды жеп қою. Бұл ретте пайдалану құқығын жүзеге асыру процесі билік ету өкілсттігін іскс асыруға, соның нөтижесінде меншік қүқығының тоқтауына әкеп соғады. Ю.К.Толстойдың пікірі басқаша. Оның ойынша "егер меншік құқыгы затты бір рет пайдаланғаннан кейін тоқтаса да (мысалы, алманы жеу немесс отынды пешке жағу), бәрі бір мсншік иссінін мақсаты өзінің мсншікке деген құкығын тоқтату емес, қайта заттың пайдалы қасисттерін алу болып табылады. Сондықтан да бұл көрсетілген жағдайда затқа билік ету құкыгы емсс, оны пайдалану құқығының ғана жүзеге асуы орын алып отыр[14,297б]

Бұл пікір ресейлік заңнамада билік ету құқығын заттарға катысты заң актілсрін жасау жолымен сол заттардың тағдырын анықтаудагы заңдық мүмкіндік деп ұғынумен байланысты. Қазақстан заңнамасы оз тарапынан "заңдық тағдырды аныктау мүмкіндігі", яғни топтастыру  міндетті  емес  кез  кслген  әрексттерді  жасау  ұғымын мәміле ретінде түсіндірсді. Алғашында бір түрі көрінгенмен, заттай құкыктың иссі болып табылатын меншік иесінің әрекетін топтастыруға оның өзінің ниеті ыкпал етеді. Мысалы, меншік иссіне зат ксрск смес, ол оны лактырып тастады. Меншік иесі өзінің билік ету құқығын жүзсгс асырды. Оған меншік құкығы тек шартты түрде тоқтады. Мсншік қүқығы тоқтайды, егер оған деген мсншік қүқығы АК-ның '"Олжа" дсп аталатын 245 бабына сәйкес оны тауып алған адамда туындаса. Бұл жағдайды әры қарай дамытып көрейік. Егср мсншік иссі сртесіне өз ойын өзгсртіп, тастаған затын қайта алғысы келсе, онда оның затты лақтырып тастаған әрекеті иемдену кұқығын жүзсгс асырғандык болып саналады. Меншік иесі бірдсн исмдсну. пайдалану және билік сту құқықтарынан заңды негізде айырылатын жағдайлар да болады (мысалы, мүліккс тыйым салғанда немесе меншік иесі шарт бойынша барлык үш құқық өкілсттігін де басқаға бсргснде). Мүндай жағдайда да меніпік иссі мсншік құқығын жоғалтпайды. Бүл дегеніміз — АК-ның 188-бабында аталған үш заттық құқык өкілеттіліктерінен басқа мсншік иесінде титулдық құқық болады деген сөз, одап тек оз сркімсн мсншік құқығын шарт бойынша жоғалтқан жағдайда ғана не меншік құқығын АК-да көздеген негіздер бойынша мәжбүрлеп тоқтатуға байланысты алған жағдайда ғана айыруға болады.

3 ТАРАУ  МЕНШІК ИЕСІ ЕМЕС АДАМДАРДЫҢ ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРЫ

3.1   Заттық  кұқық   ретіндегі  иелену  және   заңды   тұлғалардың

шаруашылық жүргізу  құқығы

Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан 2030» деп  аталатын халыққа Жолдау жеке меншік имтитуттары жерге меншік арқылы беки түсетіндігі, сондай-ақ меншік құқығын қорғайтын заңдық жүйелердің құрылатындығы айтылған. [15]

Меншік құқығыныңі заңдық жүйесін құру меншік иесі болып  табылмайтын адамдардың құқылық  тәртібін бекітіп, тағайындамайынша мүмкін болмайды.

Иелену құқығы — заттық құқық, ол — затты исмденуді жүзсге асырудың заңмен камтамасыз етілген мүмкіндігін көрсетсді. Ислсну біздің заңнамада меншіктік құқық өкілеттіктерін бірі рстіндс қаралады. Бірақ рим қүқығында да, континенталдык құқықтың біркатар құқықтық жүйелерінде дс иелеиу меншікпен тікелей байланыстырылмаған. Рим көздсрі меншік иссінің құкық өкілеттіктерінің қатарына иеленуді, яғни затқа исмдснуді айтпайды. Ежелгі цивильдік құкыкта меншік иесінің құқық өкілсттігіне қатысты зат тсрмині колданылды, ол өкілеттік өзінің көлемі бойынша шектелмеген және затка тікслсй үстемдік жасау мүмкіндігін пайдалану. Иелену ұғымының қалыптасуы классикалык рим құқығында аяқталды. [16,270б]

Иелену — адамның  затқа іс жүзінде үстемдік етуі. Бұл үстемдік адамның затқа тікелсй әсср етуі деген сөз емес, оның болуы үшін адамның сол затты үшінші жақтың қол сүғуынан жәнс табиғи күштің кедергісінен ұзақ уақыт және сенімді корғай алатындай сол зат пен адам арасында қатынас болуы тиіс. Затқа нақты үстемдіктен басқа, сол затқа толық жәнс кедергісіз үстемдік құқығы болады. Бұл құқық - меншік құқығы, оған қарағанда нақты үстсмдік иелену дсп аталады. Бұл терминдерді шатастыруға болмайды. Иемдсну — меншік құқығынан мүлде өзгеше институт, заттың меншік иесі оның иесі болмауы мүмкін, жәнс керісіншс — заттың иесі меншік иссі болмауы мүмкін.

Иелсну институтының қайшылығы сонда, ол өзіне құқықтык жәнс іс жүзіндегі кұрамдарды біріктіреді. Егср, меншік күкығының кұрамдық бөліктсрі (пайдалану, жеміс жинау, билік сту және басқалар) заңдық тұрғыдаң ұғынылатын болса, ислсну, көбінс таза іс жүзіндегі күй-жай ретінде болады. Иеленуге  меншік құқығы ғана емес (онда меншік иесі мсн затты иеленген адам бір тұлға болады). сонымен қатар өзге де заттық құқық (мысалы, суперфиция күқығы) да болуы мүмкін. Иеленудс, ксйде, сшқандай құқықтық негіз дс болмауы мүмкін (мысалы, меншік иесі смсс адамнан алған затты иемдсну) және құқық бұзушылық болуы да мүмкін (мысалы, ұрының исленуі). Мүндай жағдайларда факты бар, ал құқық жок. Тіптен мсншік иесі мен иеленуші бір адам болған күннің өзінде, сырттай алғанда иеленуші меншік иссі ретінде болмаған күннің өзінде, сырттай алғанда иеленуші мсншік иесі ретінде емес, затқа нақты, іс жүзіндс билігі бар адам ретінде қарастырылады.

Қазақстан Республикасының  азаматтық заңнамасында, ТМД елдерініц заңнамаларындағы сияқты, иелену өзінше дербес заттық құкық рстінде білімін таппаған. Дегенмен, мұндай құқықтың бар скснін мойындау шешімі бслгілі бір қиындық тудыратын кейбір мәселелерді түсіндіруге мүмкіндік берді. Иелсну үғымын бірнеше мағынада колдануға болады деп ойлаймыз:

меншік қүқығы өкілеттіктерінің бірі ретінде. Меншік иссінде өзінің меншік кукығын жузсгс асыру ушін оның затка іс жүзіндс үстемдігі 6олуы ксрск. Иелену қүқығы дегеніміз — мүлікті іс жүзінде иелснуді жүзеге асыруды заң жүзінде қамтамасыз сту;басқа заттық құкықтардың элементі рстінде, бұл жағдайда заттың иссі оған өзімдікі деп қарамайды, меншік иесінің билігін мойындайды. Мұны гсрман құқығында—тікслсй иелену, француздар құқығында - ұстау деп атайды. Мұндай иелену жалдау. кспіл, рента, сақтау шарттары және меншік иесі меншікті уақытша иеленугс және пайдалануға өз   еркімсн   беруіне   негіз   болатын   баска   шарттар   негізінде туындайды.Мсншікті иеленудің кейбір тәсілдерін жүзсгс асырғанда туындайтын өзінше санат ретінде, бұл жағдайда егер затқа 
меншік иесі сияқты оз мүлкін деп карайды.

Мүлікті меншік иесі болып табылмайтын, бірақ өзінің жеке қозғалмайтын мүлкіндей он бес жыл бойы, не өзгс мүлікті ксм дегенде бес жыл адал, және ұдайы ислснген азамат немесе заңды түлға ол мүліккс меншік қүқығын (иелену мсрзімін) алады. Иелсну құқығы адамдарда қандай да бір дәрежеде туындайды жонс ол затты мсншік иесіне бсргенше немесс коммуналдық меншікке бергенше, немесе өз меншігін айналдырғапша мына жағдайларда болады: олжа болса, қараусыз жануарлар болса, көмбе болса, иесіз заттар болса, өз бетімен салынған құрылысы болса.[16,66б]

АК-да адал жәнс адал емес исгср, занды және заңсыз иегер жайында айтылады. Сонымен қатар, мсншік иесі смес адамдардың заттық құқығын қорғау туралы айтылады. Меншік ислерінің құқықтарын қорғау сияқты мұндай қорғау шаруашылық жүргізу, оралымды басқару, тұрақты жер пайдалану құқығымен не заң құжаттарында нсмесе шартта көзделген өзгедей негізбен мүлікті иеленушілсргс де беріледі. Бұл адам өз ислігін мсншік иесінен де қорғауға құкылы.

Сонымсн, иелену тск факты ғана смес, ислсну дегеніміз-құкықтық қорғауды пайдаланатын жонс заңдық салдарларға әкеп соғатын қүқық та.

Оралымды басқару құкығы — меншік иесінің қаражатынан қаржыландырылатын мекеменің жәнс меншік иесінен мүлік алған қазыналық кәсіпорынның заң құжаттары белгілеген шсктсрде, өз қызмстінің мақсатына. меншік иесінің тапсырмасына және мүліктің айналымына сәйксс сол мүлікті ислсну, пайдалану жонс оған билік ету қүқығын жүзеге асырудағы заттық құқығы болып табылады.

Оралымды басқару құқығы ұғымы А.В.Вснсдиктовтың арқасында дүнисге келді. ол мемлекеттік ұйымдардың бөлінген мемлекеттік мүлікке мүліктік құкығын осылай атауды ұсынды (бұл жерде мемлекеттік кәсіпорындардың да, мсмлскеттік мскемелердің дс мүлігі жайында айтылады. ссбебі экономиканы баскарудың әкімшіл-әміршіл жүйесі кезінде және тск мемлскеттік меншік басым кезде бүл субъектілсрдің құқыктық сипаттарына айырмашылықтан гөрі ұқсастық көп болды, олардың бәрі "меморан'^, дсп аталды).[17,480б]

Қазыналык кәсіпорын, мемлекеттік мскеме жәнс мемлскеттік емес мекемс, күшіндегі заңнамаға сәйксс, оралымды басқару құқығында мүлікті иемдсне алады. Оралымды басқару қүқығының субъектісін анықтағанда қазіргі заңнама негізіндс ортақтықты айқындау қиын. Ал, оралымды баскару құқығыпың субъектілсрін коммерциялық    занды    түлғалар    (қазынашылық    косіпорын)    және коммерциялық   еместер   (мсмлекеттік   мекемс   мен   мсксме)   деп ажырату қиын смес.

Оралымды басқару құкығы шаруашылык жүргізу құқығынан мына ерекшеліктер нсгізінде бөлектенеді:

- қазыналық кәсіпорын мсн мекемені ұдайы меншік иесі 
қаржыландарады. Шаруашылык жүргізу құқығындағы кәсіпорын 
шаруашылык кызметінен алынған табыс есебінсн өмір сүреді;

- қазыналық кәсіпорын мсн мекеме өздерінс бскітіліп бсрілген 
мүлікті жәнс смета бойынша бөлінген қаражатқа алғап мүлікті өз 
бетімен иеліктен шығаруға нсмссс өзгсдей тәсілмен оған билік 
етуге құкылы емес. Шаруашылық жүргізу құкығындағы кәсіпорын 
өз табысының жұмсалу бағытын өзі анықтайды;

қазыналық косіпорын мсн мскеме меншік иесінің тапсырмаларын басшылыққа алады. Шаруашылық жүргізу құқығындағы кәсіпорынның меншік иесінің тапсырмалары, жалпы ереже бойынша, ол үшін міндстті болып табылмайды, сгер заңнамада нсмесе жарғылык құқық-қабілеттіліктс өзгсдсй козделмесе.

Мәселе мекемснің оралымды басқару құқығынан заттық құқықтың   өзгешілігі   жайында,    оның    объсктісі   да    оралымды басқару құкығының объектісімеи үйлсспсйді. Азаматтык құкыкта бұл мүліктік құқыққа қатысты теориялық таластың болуы қарама-кайшы пікірлердің бар сксндігінің айтады. Оралымды басқару құқығы субъсктілсрінің коммсрциялық кызмсті мсн мскемелердің осы қызметтері алынған табысқа мүліктік қүкығы жоніндегі әртүрлі пікірлер айтылған. Бір авторлардың пікірінше, мскемелердің кәсіпкерлік кызмсттсн алынған табысқа мүліктік құқығы-шаруашылык жүргізу құкығы мен оралымды басқару құқығынан өзгеше заттық қүқық, ал кейбіреулер-мекеменің кәсіпксрлік қызмстпсн айналысуға өкілеттігі, ол-шаруашылық жүргізу құқығы дейді. Д.В.Петровтың ойынша "мекемеге белгілі бір мүліккс өзінше билік жасауға АК-ның 298-бабының 2-тармағында берілгсн құқық, ол-оралымды басқару құкығы шегінде бсрілген окілеттік'[18,253 б]| А.Рабинович озінше билік ету қүқығы "оралымды басқару құкығының бөлек режимі" дсп санайды.