Азаматтық құқықтағы заттық құқықтар

Заттық құқықтарды меншік күқығына және меншік иелсрі болып табылмайтын адамдардың заттық құқығына ие болу олардың негізгі жіктелуі болып табылады.

Мұның скінші рим қүқығына бөтеннің затына құкық дсп аталды. Осы заманғы әдебиеттерде оларды кейдс шсктсулі заттық құқықтар деп аталады.[5,403б]

Азаматтық кодексының 194 жонс 195 баптарында заттық құқықтардың кейбір түрлсрі аталған:

- шаруашылық  жүргізу құкығы, оралымды баскару құкығы, жсрді пайдалану құқығы, тұрғын үйге заттық құқыктар. Жерді пайдалану құқығына ұқсас заттық құқык секілді, жер койнауын пайдалану құқығы Жср қойнауын жер қойнауын пайдалану туралы жарлықта баянды етілген.

Әдетте, Азаматтық  кодекстсрді тікелей заттық құқықтар деп аталған құқықтарды тізбеге енгізеді. Бұдан әрі ала-құлалық басталады: тізбеге алуан түрлі құқықтарды енгізеді — мекемсгс тиссілі  мүлікке дербес билік ету күқығы,  кспіл немесе  ипотека.

Осымен қатар, заттык құқықтарды шамадан тыс ұлтайтуға жол берілмсйтін туралы пікірлср айтылуда. Даулар негізінен жалдау қүқығы төңірегіндс өрбудс. Бір авторлар мүліктік жалдау шарты негізінде пайда болатын мүлікті пайдалану құқыгын заттық құкықтардың қатарына жаткызуға болмайды деп есептейді. Келесі авторлар жалгсрге жалға алған мүлкін сатып алу құқығын беруден басқа жағдайларда жалдаушының құқықтарын, сондай-ақ мемлекеттік және әкімшілік-аумақтық бөліністергс тиесілі түрғын үй корындағы тұрғын үйді жалға алу құқықтарын заттық құқықтар дсп тану мүмкіндігін теріскс шығарады.[6,19]

Үшінші авторлар соңғы  жылдары жалға алу (әсіресс жылжымайтын мүлікті) құкыгы барған сайын заттык құқык белгілерін иеленуге дсп атап көрсетеді: жалгердің колындагы өкілсттік ауқымы заттық құкық иесінің өкілсттігіне өте жақын келеді, жалгсрге тіпті мсншік иесіне (жалға берушіге қарсы) өз иелігін қорғау құқығы берілген.

Біз заттық құқықтардың жоғарыда түжырымдалған белгілеріне сүйснс отырып, затгық құқықтардың мынадай тізбесін ұсынамыз. Заттык құқықтарды скі үлкен топқа бөлуге болады:

1. Менішік қүқығы;
2. Мсншік ислері болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтары (бөтеннің мүлкіне құқык, шсктеулі заттық құқықтар).

Бөтеннің мүлкіне құқықты былайша жіктеуге болады:

1. ислік (ол меншік құқығымен жәнс пайдалану құқығымен байланыссыз, дербес сипатта болатын жағдайларда);
2. сервитуттар;
3. меншік иесінің мүлкімсн шаруашылык жүргізу құқықтары: шаруашылық жүргізу құкыгы; оралымды басқару құқығы; өз мүлкіне дсрбсс билік сту құқығы;
4. міндеттемснің орындалуын қамтамасыз ететін құқықтар: кепіл

құкығы; ұстап қалу құқығы;

5. табиғатты пайдалану құқығы: жсрді пайдалану құкыгы; жср қойнауын пайдалану құқығы; суды пайдалану күқығы; өзге де табиғатгы пайдалану құқықтары;
6. тұрғын үй алу қүқығы: түрғын үй жалдаушының құқығы; тұрғын үйдің меншік иссі отбасы мүшелерінің осы тұрғын үйді пайдалану құқықтары; шарт бойынша немесс өсиет қалдырудан бас тартуға байланысты басқа адамға тиесілі тұрғын үйдс өмір бойы тұру құкығы; коопсратив мүшссінің оған кооперативтік тұрғын үйді сатып алғанға дсйінгі құқығы; басқа да тұрғын үй алу құқықтары;

Сондықтан табиғат саласында да, тұрғын үй қатынастары саласында да заттық құқықтардың көпшілігі шарттың (жалдау, түрғың үй жалдау және тағы сол сияқтылар) негізінде пайда болатынын есксру керек, бұл қағидадан өзгсшелік те кездсседі (жерді тұрақты пайдалану, өсиет калдырудан бас тарту және т.с.с). Жіктеудің басқаша нұсқалары да болуы мүмкін. Бөтеннің затына құқық иесі өкілеттігінің көлеміне карай бұл құқықтарды мынадай үш топка бөлуге болады: кепіл құқығы және құқық объектісінің айырбас құнын алуға бағытталған бөтеннің мүлкіне өзге де құкыктар; сервитуттар; бөтеннің мүлкін пайдалану күқығы.

2 ТАРАУ ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ РЕТІНДЕГІ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕ.

2.1     Заттық кұқық ретіндегі меншік құкығының ұғымы

Меншіктің экономикалық санатын ұғынудың негізі тіптен 19 ғасырдагы ғылыми жұмыстарда кездеседі. Ондағы ой меншік қоғамда, тек мемлекет ұйымдастырган қоғамда ғана болады дегенге тіреледі. Меншік, бұл — зат та емес, мүлкі те емес. "Бұл — белгілі бір экономикалык катынас.

Меншік дегеніміз тарихи қалыптаскан, белгілі бір қоғамдық қатынас, ал адамдар арасында затқа байланысты туындайды. Меншік ұғымы әркашанда ұйымдасқан адамдар қоғамына тән. Адамзаттың алғышкы даму кезеңінің соңына қарай мсншіктің туындауы мсмлсктттің пайда болуына жәнс қоғамның әрі қарай екпінді дамуына әксп соқты. Меншік қатынасы қоғамдық құрылыстың әлеуметтік-экономикалық мәнін білдіреді. Сондықтан да меншік мәсслесі коғам өміріндсгі негізгі мәсслс болып табылады. Қоғамның қалай ұйымдасатындығы жәнс адамдар тұрмысы оның қалай тұрғызылғанына байланысты. Мсншік пен өндірістік қатынастардың нсгізгі формалары коғамның құл ислснушілік, феодалдық, капиталистік сиякты типтерін тарихи анықтала берді. Сонымен қатар, меншіккс дейінгі ксзеңді — алғашқы қоғамдық және ғылыми жобаланған, бірақ толық іске аспай қалған социалистік кезеңді бөліп алуға мүмкіндік бсрді.

Меншік катынастарының өзгеруі - қоғамның негізгі қозғаушы күші жонс барлық әлеумсттік күштердің ссбебі. Ал, меншік қатынастарының өзгеруі қоғамды прогреске де, рсгрсске де әкелуі мүмкін. Өзгерістердің тиімділігін анықтау қиын емес, ол үшін тиісті кезеңдердегі мемлскст пеп азаматтың экономикалық және әлеумеггік дамуының статистикалық мәліметтерін салыстырса жеткілікті.

 Мсншік термин әртүрлі мағынада пайдаланылады. Күнделікті өмірде меншік. көбіне, мүлікпен нсмесе құкыкпен теңдсстірілсді. Бірінші жағдайда мынау менің (оның) меншігім (меншігі)" деуге болады. Екінші жағдайда — "меншік исмдсндім (бсрдім)" дейді. Құқык тұрғысынан алғанда мұның сксуі де дәл смес. Меншікті меншік құқығынан айыру қажет. Меншік — экономикалық, ал мсншік құкығы — заңдық санат. Біз кслтірген бұл үғымдарда меншіктің заңдық мәнін азаматтар меншіктің экономикалык санаты арқылы дүрыс білдірмсйді. Сонымеп катар меншік нысанмсн (мысалы: орындыкпсн, машинамен) теңсстірілуте тиіс емес. "Мына зат маған меншік құқығы бойынша тиесілі" немесе " Ол сатып алу-сату шарты бойынша пәтерге мсншік құкығын иемденді". Экономикалык және құқыктық санаттарды шатастырмау керек. Сонымен бірге меншік құқыгы мсншіктің экономикалық қатынастарының сипаты әрі көрінісі екенін білу ксрск. Сондықтан да меншік құкығын зерттсу меншіктің экономикалық санатымсн танысудан басталады.

Ресейдің  заң әдебиеттерінде "меншік, адамдар  арасындағы мемлекеттік катынастардан гөрі (қатынастардың бұл аспектісі көбіне міндстті құкық нормаларымен реттелсді), адамның заттарға өзінікі, өз меншігі ретіндегі қатынасы болып табылады" деген пікір айтылған.[7,171б]

Бұл қағида қате. Ешқандай құбылыс тек өзі арқылы түсіндірілмейді. Адам өзіне ұнаган басқаның мүлкіне иесі бола алмайды (яғни оны исмденс алмайды). Олай болган жағдайда қолына зат ұстағанның бәрі меншік иесі болар еді.

Меншік қүқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын жәнс корғалатын өзінс тиссілі мүлікті өз қалауынша иелену. пайдалану және билік ету қүқыгы.

Меншіктің экономикалық қатынастарына қарағанда мсншіктің    құкыктық    қатынастары    адамның    еркі    бойынша аралас сипаттағы жаңа кешенді құқықпсн араластыру жайында сөз болмауға тиіс. Біздің жағдайымызға әңгімс заттық және міндеттемелік құқықтардың араласып жатуында болып отыр. Бірақ олар қанша тыгыз жәнс аукымды араласқанмен, бұл жерде заттық құқықтан, міндетемелік құқыктан сапа жағынаы өзгеше, жаңа құқық туындамайды, туындауы да мүмкін емес.[8,35бІ

Меншік құқығының міндеттемелік нышандарының бірі — оны заңмсн белгілеу қажеттігі. Бұл нышан мсншік құқығының Азаматтық кодсксының 188 бабында кслтірілген "заң құжаттары аркылы танылатын және қорғалатын" элементтер бойынша байқалады.

Меншік құкығы — неғүрлым толық құқык. Бұл меншік иесінен жоғары тек заң арқылы оның қоғамдық міндеттерінің ғана болатындығынан туындайды. Меншік иесі иемдену, пайдалану жоне билік ету өкілеттігін  тек өз қалуы бойынша жүзсгс асырады. Меншік иесінің өз өкілеттіктерін жүзеге асыруы басқа адамдар мен мемлекеттің құқықтары мсн заң қорғайтын 
мүддслсрін бұзбауы тиіс. Құкықтар мен заңды мүдделерді бұзу 
басқа формалармен қатар меншік иссінің өзінің монополиялық 
және өзгс дс басымдық жағдайын пайдаланып қиянат жасауынан 
көрінуі мүмкін. Монополиялык жағдаймен қиянат жасау фактысын 
анықтауға мүмкіндік беретін критерийлер монополияға басымдык 
жағдайға бакылау жүргізетін органдарды және монополияға карсы 
заңнаманы бүзушыларға қолданылатын санкцияларды анықтайды. [9,37б]

Сонымен, мсншіккср құқыгына заң мен міндст арткан. Жоғарыда айтылғаннан баска "меншік иссі өз құкыктарын жүзеге асырған ксздс азаматтардың денсаулығы мсн айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын қолдануға міндетті". Меншік иесінің қоршаған ортаға зиян келтірмсу үшін қолданылатын шаралары табиғат қорғау заңнамасында аныкталады. Онда, сондай-ақ табиғат қорғау заңнамасының бұзылғандық критерийлері, оның сақталуына бақылау жүргізетін органдар. табиғат қорғау заңнамасын қамтамасыз ететін басқа да құқықтық тстіктер көзделген.

Қазакстан Республикасының Конституциясы 6-бабыныц 2-тармағына сойкес "меншік міндст жүктсйді, оны пайдалану сонымсн қатар қоғам игілігіне де кызмет етуге тиіс". Келтірілген баптардың барлығын нактылау заңнамада бекімін таппауы да мүмкін. Сондықтан, меншік иесі өз әрекеттерінде заңнамамен, құқықтармсн жәнс басқа адамдар мсн мсмлсксттің қорғалатын мүдделсрімсн, қоғам игілігінс қызмст етумсн, сондай-ақ қоршаған ортаға зиян келтірмеумен шектслген деп қортынды жасауға болады.

Жалпы алғанда шсктеу қандай да бір шамада кез келген мсншік құқығына ілесіп жүреді. Оны басқаша да айтуға болады: меншік құқыгы өзі үшін белгіленген шектеулер шегінде ғана болады. Оларға байланыссыз-ақ меншік кұкығы ксйде өз шектсрінің ішіндс жатқан әртүрлі нсгіздемслср бойынша шектеледі, ол негіздсмслер нс мсншік құқығының ксйбір субъектілерінің жеке басына немесе субъектінің жеке басынан тысқары жатқан мән-жайларға байланысты болуы мүмкін. Шсктсу мсншік құқығының құрамдас құрамдық бөлігінің әрқайсысына — иемденуге, пайдалануға және билік жасауға қатысты болуы мүмкін, бұл ретте ол меншік құқығының құрамдық бөлігінің тск біреуіне ғана, немесе басқаларына да таралуы мүмкін.

Заң құжаттарында козделген реттерде, жағдайлар мсн шектердс   мсншік   иссі   оз   мүлкін   басқа   адамдардың   шектеулі пайдалануына жол бсругс тиіс. Мсншік иесінің мүлкін үшінші адамдардың мұндай пайдалануын сервитут деп атайды.[10,335б]

Тар мағынадағы мүлік-заттар, қолма кол акша жоне 
құжатталған бағалы қағаздар меншік құқығының нысаны болып 
табылады. Бұлар — бұйым түріндегі сезілетін заттар. Тиісінше, 
электрондық ақша каражаты, құжатталынбаған бағалы қағаздар, 
жұмыстар, көрсетілген қызметтер, шығармашылық

интсллсктуалдық қызмсттің  нысандалған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауар бслгілсрі және бұйымдарды жекелеудің басқа құралдары, мүліктік құқык жоне бірқатар басқа мүлік меншік нысаны болып табылмады жәнс олар Азаматтык кодексының "Меншік құқығы және басқа заттық құқық" бөлімінің 2-тарауының баптарында көрсетілмейді.

Егер заң құжаттарында нсмссс шарттарда басқадай көзделмсгсн болса меншік иесі өзінс тиесілі мүлікті ұстаудың ауырпалығын көтереді және ол біржақты тәртіпте ондай ауыртпалықты үшінші жаққа жүктсй алмайды. Мүлікті ұстап тұрудың ауыртпалығы дегеніміз меншік иссінің мүлікті заңнамада талап стілгсн параметрлер бойынша тиісті күйдс сақтап тұру міндетті. Мысалы. үйдің меншік иесіне салықтарды төлсу, күрделі жәнс жсңіл жөндсу жүргізу, сақтандыру, тіркеу, күзету, үшінші жақтың құқықтарын сақтаумен байланысты мүлік бойынша шығындар, оны ұстау шығындары жонс басқалар жөніндегі міндеттер жүктелген. Мүлікті ұстау ауыртпашылығы үшінші жаққа тек шарт бойынша ғана берілуі мүмкін.

2.2.    Заттық кұкык, ретіндегі меншік құқығының мазмұны.

Меншік иесіне өз мүлкін иемдену, пайдалану және оған билік  ету құқығы бсрілгсн. Бұл құқықтар мсншік қүқығының мазмұнын анықтайды. Алғаш рет аталып отырған триада рим жскс құқығының орта ғасырлық комснтаторларының сңбектерінде пайдаланылылған, ал рим жскс құқығының өзі мсншік иссі өкілеттіктсрінің толық тізбесін білмеген. Ресей заңнамасында ол алғаш 1832 жылы пайда болды.[11,31б]|

Иемдену құкығы мүлікті іс жүзіндс ислснуді жүзеге асыруды заңмен қамтамасыз ету мүмкіндігін білдіреді. Дағдылы түсінікте бұл өкілеттікке "ұстау" ұғымы басқалардан гөрі сәйкестеу келеді. Бұған қарағанда, дау туған жағдайда мүлік ұстаушы басқадай белгілснгенге дейін татулдық (занды) меншіккер болып табылады. Бірақ, мынаны білу ксрск: мсншік қүқығы исмдснумсн (ұстаумен) де, тіптен сол ксздсгі ислікпен дс қатты байланысты емес. Сонымсн қатар, бүгінгі күнгс дейін заң шығарушы иемдену құқығының құқыктық мәндік нышандарын таба алмады. Сондықтан. іс жүзінде "алып тастау принципіне^,, сүйенуге тура кслсді — пайдалану жәнс билік ету құқықтары қамтымайтындар иемдену құқығы болып табылады. Сонымен қатар иемденуде едәуір маңыздылык бар, сондықтан да ол калған басқа құқықтардан (әсіресе міндсттсмслік құқықтан) өзгеше. Басқа заттық құқықтарда исмдсну өкілсттігі жалпы ереже бойынша болмауы да мүмкін, ал меншік құқығында бұл, әдетте, міндетті элементі.

ҚР АК-сына қарағанда Ресей АК-сында исмдснугс анықтама берілмеген. Сондыктан да Рсссй Федсрациясында иемдену құқыгын түсінуде бірпікірлік жок. Мысалы, Ю.К.Толстой былай дейді: "исмдснутс құқық беру - меншік иесінің мүліккс шаруашылык үстсмдігін заңмен қамтамасыз ету. Әңгіме бүл жердс затқа шаруашылық үстемдік ету жанында, ол меншік иесінің затпен тікелей жанасуын қажет етпейді. Мысалы, ұзақ іссапапрға кетсе де меншік иесі өзінің пәтеріндегі заттардың иесі болып қалады".[12,296]

Бүл Герман Азаматтық заңдар жинағының үстаныманы сөйкес келеді. 854-баптың 1-тармағына сәйкес "затқа үстемдіктің арқасында затты иемдсну шъшдыққа айналады. Бірақ бұл ұстаным "үстемдік" терминін ашып бермейді.