Азаматтық құқықтағы заттық құқықтар

 КІРІСПЕ

Қазіргі кезде заттық құқықтың мәселесі сөзсіз, кеңестік және кеңестік кезеңнен кейінгі азаматтық құкық ғылымындағы ең өзекті және ең зерттелмеген болып табылады. Бұл жағдай әкімшілік-әміршілдік экономика кезсңінде заттық кұкыққа деген қатынас жағымсыз болғанымен және оларды мүлдем жоюға барлық мүмкін әрекеттер жасалғаныме түсіндіріледі. Кеңестік заң шығарушылар мұндай әрекетті жүзеге асыра алды. Кеңестік одак заңнамасында заттық құқық түрлсрінің ішіндс тек, меншік құқығы қалған болатын (оның ішінде, мемлекеттік мсншік құқығы басымдылықпсн орын алды). Шаруашылық айналымда мсмлекеттік кәсіпорынның катысуын заңды нсгіздеу үшін оралымды басқару құқығы енгізілді. Басқа заттық құкық түрлсрі жойылды. Заттық құқықтың теориялық зерттеулері де жойылды. Заң әдебиеттерінде көп жылға дейін заттық кұқық категориясының қажст еместігі туралы пікір нақты бекітіліп келді. Мұндай пікірді қазіргі кезеңде де кейбір авторлар әлі дс ұстанады.

Заттық құқықтың маңыздылығы оның белгілі бір тұлғаның өз қарамағындағы жеке заттарға үстемдік (қожалық) етуін білдірумен және адамдардың осы зат арқылы өзінің түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруымен түсіндіріледі. Себсбі кез келгсн түлғаның жеке меншігінде немссс пайдалануында, исленудің қандай да бір зат міндетті түрде болады. Ол табиғаттың, адамның омір сүруінің бірдсн-бір қажетті талабы болып табылады. Әдстте адамдардың затқа қатынасы әртүрлі болады: біріншідсн, ол сол заттың меншік иесі, екіншідсн, опы иеленеді, үшіншіден, өзгенің затын мсншіктсну құқығын еншілей алу нысандарында болуы мүмкін. Олардың ара жігі заңда өзінен тән ерекшеліктерімен айқындалады.

Бірақ жоғарыда келтірілген заттық құқықтың анықтамасы бойынша оны тск адамның затқа деген қатынасымен ғана жіктемеу қажст. Себебі ондай анықтама орын алса, заттық кұкык кұкык рөлін тіпте иеленбес еді. Заттық жәнс міндеттсмелік құқық айырмашылықтары болып заттык құқық саласында уәкілетті тұүлғаның мүдделерін қанағаттандыру үшін оның өзінің әрекеттсрі шешуші мәнгс ие болса, міндеттімелік құқық саласында уәкілетті тұлғаның мүдделерін қанағаттандыру ең алдымен міндетті түлғаның әрекеттерінің нәтижесінде жүзсгс асырылады. Сонымсн қатар, екі жағдайда да субъективті құкықтың жүзеге асырылуы, оның заттық немссе міндеттсмелік құқыққа жатқызылуына байланыссыз, міндетті тұлғаның тиісті әрекеттсрімен занды қамтамасыз етіледі. Бірақ, егер міндеттемелік құқықты жүзегс асыру кезіндс аталған мән-жай айқын көрінсе, мәселен, заем міндеттемесі бойынша несие берушінің мүддесі заемшының қарызды қайтаруы аркылы канағаттардырылатындығы анық көрінсді. ал заттык құқық саласында міңдетті тұлғалардың әрскеттсрі бірінші орын алмайды, себсбі олар тек уәкілстті тұлғаның өзінің құқығын жүзсгс асыруы бойынша қандай да бір әрекетті жүргізуі нсмесе жүргізбеуіне кедергі жасамауға міндетті болып келсді.Басқа сөзбен айтканда. олардың уәкілстті тұлғаға катысты міндеттері пассивті ұстанумен шсктеледі. Бірақ одан олардың маңыздылығы томсндемейді. Мәселен, кандай да бір міндетті түлғаның өзінің міндетін бұзып, уәкілетті адамның шаруашылық үстемдік (кожалық) саласына кіруі заттық құқықтың жүзеге асырылуына үлксн нұқсан келтіруі мүмкін: міндетті тұлғаның тиісті әрекстті жүргізуі және құқыкб ұзушылытың салдарын жою үшін мемлекеттік қорғау шараларына немесс өзін-озі корғау шараларына жүгіну кажеттілігі туады.

Курстық жұмыстың пәні болып қүқық саласындағы маңызды күқықтардың бірі болып табылатын заттық қүқықты, оның белгілерін, сан алуан түрлерін жан-жақты, нсғүрлым толық ғылыми-тсориялық зерттеу табылады. Осы нәтижеге жету мақсатында зерттеу жұмысын жазу барысында Қазақстандык және ТМД елдерінің, оның ішінде Ресей Фсдсрациясының бслгілі цивилисг ғалымдардың еңбсктсрі пайдаланылды.

1 ТАРАУ   ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ  СИПАТТАМА

1.1 Заттық  құқықтар ұғымы мен ерекшеліктері

Заттық қүқыктар ұғымы зат, мүлік, күкыктық қатынастар объектісі, мүліктік құкықтық катьнастар жәнс баска осы секілді ұғымдармең ажырамастай байланысты. Осыған байланысты заттық құқықтар мүліктік қүқықтардың бір түрі болып табылса, зат өз кезегінде мүліктің бір түрі ретінде заттық қүқықтың объектісі болып табылады, ал заттар мен мүліктік игіліктер қүқықтық қатынастар объсктісі үгымының негізі болады.

Заттық құкық дсгсніміз - объсктісі дара аныкталған зат болатын, ерекшс заттық-құқықтық талаптардың көмсгімсн баршадан жәнс әркімнен қорғайтын арнайы құралдары және құқык иесінде барлығын немесс жеке, толық көлсмдс нсмесе ішінара иелену, пайдалану немссс билік жүргізу өкілеттігі бар, құқык иесіне затқа тікелей ықпал ету (затқа тікелей билік жүргізу) мүмкіндігін бсрстін, оның ішіндс мсншік иесінің немесс басқа заттык кұқық субъекгісінің өкілсттігін жүзегс асыруын шсктсу жолымсн мүмкіндік беретін, ілесе жүру жоне артыкшылық өкілстгігі болатын заңда баянды етілгсн абсолюттік мүліктік кұкык болып табылады

Заттык қүкықтар мүліктік құкыктардың бір түрі болып табылады, зат мүліктің бір түрі ретіндс заттық кұқыктың объсктісі болып табылады, заттар мсн мүліктік игіліктер құқыктық катынастар объектісі үғымының негізі болады. Осындай бастапқы ұғымдарға сүйеие отырып, заттық құқыктардың мынадай негізгі белгілерін анықтауға болады:

1.Мүліктік емес өзіндік  құқыктардан өзгеше, заттық құқықтар мүліктік құқыктар болып табылады. Бұл заттык кұкықтарды міндеттсмслік құкықтармен біріктіреді:

2."Тонсіз мүлікпен" байланысты міндсттемелік құқықтар мен интеллектуалдық меншік құқықтарына өзгеше, заттық құкықтар белгілі бір айтарлықтай дара заттарға катысты пайда болады. Сонымсн бірге, заттарға қатысты міндеттемелік құқықтар да туындайтынын ұмытуға болмайды. Тектік белгілерімен анықталатын заттарға қатысты заттық қатынастар туындай алмайды, тск міндеттемелік құкық пайда болады.

"Абсолюттік құкық объектісі қашан да дара анықталған болады. Атап айтқанда, мұның заттық құқықтарға, оның ішінде, меншік қүқығына қатысы бар. Егер затты дараландыру мүмкін болмаса, онда осыған байланысты заттық құкықтық қатынас емес, тек міндсттемелік күкықтық қатынас туады.[1,25б1

Заттық құқыктар абсолютгік құқыктар болып табылады, бүл 
оларды интеллектуалдық меншік құқықтарымсн біріктірсді жоне 
міндеттемелік құқықтардан ерекшелендіреді. Заттық құқықтардың иесіне баршаның және әркімнің осы құкыктарды 
жүзеге асыруға кедсргі кслтірмеу міндеті карсы түрады.

Біздің пікірімізше, заттық салыстырмалы қатынастар болады (ортақ мсншік қатысушылары арасында, мемлекет пен шаруашылык жүргізу күкығында мүлікті иеленетін кәсінорын арасында жәнс тағы сол сияқтылар). Алайда мұндай  қатынастар тобы көп емес, анық көрсетілгсн және заттық құқықтардың басым көпшілігінің сипатына әсер етпейді. Оның заттьгқ құкықтык қатынастарға қатысушылардың «сыртқы» емес, "ішкі' қатынастарына катысы бар;

Бүл бслгіден келесі бслгі - заттык қүқықтарды коргаудың абсолюттік сипаты, яғни заттық құкықка қол сұгатындардан қорғау құқығы ксліп шығады. Заттық құқықтарды ерекше заттық - құкықтык талаптардың көмегімен арнаулы қорғау құралдарының болуы осыған байланысты;

Заттық құқықтарды заңның белгілеуін олардың бслгісі деп ссептеугс болады. Заңда козделмсгсн жағдайларда да пайда болатын міндеттемслік құқықтардан өзгеше, заттық құқықтар заңда бекітілуі тиіс.

Бүл ретте нақтылай түсетін екі жағдай бар. Біріншіден, олардың заңмен бскітілуі бүл құкықтар заңда заттық құкыктар дсп аталуы тиіс дсгснмен білдірмейді. Олардың мүліктік құқықтар санатына жатқызылуы және заң актілерінде көзделуі де жсткілікті. Олар заттық құқықгардың белгілері болганда заттық құкыктардың санатына жатқызылады. Мысалы, кепіл немесе сервитут заңда затгық құқыктар деп аталмаган. Азаматтық кодсксының "Міндеттсмслік құқык"" бөлімінс орналаскан, бірақ бұл оны заттық құқық дсп тануға кедергі келтірмсйді. Мұндай жағдай мынаған байланысты: кейбір құқықтар қатынастардың бір түрінде заттык құкық ретіндс (кепіл ұстаушының барлық басқа адамдармен катынастардағы кспіл құкығы), келесі түрінде — міндеттемелік құқық рстіндс (кепіл ұстаушы мен кепіл берушінің қатынастарындағы кепіл қүқығы) қолданылады.[2,328б]

Ілссс жүру құкығы. Заттық құкық заттың соңынан ілесе жүреді.Мүліккс мсншік құүкығының басқа адамға өтуі мүлік басқа 
заттық құқықтардың тоқталуына негіз бола алмайды. Бұл ереже Рессей Федерациясының Азаматтық кодексінде тікслсй бекітілген. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде мұндай жалпы норма жоқ. Мүнда жскелегсн заттық құкыктарға қатысты нормалар баянды етілген: кепілте салынған мүліккс құқық басқа тұлғаға көшуі кезінде кспілдің сақталуы, жалға берілгсн мүлікке меншік құқығының, шаруашылық жүргізу күқығының нсмссс оралымды басқару құқығының басқа тұлғаға ауысуы кезінде мүлік жалдау шартының сақталуы. Артықшылық құкығы — заттык және міндеттемелік құқык бәсексгс түскснде ең алдымен заттық құқық жүзеге асырылуы тиіс.

Ғалымдар міндсттсмслік  құқықтан кепілдің артықшылығы жоқ дегенді нсгізгс алып, бірқатар жағдайларда осындай бслгінің болатынына күмән келтіреді. Бұл осылай да, бірақ бұл заттық құқық ретіндегі кепілге қатысты осындай бслгінің жоқтығын дәлелдсмсйді, керісінше, ксңестік, одан соң қазақстандык құқықтың кепілге катысты осы белгіні жүзеге асыруды шектейтінін ғана дәлелдейді. Басқа көптеген елдерде банкроттык ксзіндс кепіл бойынша талаптар сң алдымен немесе кезектен тыс орындалады. Бүл процссс Қазақстанда да біртіндеп енгізілуде. Атап айтқанда "Банкроттык туралы" 1997 жылы 21 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы бойыпша кепілмсн қамтамасыз стілген міндеттемелср борышқордан ақы үшін мүлік ондіріп алуда үшінші ксзсктсн скінші ксзсккс ауыстырылды;. Затқа нақты билік ету, яғни оз құкығын тікелей, үшінші жактың ара ағайындығынсыз жүзеге асыру мүмкіпдігі.

Затқа нақты билік  ұғымына, біздіңшс, үстірт қарауға болмайды. Бұл тұста бізгс Г.Ф.Шсршеневичтің мынадай пікірі көмектссс алады: "заттық құқық, күнделікті айтылып жүргеніндсй, тұлғаның затқа тікелсй қатынасын құқык берілген субъект затпсн қарым-қатынаста болуға тиіс дегеп мағынада емес, керісінше, өзінің затқа қүқығын жүзеге асыру үшін ол басқа түлғалардың делдалдық жасауына мұқтаж смсс дсгсн мағынада бслгілсйді".[3,377б]

Жылжымайтын мүлік ипотекасымен жағдайды қарастыру арқылы кепіл берушінің үйді жалға бсрс отырып, өзінің де сонда тұруға қалатынын слсстстіп көругс болады. Алайда ипотекада затқа нақты билік меншік иесінің кепіл ұстаушының кслісімінсіз затқа билік жүргізу құкығының шектеулі болатынын білдірсді. Сонымен, кспіл ұстаушының кепілгс салынған затқа билік жүргізуге тыйым салатын құқығы бар болып шыгады; Әдсбиеттерде заттық құкықтың тағы бір белгісі, атап айтқанда, Қазакстан Республикасына тон бір белгісі аталмаған: заттык құкыктар иесінің иелену, пайдалану, билік сту өкілеттігі болуға тиіс. Оның үстіне, құқық иссінің заттық құқық түрлеріндегі өкілеттігі түрліше болады. Мсншік, шаруашылық жүргізу, оралымды басқару күкығы субьсктілсрінің әр түрлі көлемдс болса да, толык өкілеттігі (иелену, пайдалану, билік ету) бар. Иелену,жерді пайдалану, жср қойнауын пайдалану, жалдау құқығы субъсктілсрінің иелену және пайдалану өкілсттіктері бар. Кепіл салу үстінде сактаушы мсн кепіл ұстаушының ислену өкілсттігі болады. Ипотека жағдайында кепіл үстаушының мүліккс ішінара билік жүргізу құқығы болады. Ссрвитут иесінің пайдалапу жәие ішінара иелену өкілсттігі бар.

Көптеген зерттеушілердің жол бсріп отырган бір ортақ методологиялық қателігін атап көрсету керек. Көптеген авторлар заттық құқықтың белгілсрін аныктауда меншік, иелену құкығына жәнс баска да айқын көрінетін заттық құкыктарға сүйснеді. Ал меншік құкығынан айқын көрінетін көптеген белгілер, мысалы, затқа нақты билік ету, ксйбір басқа заттық құқықтарға, мысалы, ипотека немесе сервитут кезінде толық сіңіп, жоғалып кстеді.

Заттық құқықтардың бір басты белгісі - дара анықталған заттың объектісі ретінде әрекет ету белісі біріктіретіндей болып көрінеді. Ерекше заттык - құқықтық талаптардың көмсгімсн баршадан және әркімнен абсолюттік қорғау белгісінің зор практикалық маңызы бар. Шынын айтқанда, бслгілі бір құқыққа заттық құкық мәртебесі осы үшін беріледі. Жоғарыда аталған белгілердің барлығы заттық құқықтарда кездеседі, олар кейбіреулерінде күшті, айқын байқалса, келесілеріндс - әзер сезіледі, кейде өзгерген түрінде көрінеді. Мысалы, ипотекада затқа билік жүргізу секілді белгі әзер байқалса, оның есесіне, ілесе жүру жәнс артықшылық құқығы күшті сезіледі.[4,27б]

Заттық құқықтың анықталған бслгілеріне сүйене отырып, заттық құқықка анықтама бсріп көрейік. Заттық құкық дегеніміз — заңда баянды етілген абсолюттік мүліктік құқық: 1) объсктісі — дара анықталған зат; 2) ерекшс заттық-құқықтық талаптардың көмегімен баршадан жәнс әркімнсн қорғайтын арнайы құралдары бар; 3) құқық иссінде барлығын немссе жекс, толық көлемдс немесе ішінара ислену, пайдалану немссе билік жүргізу өкілеттігі бар; 4) құкык иесіне затка тікслей ықпал ету (затқа тікелсй билік жүргізу) мүмкіндігін бсрсді, оныц ішіндс мсншік иесінің немесе басқа заттық құқық субъектісінің өкілеттігін жүзегс асыруын шектсу жолымен мүмкіндік береді; 5) ілесе жүру және артықшылық өкілсттігі бар.

1.2.   Заттық  құқықтардың түрлері

Осы елде колданылатын ішінара тікслей көзделген құқықтар ғана заттық құқықтарға жатады, яғни жекс тұлға өз еркімен заттық құқықтардың қашан да бір өзгс түрлерін жасай алмайды.

Әр түрлі заң актілерінде  заттық қүқықтардың осынау тұйық шеңбері бірдей смес. Белгілі бір слдің құқық жүйесінде орталық институт болып табылатын меншік қүқығы барлық слдердің азаматтық құқығындағы заттық құқыктар жүйесінде жетекші орын алады.

Сонымен қатар, кепіл, сервитут құқыгы секілді заттық құқықтар осы жүйеге жатады. Бұлардың бәріне ортақ нәрсе — бұл мүлік иелсріне мсншік иесінің кейбір өкілеттіктерінс ( әдетте иеленуі, пайдалану) жататын ксйбір өкілеттіктердің бскітіп беретіи бөтеннің мүлкіне құқық. Басқаша айтқанда, бұл меншік құқығынан туындайтын заттык құкықтар.

Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты Қазақстанда заттық құқыктардың жаңа түрлері пайда болуда. Атап айтқанда, жаңа заттық құқық Жер койнауын және жср қойнауын пайдалану туралы жарлықта пайда болды. Бұл заң актісіндс жер койнауын пайдалануды баянды сту одан әрі өрістетілді. Бұл құқык бұрын да бар болатын, бірақ ол ешқашан азаматтық-құкықтык және заттык құқық ретінде қарастырылған смес. "Жср қойнауын жәнс минералдық шикізатты өндсу туралы" 1992 жылы сскі Кодексте жер қойнауын пайдалану құқығы әкімшілік құқықтық қатынастар моделі бойынша тау-кен құқығының көлсміндс қарастырылды. Бұл катынастарды азаматтық құқык арнасында бұзу жөніпдсгі алғашкы батыл кадам Мұндай туралы жарлық арқылы жасалды, ол бойынша жер қойнауын пайдалануға берудің келісім-шарттық жүйесі енгізілді.Жср койнауын және жер қойнауын пайдалану туралы жарлықта жер койнауын пайдалану құқығы жерді пайдалану құқығы секілді модельмен құрастырылған. Бұдан былайғы міндет мынада: табиғат ресурстарын пайдалану жөніндсгі басқа қатынастарды шарттық принциптергс көшіру жәнс орманды пайдалану, суды пайдалану, сскілді заттық құқықтарды, сондай-ақ неғүрлым жалпы құқықтық институт — табиғат қорғау құкығын қалыптастыру.