Кіріспе
Азаматтық құқық – Қазақстан
Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен,
сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар
мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік
– аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық
құқықты зерттемес бұрын азаматтық
құқық пәнін анықтап, басқаша
айтқанда, мұның пәні не екенін
белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың
өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық құқықпен
реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы
өте кең де сан қырлы.
Құқық
жүйесі іштей құқық салаларына
бөлінетіндігі белгілі. Әдетте
құқықтың қандай салаға жататындығын
анықтау үшін оның пәні мен
құқықтық реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме
арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының
басқа құқық салаларынан аражігін айыра
отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін
де айқындауға болады.
Қазақстан
Республикасы азаматтық құқығының
пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар
құрайды.
Азаматтық
құқық нормаларының талаптарына
сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы
қатынастар азаматтық құқық қатынастары
деп аталады.
Адамдар
өз өмірінде және әрекет үстінде
үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарға араласып жүргенімен,
өздерінің әрекеттерінің заң
жөніндегі сипатын көбінесе ескере
бермейді. Мысалы, қайсыбір затты
болсын сатып алуда сатушы мен алушының
арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық
кодексте көрсетілген сату – сатып алу
мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша
сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге
міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып
алушының меншігіне беруге немесе сол
затында сапасы жағынан бір кемшілігі
немесе сан жағынан кемістігі болса, онда
оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға,
әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге
міндетті және т.с.с.
Заңды
тұлғалардың барлық істері де
нақ жаңағыдай азаматтық құқық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру,
өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру
– осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады,
яғни осылардың бәрінің де заң арқылы
белгілі салдары болады.
Құқық
қытынастарын сөз еткенде, оны
талдағанда біз алдымен оның
құрамдас элементтерін айқындап
алуымыз қажет. Әрбір құқық
қатынастарында қатынастың субъектілері
деп аталатын қатысушылары болады.
Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері:
жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік
– аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет
болып табылады.
Құқық
қатынастарына қатысушылардың арасында
белгілі бір байланыс орнайды,
сол арқылы осы қатынастардың
мазмұнын құрайтын олардың арасында белгілі
бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сол
қатынаста құқықтар мен міндеттер
не нәрсеге (мүліктік және жеке
мүліктік емес игіліктер) бағытталған
болса, сол нәрсе оның объектісі
деп аталады.
1 тарау. Азаматтық құқық қатынастарының
ұғымы, элементтері
1.1 Азаматтық
құқық туралы ұғым
Қазақстан Республикасының
біртұтас құқық жүйесі бірнеше
салаға бөлінетіндігі бәрімізге
мәлім. Сол салалардың бірі
болып табылатын – азаматтық
құқық. Азаматтық құқық сала
ретінде елімізде қалыптасып келе жатқан
нарықтық экономиканың бірден-бір
негізі десек те болатын шығар.
Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық
қатынастарының шеңбері өте кең.
Азаматтық құқығымен реттелінетін
қатынастардың түсінігін бару үшін құқық теориясында қолданылып
жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет.
Яғни айтқанда, реттеу пәні мен реттеу
тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген
екі категорияның негізінде азаматтық
құқығына сала ретінде тек анықтама ғана
емес, оның басқа құқық салаларынанерекшіліктерін
де көрсетуге болады.
Азаматтық кодекстің 1-бабының
1- тармағында көрсетілгендей, азаматтық
заңдармен тауар-ақша қатынастары
және қатысушылардың теңдігіне
негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес
жеке қатынастар реттеледі. Сонымен
қатар, мүліктік қатынастарға байланысы
жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
да азаматтық заңдармен реттеледі,
өйткені олар заң құжаттарында өзгеше
көзделмеген, не мүліктік емес жеке
қатынастар мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай,
азаматтық құқығымен реттелетін
қоғамдық қатынастардың негізгісі
болып табылатыны- мүліктік қатынастар.
Сондықтан да айтып кеткен
жөн болар, кез келген мүліктік
қатынасар емес, қоғамның негізін
қалайтын тауар-ақша қатынастары,
яғни азаматтық құқық субьектілерінің
кез келгенінің қатысуымен және
әртүрлі көріністерде (мүлік беру,
жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік
қатынастар.
Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс
құрал-жабдықтарына, мүліктік иеліктерге
және басқа да материалдық құндылықтарға
байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастар жатады.
Мүліктік емес жеке қатынастар,
мүліктік қатынастарға тығыз
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар
және мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес
жеке қатынастар болып екі
топқа бөлінеді. Азаматтық заңдармен
реттелетін мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке
қатынастарға құндық маңызы
жоқ қатысушылардың қоғамдық
сипатын белгілейтін материалдық
емес құндылықтар жатады. Мәселен
әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен
айналасушылар немесе өнертапқыш
өзінің авторлығын анықтау туралы
мәселе қойса, өзінің жекелігін
қорғай отырып, бұл мәселе бойынша
қоғамдық дербес қатынасқа түседі.
Бұл қатынас мүліктік болып
табылмаса да, мүлікпен тығыз
байланысты, өйткені өнертабыс
иесінің өнертабысының пайдаланғаны үшін
онда авторлық сыйақы алу
құқығы пайда болады.
Азаматтық заңдармен реттелетін
мүліктік қатынастарға байланысы
жоқ мүліктік емес жеке қатынастарға
азаматтың есімі, жеке келбет құқығы,
жеке өмірдің құпиялылығы, тұрғын
үйге қол сұқпаушылық, азаматтың
немесе заңды тұлғаның абыройына,
қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне
байланысты туындайтын құқықтық қатынастарды
жатқызуға болады. Қазақстан
Республикасының Конституциясының
9-бабында азаматтың ар-намысы
мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық
атап көрсетілген.
Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы
“азаматтың жеке өміріне қол сұғуға болмайтындығын”
атай келе, “азаматтың жеке өміріне
араласуға, оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне
қол сұғуға тыйым салынады”
десе, осы баптың келесі тармағында
“тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы”
атап көрсетілген. Жоғарыда
көрсетілген мүліктік қатынастармен
байланысы жоқ жеке қатынастар,
мүліктік емес жеке қатынастардың
екінші тобын құрайды.
Азаматтық заңдармен реттелетін
қатынастар жиынтығын анықтай келе, бұл қатынастардың
субьектілерін де атап көрсетуге
болады. Оларға жеке тұлғалар
(Қазақстан Республикасының азаматтары,
шетел азаматтары, азаматтығы жоқ
адамдар), заңды тұлғалар, мемлекет
және әкімшілік-аумақтық бөлініс.
1964 жылғы Азаматтық кодекспен
салыстырғанда 1994 жылы 27-желтоқсанда
қабылданған Азаматтық кодекстің
ерекшілігі сол, мемлекет азаматтық-құқықтық
қатынастарға осы қатынастарға
өзге қатысушылармен тең
негізде түсетіндігі атап көрсетілген.
1. Азаматтық заңдарда 1994 –жылғы
24 желтоқсанда он үшініш
сайланған Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесінің 11 сессиясы
қабылдаған жаңа Азаматтық
кодекс (жалпы бөлім) ерекше орын
алады. Азаматтық кодекске 1996 жылғы
15 шілдедегі, 1997 жылғы 5 наурыэдағы,
1997 жылғы 2 шілдедегі, 1998 жылғы 2 наурыздағы
заңдармен өзгерістер енгізілгенін ескеру
қажет.
Азаматтық кодекстің 3-бабында
Қазақстан Республикасы азаматтық
заңдарының жүйесі анықталған.ең
алдымен ол жалпы республикалық болып табылады және
азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған
Қазақстан Республикасының өзге де заңдарынан,
Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар жарлықтарынан, Парламенттің
қаулыларынан, Парламенттің Сенаты мен
Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен),
сондай-ақ Азаматтық кодекстің 1-бабының
1,2 тармақтарында аталған қатынастарды
реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлықтарынан,Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Сонымен, азаматтық құқық нормалары заңдарда, нормативтік
құқықтық актілерде және заңға сәйкес
нормативтік актілерде бекітілуі мүмкін.
Бұл орайда “Нормативтік құқықтық актілер
туралы”1998 жылғы 24 наурыздағы Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес бұл нормативтік
құқықтық актілердің бәрі олардың заң
күшіне қарай белгілі бір қатаң
иерархиялық жүйе бойынша орналасады.
2. Заң актілері. Заңдардың арасында
1995 жылғы Қазақстан Республикасы
Конституциясының мейлінше жоғары
заң күші бар, оның 4 –бабында
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституциясының, соған сәйкес
заңдардың, өзге де нормативтік
құқықтық актілердің, республиканың
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің,
сондай-ақ Конституциялық Кеңес
пен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының
нормалары деп белгіленген.
Қазақстан Республикасының Конституциясында
азаматтық құқықтық нормалары
бар. Атап айтқанда, 6-бапта
Қазақстанда мемлекеттік меншік
пен жеке меншік тең дәрежеде
қорғалатыны белгіленген. Азаматтардың
жеке меншік мәселелері Конституцияның
26-бабында неғұрлым тәптіштеп баяндалған.
Азаматтырдың ар-ожданы, қадір-қасиеті
және абыройлы есімі, отбасылық құпия,
хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу,
почта, телеграф және өзге де хабарлар
сияқты рухани қазыналар жөнінде туындайтын
жеке мүліктік қатыныстарды азаматтық-құқықтық
реттеудің негізгі Қазақстан Республикасы
Конституциясының 16-18 баптарында жатыр.
Біз бұған дейін 1994 жылғы
27 желтоқсанда қабылданған, заң
күші жағынан азаматтық құқық қатынастарын реттеуде мейлінше
маңызды орын алатын Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексін
(Жалпы бөлім) атап өткенбіз.
Азаматтық кодекс (Жалпы бөлім) 1995
жылғы 1 наурыздан бастап
күшіне енгізілді. Ол
405-бапты біріктіретін 24- тараудан
тұрады. Оның сипатты белгісі оған
нарықтық экономика жағдайындағы
азаматтық айналымға арналған нормативтік
базаның негізі етіп алынғаны болып
табылады.
Азаматтық құқық нормаларынаң
талаптарына сәйкес туындайтын
және бұл нормаларға тәуелді
болатын жақтар арасындағы қатынастар
азаматтық құқық қатынастары деп аталды.
Адамдар өз өмірінде және
әрекет үстінде үнемі әрқилы
азаматтық құқық қатынастарына
арыласып жүргенімен, өздерінің
әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді.
Мысалы, қайсыбір затты болсын
сатып алуда сатушы мен алушының
арасында Азаматтық кодексте
көрсетілген сату-сатып алу мәмілесінен
туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле
бойынша сатып алушы белгілі бір
сомада ақша төлеуге міндетті,
ал сатушы сатқан затты сатып алушының
меншігіне беруге, немесе затында
сапасы жағынан немесе сан жағынан
бір кемшілігі болса, онда оны
басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға,
әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге
міндетті және т.с.с
Заңды тұлғалардың барлық
істері де нақ жаңағыдай
азаматтық құқықтық қатынасы
ретімен жүзеге асады. Өндіріс
жабдықтарын тапсыру, өнімдерді
сату, банк арқылы есеп айыру- осылардың
бәрі де құқықтық қатынасты тудырады,
яғни осылардың бәрәнің де заң арқылы
белгілі салдары болады.
1.2 Азаматтық
құқықтық реттеу тәсілдері
Азаматтық
құқық сала ретінде толық көрінуі
үшін оның реттеу тәсілдерін
анықтау қажет. Көптеген ғалымдардың
тұжырымдары бойынша құқықтық қатынастарды
реттеу тәсілінің бірнеше түрі
бар және ол құқық жүйесінің
салаларына байланысты әрқилы
болуы мүмкін. Азаматтық –құқықтық
қатынастардың ерекшелігіне байланысты
азаматтық құқығының реттеу
тәсілі төмендегі ережелерге
байланысты анықталады. Біріншіден,
Азаматтық құқықтық қатынастарға
қатысушылардың заңды теңдігі,
яғни азаматтық құқығының субьектілері
азаматтық айналымға түсу процесінде
бір-біріне тәуелсіз. Екіншіден,
жеке және заңды тұлғалар азаматтық
құқықпен азаматтық міндетті
өз ниеттерінің негізінде жүзеге
асыруы, азаматтық-құқықтық қатынастарды
жүзеге асыру мүмкіншілігінің
теңдігі және заң алдында бір
текті қорғалуы.
Азаматтық
құқық, көбінесе диспозитивтік
нормаларға негізделген.
Диспозитивтік
норма дегеніміз- тараптар
араларында туындайтын қатынастарды
өздерінің қалауынша, егер
заңда өзгеше көзделмесе,
реттеу мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда,
Азаматтық кодекстің көптеген нормалары
көрсетілген ережелерге бағынады.
Мәселен, Азаматтық кодекстің 238-бабы,