Минералды тыңайтқыштар

Минералды тыңайтқыштар

Өсімдіктердің толық, өсіп-жетілуіне  қажет элементті қоректік элемент  дейді. Өсімдіктердің өсіп, өнім беруі  үшін қажет қоректік элементтердің  маңызы ерекше. Фотосинтез кезінде  өсімдіктердің жапырағы арқылы және топырақтан алатын химиялық элементтерінің саны 50 шақты. Құрамында қоректік элементтер болатын заттарды тыңайтқыштар деп атайды.

Шығу тегіне қарай органикалық  және бейорганикалық тыңайтқыштар деп, ал агрегаттық күйіне қарай тыңайтқыштар қатты (селитра, фосфор тұздары) және сұйық (аммиак суы) болып бөлінеді .Тыңайтқыштар — өсімдіктердің топырақтан қоректенуін жақсарту үшін қолданылатын органикалық және минералдық заттар. Тыңайтқыштарды дұрыс пайдаланғанда ауыл шаруашылық дақылдарының түсімі артады, өнім сапасы жақсарады. Елімізде өсірілетін алуан түрлі ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол, тұрақты, әрі сапалы өнім алуда басқа да агротехникалық шаралармен қатар, тыңайтуды дұрыс ұйымдастырудың маңызы орасан зор. Ауыл шаруашылығы практикасында егіншілікті химияландыру, оны жедел дамытудың куатты факторы екенін сенімді дәлелдеп берді. Мысалы, азотты тыңайтқыш астық дәніндегі белок мөлшерін арттырады, фосфорлы тыңайтқыш зығыр талшығының сапасын жақсартады, зығыр, күнбағыс тағы басқа дақылдар тұқымындағы май мөлшерін көбейтеді. Калий тыңайтқышы кант қызылшасы тамырының қант, картоптың крахмал мөлшерін арттыра¬ды. Топырақтағы өсімдікке қоректік элементтердің көпшілігі өсімдік сіңіре алмайтын қосылыс түрінде, мәселен, 1 гектар күлгін және қара топырақта 3...100 тонна азот қоры бар, осының 1 проценттейі ғана өсімдікке сіңімді түрде болады. Еліміздің әр түрлі топырақтары өзінің физикалық, химиялық қасиеттері, құнарлығы және жалпы энергиясы жағынан үш класқа бөлінеді: бірінші, екінші класқа қара топырақтар, үшінші класқа сұр топырақтар жатады. Түрлі аймақтардағы климаттың, топырақ түзілген аналық тау жынысының, өсімдіктердің ерекшеліктеріне байланысты әрбір топырақтарда қарашірік мөлшері де түрліше болады. Бір гектар қара топырақтың 0—20 см қабатында қарашірік қоры 90...140 тонна, 0—100-см қабатында 250...550 тонна болса, сұр топырақтардың жоғарыда аталған қабаттарында қарашірік қоры 30...80 тоннадай болады. Сұр топырақ құрамындағы қарашіріктің қоры жағынан қара топырақтарға қарағанда кедей болуына қарамастан, құрамындағы микроорганизмдердің саны жағынан қара топырақтағы микроорганизмдерден анағұрлым артық болады. Мәселен, 1 грамм сұр топырақтарда — 218,5 млн микроорганизм болса, қара топырақ¬тарда тек қана 57,4 млн микроорганизмдер бар. Мұның өзі сұр топырақтардағы әртүрлі биологиялық, физикалық және химиялық жұмыстарының белсенділігінің артуына және дақылдардың өнімін молайтуға жағдай жасайды. Жүргізілген зерттеулердін нәтижесінде топырақтағы негізгі минералдық қоректік заттар — азот, фосфор, калий т. б. тыңайтқыштардың өсімдікке әсер етуі арасында белгілі бір байланыс бар екені анықталады. Егер топырақта өсімдікке сіңімді фосфор көп болса, фосфор тыңайтқыштарын енгізуден егіннің түсімі онша артпайды. Мәселен, күздік қара бидай мен күздік бидай көктемде қыстан әлсіреп шығады. Осы кезде өсімдікке қоректік элементтер өте қажет, бірақ топырақта өсімдікке сіңімді азот жетіспейді, өйткені күзде жаңбыр суы нитраттарды топырақтың терең қабатына жуып әкетеді, ал нитрлеуші бактериялар әрекеті ерте көктемдегі салқын әсерінен баяулайды. Жаздық дәнді дақылдарды себу кезінде және олардың өсуінің алғашқы кезеңінде де топырақта өсімдікке сіңімді азот мөлшері жеткіліксіз болады, сондықтан осы кезде тынайтқыш, әсіресе, азот тыңайтқыштарын енгізгенде (күздік дақылдарды көктемде үстеп қоректендіру, жаздық дақылдар тұқымын тыңайтқыш қосып себу) өсімдік тез және жақсы өседі. Егер топырақта қажетті элементтердің біреуі жетіспесе, өсімдікке екінші элементті тиімді пайдалануға мүмкіндік болмайды, соның салдарынан өсімдік нашар жетіледі және егін түсімі кемиді. Дақылдардың қоректік заттарды пайдалануы екі топқа бөлінеді. Олар: 1) минералдық тыңайтқыштарды аз мөлшерде кажет ететін масақты дәнді дақылдар — жаздық және күздік бидай, арпа, сұлы т. б. 2) минералдық тыңайтқыштарды көп кажет ететін техникалық дакылдар — мақта, қант қызылшасы, картоп, көкөніс және жоғары өнімді дәнді дақылдар — күріш, жүгері. Құрамына қарай тыңайтқыштар органикалық, минералдық, органикалық-минералдық және бактериялық тыңайтқыштар болып жіктеледі.

Минералды тыңайтқыштар – құрамында өсімдікке қажет элементтері бар бейорганикалық заттар. Минералды тыңайтқыштар топырақтың құнарлылығы мен ауыл шауашылығы дақылдарының өнімі мен сапасын арттыру үшін қолданылады. Минералды тыңайтқыштарды дұрыс пайдалану дақылдардың өнімін арттырумен қатар, оның түсімінің сапасын жақсартады, топырақты қоректік элементтермен байытып, микробиологиялық процестерге әсер етеді. Минералды тыңайтқыштар тікелей және жанама әсер ететін тыңайтқыштар болып бөлінеді. Тікелей әсер ететін Минералды тыңайтқыштардың құрамында өсімдіктерге тікелей қорек болатын N, P, K, Mg, B, Mn, т.б. элементтер бар. Осы элементтердің мөлшеріне қарай жай және кешенді тыңайтқыштар деп бөлінеді. Жай Минералды тыңайтқыштардың құрамында өсімдікке қорек болатын негізгі элементтердің (азот, фосфор, калий) біреуі ғана болады, әрі олардың концентрациясы көп емес. Оларға азотты тыңайтқыштар, фосфор тыңайтқыштары, калий тыңайтқыштары және микротыңайтқыштар жатады. Жанама әсер ететін Минералды тыңайтқыштар (әк, бор, гипс, доломит) топырақтың агрохимиялық және физикалық - химиялық қасиетін жақсарту үшін пайдаланылады. Мысалы, топырақтың қышқылдығын жою үшін ұнтақталған әк, доломит, бор шашылады. Ал құрамында натрий иондарының (Na⁺) мөлшері көп топыраққа ұнтақталған табиғи гипс (CaSO₄,2H₂O) себіледі. Минералды тыңайтқыштар қатты (ұнтақталған, түйіршіктелген) және сұйық (аммиак суы, сұйық аммиак, т.б.) түрінде өндіріледі. Ерігіштігіне және өсімдіктердің сіңіруіне байланысты Минералды тыңайтқыштар суда еритін (қос суперфосфат, аммофос, диаммофос, нитроаммофос, т.б.), ерімейтін (бірақ аммоний цитраты мен лимон қышқылының ерітіндісінде ериді) болып бөлінеді. Қазақстанда Қаратау мен Ақтөбе өңірінде Минералды тыңайтқыштар өндіруге қажет шикізат – фосфор кендерінің мол қоры бар. Ақтөбеде Кола түбегінен әкелінетін апатиттен жай суперфосфат, Тараз қаласында Қаратау фосфоритінен суперфосфат, қос суперфосфат аммофос, диаммофос сияқты жай және кешенді тыңайтқыштар өндіріледі.

 

 

 

                            Тыңайтқыш - мол өнім көзі

 

Бүгінде ауыл шаруашылығы мамандарын қуаңшылықпен қатар, топырақтың құнарсызданып бара жат-қандығы да алаңдатып отыр. Жер ресурстарын басқару Агенттігінің «Агрохимия қызметі» республикалық ғылыми-әдістемелік орталығы» мемлекеттік мекемесінің өкілі Ті-лекқабыл Нұрғалиұлы бұл мәселеге ден қойып, жердің тозып кету қаупін бәсеңдететін уақыт келді деп есептейді.

Ауыл шаруашылығы саласында  бүгінгі күні 2011 жылға дейінгі  ылғал және ресурс үнемдеу технологияларын  қолдану жобасы бар. Яғни, топырақтың табиғи қалпын сақтап, ауылшаруашылығы  өнімдерінің шығымын арт-тыру мәселесіне көңіл бөліне бастады. Бүгінгі таңда болып жатқан ғаламдық құбылыстар, табиғи ресурстардың шек-теулігі, әлемде адам санының өсуі, сондай-ақ, климаттың өзгеруі, мұның барлығы адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз ету барысында алдағы жылдары біраз қиындықтар орын алады деген бол-жамға саяды. Мұндай жағдайда ғылыми тілмен айтқанда, ауыл шаруашылығында ылғал және ресурс үнемдеу технологияларын пайдаланудың маңыздылығы артады. Мысалы, топырақ өңдеудің минимальды технологиясын пайдалану егістік алқапта жанармай шығынын гектарына 30 литрге дейін азайтып, еңбек шығындарын 6 есе қысқартуға мүмкіндік береді. Бұл дегеніміз, ыл-ғалды жинау, сақтау және тиімді пайдалану. Топырақтың құнарлылығын сақтау және қалпына келтіру. Топырақты су және жел эрозиясынан қорғап, тиімділігі жоғары гербицидтерді пайдалану есебі-нен егіс алқаптарының ластануын төмендетті. Ауылшаруашылығы министрлігі енгізіп отырған ұсыныстардың бірі – ыл-ғал және ресурс үнемдеу технологияларын енгізу. Бұл – топырақтың құнарын қалпына келтіру және топырақтың тозуымен күреске бағытталған мақсаттағы жұмыстар қатарына кіреді. Әсіресе, минералды және органикалық тыңайтқыштар енгізудің ғылыми негізделген әдістерін қолдану тозған жерлерге көпжылдық дәнді дақылдар себуде өте пайдалы. Алайда, бүгінгі күні минералды тыңайтқыштар енгізу 13 пайызды ғана құрап отыр. Онда да тыңайтқыштар еш жүйесіз пайдаланылады. Топырақтың құнарлылық деңгейі ескерілмейді. Агенттік тарапынан минералды тыңайтқыш топырақ картограммасына сәйкес енгізілген жағдайда сатып алынған тыңайт-қыштарға арнайы субсидия бөлінеді. Ауыл шаруашылығы саласында ұзақ жылдар зерттеулер жүргізген ғалымдардың айтуынша, 2011 жылға қарай елде ресурс өңдеу технологиясын 12 млн. гектардан астам жерге пайдалану ісі қолға алынады. Бұл барлық егістік жердің жартысы деуге болады. Осылайша, астықтың жылдық түсімі 25 млн. тоннаға дейін артады. Әлемде астықты эксторттаудан бесінші орынға көтерілген Қазақстанның сыртқа шығаратын тауар көлемі біршама өсуі мүмкін.

Жер ресурстарын бас-қару Агенттігінің «Агрохимия қызметі республикалық ғылыми - әдістемелік орталығы» мемлекеттік мекемесінің өкілі Тілекқабыл Ермекбаев:

- Ауылшаруашылығы өнімдерінің  сапасын жоғары деңгейге жеткізу  үшін жерді пайдаланудың теориялық  мәселелерін де жақсы білуіміз  керек. Ыл-ғалдың аздығы, қуаңшылық, агро техникаларды дұрыс пайдаланбау, тыңайтқыштардың аздығы мұның барлығы - астық тапшылығына алып келеді, - дейді.

Бұл да мемлекеттік деңгейдегі мәселе, ауылшаруашылығы дәнді дақылдарын әртүрлі аурулардан құтқару және минералды тыңайтқыштарды көбірек пайдалану арқылы астық көлемін ұлғайтуға болады. Республикалық ғылыми - әдістемелік орталықтың мамандары Ақтөбе облысының егістік алқабына агрохимиялық зерттеу жұмыстарын жүргізіген болатын. Мысалы, Әйтеке би ауданында 198,25 мың гектар, Қарғалы ауданында 116,44, Хромтау ауданында 119,02 мың гектар жер мамандардың бақылауына алынды. Осы зерттеулердің нәтижесіне үңілгенімізде облыс аумағындағы егістік алқаптың 87,9 пайызында қара-шірік көлемі өте төменгі деңгейде екендігі анықталды. 776,44 мың гектар жерде топырақтың құрамында қоректік заттар мөлшері азайып кеткендігі байқалған. Осы егістік алқаптардың 23,9 пайызы жылжымалы фосформен аз қамтылған. Бұл мысалдарды алға тарта отырып, қажетті минералды тыңайтқыштарды пайдалану жағдайлары ескерусіз қалғанын атап айтуға болады. Сондықтан, егістік алқаптардағы топырақ құрамын зерттеуші кәсіби мамандар тұқым себер алдында жерге агрохимиялық картограмма жасалу керек деп отыр. Өйткені, кей жағдайда бидайдың бітік шықпауына топырақ құрамында фосфор, азот, өзге де минералды тыңайт-қыштардың аздығы себеп болады.

Соңғы кездері ауылда шаруа қожалықтары  өз беттерінше жұмыс жүргізеді. Бұрынғыдай жоғары білімді агроном мамандар жоқтың қасы. Жердің құнарлығын арттырып, оны тозып кетуден қорғау және ауыл шаруашылығында астық шығымын жақсарту үшін мамандар топырақты баппен қопсытып, жерге жанашырлықпен қарауды ұсынады. Жылжымалы фосфор, алмаспалы калий, органикалық қарашірік мұның барлығы топырақ құрамына ауадай қажет қоректік заттар. Бір ғана фосфор тыңайтқышы егіс-тіктегі ылғалды жақсы сақтайды екен.

Ақтөбедегі ауылшаруашылық тәжірибе станциясында бұл әбден дәлелденген. Ал, биылғыдай қуаңшылық уақытында  фосфорлы топырақта өскен астық  күйіп кетпей, ол жерден жақсы өнім алуға болады. Мамандар ылғалды жинау, сақтау және тиімді пайдалану, топырақтың құнарлылығын сақтау және қалпына келтіру мұндай шараларды біздің жерімізде де жүзеге асыруға әбден болатынын айтып мәлімдеуде. «Заречное тәжірибе өндірістік шаруашылығы» ЖШС өз тәжірибесінде осындай жаңа технология-лармен жұмыс жүргізіп көрген. Аталмыш шаруашылықта минимальды технологияны қолданғанда жаздық бидайдың түсімділігі 1,5 есеге өссе, қара бидай түсімі екі есеге дейін артқан. Бір мезгіл-де егістік алқаптың әр гектарынан жоғары өнім алынған. Сондай-ақ, егіс алқаптарының ластануы 3 есеге кеміп кеткен. Яғни, бұл жүйе топырақты құнарландыру алдағы уақытта тұрақты түрде тәжірибеде пайдаланылуы тиіс. Себебі, мұндай жүйе құрғақшылық жылдардың өзінде мол өнім алуға мүмкіндік беретіні даусыз.

Қызыл қоңыр топырақты болып  келетін жылдық орташа жауын-шашын көлемі 250-300 мм аспайтын Ақтөбе өңірі үшін жаңа техногоияларды қолдану деңгейі 25 пайыздан 50 пайызға дейін артуы мүмкін. Мысалы, ауыл шаруашылығында кәдімгі тыңайтқыш ретінде пайдаланылып келген 1 тонна көңнің құрамында 5-6 кг азот, 1-1,4 кг фосфор, 12-18 кг калий, 2,3 кг кальций және өзге де минералды заттар бар. Отандық тауар өндірушілерді қолдау бағытында Ақтөбе облысына 321 тонна аммиак селитрасын, 90 тонна аммофос және 36 тонна қарапайым суперфосфат алуға арнайы квота бөлініпті. Алайда, мамандар топырақты ылғалдандыратын, қоректендіретін тыңайт-қыштар сатып алынғанымен, оның аздық етіп отырғандығын да алға тартып отыр. Сұранысты толық қаматамасыз ету үшін әлі де қосымша 10040,0 тонна азот, 18627 тонна фосфор қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                       Фосфорлы минералды тыңайтқыштар

Аммофос

 

Химиялық формуласы: қоспа (NH₄H₂PO₄+(NH₄)₂HPO₄) 
СЫРТҚЫ ТҮР-ТҮСІ: Суда еритін ашық-сұр түсті түйіршіктер 
 ҚОЛДАНЫЛУЫ: Ауыл  шаруашылығында құнарландырылған түйіршікті азотты-фосфорлы тыңайтқыш ретінде пайдаланылады 

ФИЗИКАЛЫҚ-ХИМИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ

№ р/с	Көрсеткіштер атауы	Нормасы
1	Игерілген фосфаттың үлес салмағы, %	46±11
2	Жалпы азоттың (N) үлес салмағы, %	10±1
3	Судың үлес салмағы, %, артық  емес	1,0
4	Түйіршікті-метрлік құрам:	5
5	өлшемі:  0,5 мм-ден аз, %, артық емес  0,5-4 мм аралығында, %, кем емес  6 мм-ден аз, %  түйіршіктердің үлес салмағы	90  100  3,0 (30)
6	Түйіршіктердің статикалық беріктігі МПа (кгк/см2), кем емес	100
	Үгілгіштігі, %
7	Табиғи радионуклидтердің  өзіңдік пәрменділігі, кБк/кг, артық  емес	2,8

 
Игерілген фосфаттар мен жалпы  азоттың үлес салмақтарының жоғарғы  шегін көтеруге болады 
БУЫП-ТҮЮ: Өнімнің таза салмағы 50 кг ± 2 % екені көрсетілген қағаз, полипропиленді, полиэтиленді қапшықтар, таза салмағы 650 ±50 кг екені көрсетілген “Big Bag” іспетті жұмсақ контейнерлер  
ТАҢБАЛАУ: Өнім атауы, сапасы, жалпы салмағы мен таза салмағы туралы мәліметтер келтіріп 
ТАСЫМАЛДАУ:  Барлық жабық көлік түрлерімен 
САҚТАУ: Жабық қоймалар ішінде

Суперфосфат

Химиялық формуласы: қоспа (NH₄H₂PO₄+(NH₄)₂HPO₄) 
СЫРТҚЫ ТҮР-ТҮСІ: Суда еритін ашық-сұр түсті түйіршіктер 
ҚОЛДАНЫЛУЫ: Ауыл  шаруашылығында құнарландырылған түйіршікті азотты-фосфорлы тыңайтқыш ретінде пайдаланылады

ФИЗИКАЛЫҚ-ХИМИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ

№  р/с	Көрсеткіштер атауы	Нормасы
1.	Игерілген фосфаттардың Р2О5-ке шағып есептегендегі үлес салмағы, %	19±1
2.	Басы бос  қышқылдың  Р2О5-ке шағып есептегендегі үлес салмағы, %, артық емес	2,5
3.	Жалпы азоттың (N) үлес салмағы, %	0÷3
4.	Судың үлес салмағы, %, артық емес	3,0
5.	Калийдің К2О-ға шағып есептегендегі үлес салмағы, %	0÷13
6.	Түйіршікті-метрлік құрам:   өлшемі:  0,5 — 4 мм аралығында, %, кем емес  6 мм-ден аз,  %  түйіршіктердің үлес салмағы	75> 100
7.	Түйіршіктердің статикалық беріктігі, МПа (кгк/см2), кем емес	1,0 (10)
8.	Үгілгіштігі, %	100
9.	Табиғи радионуклидтердің  өзіңдік пәрменділігі, кБк/кг, артық  емес	2,8

 
Игерілген фосфаттар мен жалпы  азоттың үлес салмақтарының жоғарғы  шегін көтеруге болады  

БУЫП-ТҮЮ: Өнімнің таза салмағы 50 кг ± 2 % екені көрсетілген қағаз, полипропиленді, полиэтиленді қапшықтар, таза салмағы 650 ±50 кг екені көрсетілген “Big Bag” іспетті жұмсақ контейнерлер 
ТАҢБАЛАУ: Өнім атауы, сапасы, жалпы салмағы мен таза салмағы туралы мәліметтер келтіріп 
ТАСЫМАЛДАУ: Барлық жабық көлік түрлерімен 
САҚТАУ: Жабық қоймалар ішінде

Нитроаммофос

 
СЫРТҚЫ ТҮР-ТҮСІ:  Сұр түсті, бөгде механикалық қоспалары жоқ түйіршіктелген өнім 
ҚОЛДАНЫЛУЫ:   Минералды тыңайтқыш ретінде ауыл шаруашылығында пайдаланылады

ФИЗИКАЛЫҚ-ХИМИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ

№ р/с	Көрсеткіштер атауы	Нормасы
1	Игерілген фосфаттардың (Р2О5) үлес салмағы, %	22
2.	Жалпы азоттың (N) үлес салмағы, %	22
3.	Судың үлес салмағы, %, артық  емес	1,0
4.	Түйіршікті-метрлік құрам:   өлшемі:  1,0 мм-ден   кем, %, артық емес  1,0 - 4 мм аралығында, %, кем емес  6 мм-ден кем,  %,  түйіршіктердің үлес салмағы	5  90  100
5.	Түйіршіктердің статикалық беріктігі, МПа (кгк/см2), кем емес	3,0 (30)
6.	Үгілгіштігі, %	100
7.	Табиғи радионуклидтердің  өзіңдік пәрменділігі, кБк/кг, артық  емес	4