Нарықтық экономикада дағдарыстың пайда болуы

Мемлекеттің бүл функциясы жүргізілген  реформалардың әлеуметтік мінезде  болуына көңіл білдірген, саясаттың  бүкіл қоғам мүддесіне жүмыс

істеуін қолдайтын демократиялық  биліктің болуымен, ал кейбір топтар немесе элиталармен емес. Сәйкесінше, әңгіме биліктің қалыпты іс-әректі, қоғам  механизмі қүрылымына айналуда, сайлаушылар  еркіне сәйкес әкімшіліктің қалыпты  ауысуын қамтитын және қоғамды биліктің монополиялануынан қорғау. Бүл мәселені шешу тек, билікті мемлекетгік және қоғамдық бақылаудың болуы арқылы жүзеге асырылады.

Әлеуметтік факторларды іске асыру  үшін, олардың максималды берілуі  үшін бірқатар жағдайлар жасау қажет. Ең алдымен бүл заңдық базаның дамуы және барлық заңдардың орындалу механизмінің тиімділігі. Қоғамда мемле-кеттік-қүқықтық жүйенің заң күшінің қайшылықтарды ескертуге кепіл болуы-ньщ, жоқ болуы көлеңкелі экономиканың өсуіне әкеледі.

Көлеңкелілер, бізге белгілі болғандай статистика органдарына өзінің ша-руашылық айналымын жарияламайды. Сондықтан тікелей, толық статисти-калық және көлеңкелі экономика көлеміне толыққанды баға беру мүмкін емес. Бірақта бүл шешілмейтін мәселе емес.

Көлеңкелілерді өндіріспен байланыс мінезінен ажыратуға болады. Бір бөлігі тауар және қызмет өндірісіне қатысады, ал келесі бөлігі - жасалған өнімді бөлумен (таратумен) айналысады. Көлеңкелі экономика субъектілері, олардың қызығушылығы да ажыратылады. Сәйкесінше типтері, қызмет ету сферасы айрықшалығымен, қолданылатын әдістері және көлеңкелі қызмет түрлерімен анықталатьга, өз деңгейінде пирамида қүрылады. Оның ең үшында - қылмыстық элементтер, есірткі және қару-жарақ сатушылар, жал-дамалы адам өлтірушілер, рэкетирлер және тагы басқалар. Бүл жерге билік және басқару органдарының классикалық жемқор өкілдерін, ірі көлемде пара алатын, мемлекет мүдделерін және қызмет орындарын сататындарды да жатқызуға болады. Бүл элементтер көлеңкелі экономика өзіндік қүрылымын қалыптастырады, эксперттердің бағалауы бойынша, пирамиданың 5тен 25%ға дейінгі бөлігін қүрайды және бірқатар ресурстармен, күшпен және әсер етуші ықпалға ие.

Бағалау бойынша, Қазақстандағы көлеңкелі  капиталдың жалпы ішкі өнімге қатынасы Латын Америкасы елдері экономикасымен, оларда 60-65% жетеді, салыстыруға келеді. Тіпті ресми мәліметтер бойынша, ең аз дегенде халыктың 25% табысы жасырын түрде келеді.

Шетелдік тәжірибе сабақтарына  сүйене отырып және отандық тәжірибені талдап, Қазақстандағы көлеңкелі  экономика көлемінің өсуіне анықтаушы  роль болып артық есептер және экономикалық қайта қүрылудағы кеткен қателіктерді көрмеу мүмкін емес. Дәл осы жағдай заңды экономикалық іс әрекет механизміне кері әсер қалыптастырып, көпшілік халықтың материалдық жағдайы түрақсызданады.

Бұл үрдістегі басты талаптар болып, әлеуметтік қайшылықтарды шешуді қамту, экономикалық қауіпсіздіктерді ұстап тұру,  саяси тұрақтылық және тұлғалық  құқықты   қорғау,   шаруашылық   іс   әрекеттерді   әлеуметтендіруді қалыптастыру.

Шекті қуаттылық елдегі реформалау және әлеуметтік теңсіздікке төнген қауіппен байланысты, ол мемлекеттің ылғида мониторинг және қабылданған шешімдер салдарына талдау жүргізуді талап етеді. Реформалар стратегиясы шешімдердің әлеуметтік салдарына алдын ала баға берілуі тиіс, оларды түзету және жағымсыз салдарды жүмсартудың жүйелі шаралары қарастырылуы тиіс. Бұның бәрі әлеуметтік - экономикалық үрдістерді басқаруда жаңаша жолдар-дың қажеттігін талап етеді, онда шаруашылық шешімдер нәтижесінІң анықталмағандығын, тәуекелдік факторлардың болуы ескеріледі.

Тәуекелділік концепциясын қолдану мүмкін болатын қиын жағдайларын көре білуге ықпал етеді, халықтың ықтимал жоғалтуларын бағалап, оның сан-дық және сапалық мінезін көлеміне және нақты өтелуін көрсетеді. Бұндай кон-цепцияны құрастыру және жүзеге асыруға мемлекеттің өзі қызығушылық білдіреді. Оның қолында үлкен жоғары ликвидті материалдық активтер бар. Мемлекет меншік иесі ретінде өзінің өнеркәсіптік және қаржылық капиталы-мен үдайы өндірісті кеңейтуге мүдделі. Мемлекеттік меншіктің кірісінің көбеюі оны басқарумен тікелей байланысты.

2.3 Дағдарыс  жағдайындағы мемлекеттік реттеудің  түрлері

Мемлекет озінің басқару функцияларын бірнеше салаларда жүзеге асыра-ды. Біріншіден, бүл мемлекеттің күзырындағы кәсіпорындарда жүзеге асады. Оларды басқаруды үйымдастыру мүліктік кешен сияқты мемлекеттік мүлік және жекешелендіру министрлігі іске асырады.Өндірістегі оперативті басшы-лық (басқару) салалық министрліктер мен ведомстваларга жүктелді. Функция-ларды бүлай болу коптеген проблемаларды туғызды, олар негізінде кәсіпорынды тиімді басқару мақсатында қүрылған.

Екіншіден, бұл жаргылық капиталында мемлекеттік үлесі  бар кәсіпорындар. Бұл кәсіпорындарда мемлекеттің акциялық үлесі сатуға жатпайды және олар мемлекет тарапынан әсер ету объектісі болып табылады. Бұл кәсіпорынның басқару органдарына мемлекет өкілдерін қосу арқылы жүзеге асады.

Мемлекеттің реттеу алаңына, аймақтағы меншік қатынастары жатады. Тұрғын үйді меншіктің бір түрінен екінші түріне ауыстыру проблема емес. Бүл жерде мемлекеттің, кәсіпорынның және жүмысшының мүддесі ұтымды шешілуі тиіс. Кәсіпорын - экономика қүрылымын калыптастырушы негізгі элемент, бүнда өнім ондіру үшін, еңбек, материал және қаржы ресурстары біріктіріледі, олар - қоғамның тауарға және қызметтерге сүранысын қанағаттандыру көзі және елдегі еңбекке жарамды копшілік тұрғындар күшінің орны.

Дағдарыс жағдайында әсіресе мемлекеттің  әлеуметтік қүндылықтар сала-сындығы  нормативті реттеудің айрықша мәні бар. Мемлекеттің бұлай арала-суы, экстремалды жағдайда нарықта әділдік пен тиімділікті қолдау қажеттігінен туындайды, бүл түтынушылардың қажетті және дұрыс ақпарат

алуында көрініс табады. Сондықтан мемлекет заңдардың және нормативті актілердің   сақталуын   бақылау   режимін   қатайтады,   мысалы,   алкогольді ішімдіктер, азық-түлік, дәрі-дәрмек, түрмыстық  электро техникаларын өндіру мен сатуға байланысты заңдар.

Мемлекеттің әлеуметтік өміріндегі реттеулері ерекше орын алады, олар, еңбекпен қамтылу, еңбек қатынастары, үй шаруашылығының дамуы. Олардың бәрі заңдық және әкімшілік- қүқықтык шаралар, баға саясаты және тарифтер, салықтар және тағы басқалар көмегімен іске асырылады.

Өткен жылдардағы реформалар қорытындысын талдау, дағдарыстан шығу және экономиканың қарқынды дамуын, жан - жақты адамгершілік, қажеттіліқтер мен адам түтыныстарына  терең бетбүрыс, қабілеттің дамуын және творчесталық потенциалсыз мүмкін еместігін көрсетеді. Заң және мемле-кеттің нормативті-қүқықтық іс-әрекеттің қоғамдық өндіріс дамуын ынталанды-ратын әлеуметтік интеграцияға максималды әсер етуі тиіс.   Ұлттық экономиканың түрақты экономикалық өсу режиміне көшуі мемле-кеттің мықты тірегін талап етеді.

Тұрақты экономикалық өсу үшін, келесідей шараларды қабылдау қажет:

• Бюджет жүйесі функциясын бөлу және оның үйымдық қүрылым іс-әрекетін әсіресе пайданы қүруда және қаржыландырумен қамтамасыз ету режимін;
• Республикалық субъектілер шығындарын бюджеттік қаржыландырудың барлык баптары бойынша белгіленген заңды мерзімдер мен қаржыландыру көлемін қатаң қадағалау;
• Ақша эмиссиясын пайдалану процесін заңды-қүқықтық арнаға келтіру;
• Салық ауыртпалықтарын бөлуді сала арасында теңестіру ;
• Кәсіпорындағы салық ауыртпашылығын халық табысының өсуіне бай-ланысты жылжыту саясатын қою;
• Реформалау кезіндегі жалпы түтынушылардың мемлекетке деген сенімсіздігін жою.

Өндіріс қуатының толық жүмыс істемеуі экономиканың дағдарыстан шығудың алгашқы кезеңіндегі экономикалық өсімнің негізгі факторы ғана бо-лып қоймай, сонымен қатар ары қарайғы инвестициялық іс-әрекеттің бел-сенділігін арттырудың негізгі алғы шарттары болып табылады.

Айтылғандарды ескере отырып, мемлекеттік  реттеудің өнеркәсіптік сая-сатқа белсенді ауысады, оның негізін келесі принцптер қүрайды:

• Оны іске асыруға қатысушылардың қызығушылығын ескеріп қамту;
• әлеуметтік-экономикалық бағытталу;
• мемлекеттік реттеу шаралары мен нарықтық механизмдердің үйлесімділігі;
• кұрылымдық қайта жандану кезіндегі жағымсыз салдарды азайту, одан ары халықтың түрмысын жақсарту үшін жағымды жағдайлар жасау;
• шаралардың орынды іске асырылуы және қатысушылардың шараларды өткізуге және оның соңғы нәтижесіне жоғары жауапкершілігі;
• қатынастардың келісім шарттық жүйесі және өнеркәсіпті қайта жаңарту үрдісін қатысувдылар үшін конкурстық негізде өткізу;
• өндірісті дамытуда қайту мақсатында рерурстарды орталықтандыру және ары қарайғы ғылыми - ендірістік және интелектуалды потенциал-дың бұзылуына жол бермеуі;
• жалға беруді, лизингті кеңінен қолдану және мемлекеттік меншікті сату-ды инвестициялық конкурс арқылы жүргізу;

• еңбек, капитал, тауарлар нарықтары және қызмет көрсету, технология 
және басқаларға сүранысты ынталандыру арқылы дамыту. 
 Мемлекеттік саясаттың басты бағыты ғылыми - техникалық прогресс ролін арттыру болып табылады. Дәл осы және жалпы әлемдік интеграция тенденциясы өнім ассортиментін жаңартуға және кеқейтуге талпынады, оның техникалық күрделенуі, ғылыми сиымдылықтың көтерілуі.

Әр түрлі меншік формаларындағы кәсіпорындарды және салалардың жүмысын талдау көрсеткендей, ең төменгі шаруашылық іс әрекет көрсеткіштерін мемлекеттік кәсіпорындар көрсетіп отыр.

Кәсіпорындардың дағдарыс жағдайындағы бет алысының спецификалық моделінің  мәнін үғыну және талдап қорыту келесідей қорытынды шығарады:

• дағдарыс фазасына тап болу кезінде, басшыларды дағдарысқа қарсы басқару шараларын қолдануға мәжбүрлейді;
• кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару, экономикалық өсім немесе эко-номиканы түрақтандыру жағдайындағы тиімді болған іс әрекеттерге көбінесе қарама - қайшы;
• өнеркәсіпте әр түрлі дағдарысқа қарсы іс әрекет моделі қалыптасады. Оларды оқып білу, мойындап және тәжірбиеде қолдану қажет.

Кәсіпорынды дағдарыстан шығару мақсатында дағдарысқа қарсы кешенді бағдарламасын жасау қажет, оларға мыналар кіреді:

• кәсіпорындағы маркетинг қызметінің дамуы, ол өндірілген өнімді Қазақстанда және шет елдегі сатылуын қамтамасыз етуі тиіс;
• өнімді шет елде сатуы кеңейту үшін, кәсіпорында халықаралық байла-ныстармен айналысатын бөлімшелер жүмысын жетілдіру;
• халық түтыну тауарларының бәсеке қабілетін арттыру және ассорти-ментті жақсарту (жаңарту).

Бұл шаралардың бәрі дағдарысқа қарсы бизнес жоспарда бекітілуі тиіс, онда мыналар көрсетілуі тиіс: бәсеке қабілетті өнім шығаруды көбейту; Шығындарды азайту; өндіріс қуатын арттыру; сатудан және бос объектілерді жалға беруден түскен қосымша ақша қаражатарын тарту.

Республиканың кейбір аймақтарында жергілікті билік органдарының қолдауымен несие  ресурстарын біріктіруге болар  еді, олар аймақтағы өнеркәсіпке бюджеттен тыс қор ретінде қаржылык қолдау көрсетіліп, кәсіпорындарға қор қүралдары есебінен пайыздық көрсеткіштермен беруге болады.

Дағдарыс кезіндегі кәсіпорын  жүмысьш жүргізу шаралары арқылы ке-лесілерге қол жеткізуге болады:

• кәсіпорынның бюджет алдындағы қарыздарын қайта қарастыру;
• шағын өндірісті және мемлекеттік резерв көлеміне қолдау көрсетуге ор-талықтанган қаржы ресурстарын айқындау;
• отандық   тауар   өндірушілерді   бақылаусыз   импорт   тауарларының әкелінуінен, квота еңгізу арқылы және кеден төлемдерін көтеру арқылы қорғау;
• теміржол арқылы тасылатын тауарларға дифференциация еңгізу;

• отандық бәсеке қабілетті тауарларды жарнама арқылы қолдау тиімділігі. 
 Мемлекетгік реттеу аркылы, позитивті әлеуметтік процестерді ынталандыру, нарық ойындары күшІнің мүмкін болатын әлеуметтікке қарсы шараларын шектеу, қоғамды одан сақтандыру.

Елдегі дағдарысқа қарсы шаралар  жүргізіліп отырған реформалар арқылы қол жеткізуде.

Егеменді ел ретінде қальштасқаннан бері бірқатар экономикалық реформалар жүзеге асырылды. Атап айтқанда ырыктандыру, жекешелендіру, нарықтық шаруашылық институттарын қүру және дамыту негізінде, түбегейлі әлеуметтік экономикалық өзгерістер пайда болды. Бүл өзгерістер реформаның барлық ке-зеңінде де дағдарыстық қүбылыстармен қатар жүрді. Бүгінгі күнге дейін жалғасып отырған жалпы экономикальіқ жағдайдың жақсару тенденциялары көңілде қуаныш пен үміт тудырады. Оларды баянды етудің және түрақты эко-номикалық есудің тетіктерін іске қосудың маңызы зор. Бүл тұрғыдан елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспар жүйесін жасау және жүзеге асыру жөнінде үкімет жасап жатқан шаралар қолдауға түрарлық.

Біз реформаның аса маңызды кезеңінен  өттік. Реформа одан әрі жалғасуда, өйткені, шешімін таппаған мәселелер әлі де көп.

Еліміздегі соңғы он жылдағы  экономикалық реформаларды жүзеге асырудың негізгі үш кезеңін атап айтуға болады. Бірінші кезең (1992-1993 ж.ж.) дербес шаруашылық жүйе ретінде еліміздің үлттық экономикасын қалыптастыру кезеңі болды, яғни экономиканы түбегейлі реформалаудан бастап ұлттық валютамыз теңгені еңгізуге дейін. Бүл кезеңдегі макроэкономикалық саясатымыз Ре-сейде айқындалды. Еліміздің экономикасы да көп жағдайда көрші елде қабылданған шепгімдерге байланысты болды. Инфляция қарқыны көзге көрінбейтін деңгейге жетті.