Нарықтық экономикада дағдарыстың пайда болуы

Өтімділік, табыс немесе айналым  сияқты базисті айнымалы шамалардан сақталуын қамтамасыз етуге тікелей әсер ету үшін "жылдам дағдарысқа қарсы менеджменттің" жекелеген қүраушы бөліктері өтімділіктің немесе табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету сияқты нақты мақсат қоюмен сипатталады [31]. Бүл мақсатқа бағытталу, сонымен қатар уақыттың жетпеуі өлшенген дағдарысқа қарсы концепцияны әзірлеуде, бүрынғы мақсаттар мен нормалардың қайта қарастырылуын күрделендіреді "жылдам дағдарысқа менеджмент" мақсатты бүрынғы, дағдарысқа дейінгі жағдайды қалпына келтіру болатын; бірнеше критерийге негізделген іс шараларды жоспарлау мен енгізу ретінде сипаттауға болады.

Бұған қарсы, "антиципативті дағдарысқа қарсы менеджмент" нақты іс-шараларды әзірлеу міндеттеріне қарағанда төменірек сатыда ғана қалыптастырыла алатын жалпы мақсаттармен араласып келеді. Антиципативті қатынастар кәсіпорынның барлық салаларын қамти алатын менеджменттің үзақ мерзімді міндеттері ретінде түсіндіріледі.

"Дағдарысты жеңу конценпциясы" - нәтижесі болып дағдарысты жеңу  жөніндегі жоспарланған және  кейіннен жүзеге асыруға болатын  жөне реактивті және антиципативті категорияларға бөлуге болатын іс-шаралар әзірлеу мен басқарудың барлық үрдістерді жүйелі көрініс түрінде түсіндіреді [32].

Ең басында, дағдарысты жену концепциясын әзірлегенге дейін, жауапты түлғалар (меншік иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік органдар) дағдарысқа деген өз қатынасын әзірлеуі керек. Бүл өте қажет, себебі бүл дағдарысқа қарсы іс-шаралардың бүкіл барысында өз ізін салады.  Дағдарысты  қабылдаудьщ  екі  концепциясы  бар:

1. Сақтауға бағытталған дағдарыс қатынасы. Мүнда дағдарыс қауіп немесе бөгет ретінде қабылданады, бүл араласқан индивидумдар немесе үжым үшін тәуелсіздік пен мәнін жоғалтуды білдіреді. Оның салдарынан, дағдарыс жауапты адамдармен кері түсініледі де, іс-шаралар дағдарысқа дейінгі жағдайды қалыптастырғанша ойланып немесе ойланбай әзірленеді.
2. Дағдарысқа қатынас - жаңаға бағытталған. Бұл жағдайда дағдарыс кәсіпорынның дамуьшың эволюциялық үрдісінде жаңаруға, қайта қүрылуға қажеттілікке нүсқа ретінде қарастырылады. Дағдарыс мұнда белгілі бір ирроционалдық немесе дүрыс белгіленбеген мақсаттар мен төртіптерден босауды енгізеді. Мұның салдарынан, дағдарысты тудырған бұрынғы жағдайдың өзгеруіне қойылатын талаптар оң жағынан қарастырылады, мұнда негізінде дағдарыспен күрес емес, меншікті құрылымның жаңа қатынастарға өзгеруі болып табылады. Дағдарыс жағдайы кәсіпорынның төлем кабілетсіздігімен ғана емес, оның менпгік иелері мен кредиторларының мүдделерінің бұзылуымен де сипатталады.

Нарықтық экономика жағдайында дағдарыстьқ жағдайлар жалпы жүйеде де, жекелеген шаруашыльщ жүргізуші субъектілерде де пайда болады. Жауап ретінде жүйе ең алдымен төжірибеде тексерілетін баламалы механизмдерді әзірлейді, кейіннен олар теориялық түрде негізделеді. Ондай механизмдердің бірі больш корпоративті құрылымдау болып табылады. Жалпы қабылданған теорияға сәйкес, компанияның күнделікті іскерлік циклының бір бөлігі болып табылмайтын, өндірістегі капитал құрылымындағы  немесе   меншіктегі   кез-келген  әзгерістер  жатады.

Құрылымдау жәніндегі қызметті екі түрге бөлуге болады. Стратегиялық құрылымдау акционерлер үшін меншікті капитал қүнын есіруге, компанияны әрекеттегі сияқты ұстаумен байланысты басқа да міндеттер мен корпоративті меншікті сақтауға бағытталған. Дағдарыстық жағдайдағы компанияны қүрылымдау төлем қабілетсіз фирмалар немесе банкрот-фирмаларды әрекеттегі кәсіпорындар жағдайына оралту мақсатында құрылымдауға бағытталған шешімдерге шоғырланған, Қазақстанда қальштасқан жағдайдан шыға отырып, дағдарыстық жағдайды басынан кешіріп отырған компанияларды күрылымдау қағидалары мен техникасы, мақсаттары  қызығушылық  танытады.

Қайта құрудың басты мақсаты - компанияны дағдарыстан шығару. Мұнда ондіріс тиімділігін арттыру, активтерді басқарудың сипатын өзгерту, қарызбен қаржыландыру мүмкіндігін пайдалану сияқты бағынышты мақсаттарға жету қажет. Кәсіпорынның қызметінің тиімділігінің маңызды көрсеткіші ретінде меншікті капитал қүнының өсуі жүреді, сондықтан қайта құру дәстүрлі түрде осы бағытта жүреді. Компанияның қүнының корсеткішін қайта -қүру сияқты таңдау, кездейсоқтық емес меншік иелерін соңында өндіріс типі мен технологиясы, өнім параметрлері, откізу нарьқтары қызықтырмайды да нақты компанияға салымдарының тиімділігінің критерийі болып   меншік   иелерінің      жеке      игілігінің      деңгейінің      артуын      да, кәсіпорынның тиімді  дамуын  да щарттайтын  салымдар  қүнының үнемі өсуі  болып  табылады.

Компанияның құны бизнесті бағалау  арқылы анықталады. Мұндай бағалаудың үш дәстүрлі әдісінің, біздің ойымызша, компанияның ішкі экономикалық қүнын толығымен көрсететін дисконтталған ақша ағымы әдісін ғана көрсетеді. Бұл ақша ағымының корреляциясының жоғары дәрежесі мен де, кәсІпорынның операциялық, инновациялық және қаржылық қызметіне қатысты есепке алушы ақша ағымы көрсеткішінің экономикалық мағынасымен  де  шартталған.

Дисконтталған ақша ағымы әдісімен есептелген кәсілорынның қүнының көрсеткіші, кәсіпорынды түрақтандыру кезеңінде (есепті кезең) ағымдағы құнына келтірілген  ақша ағымдарынан және есепті кезеңнен кейінгі ақша ағымының дисконтталған қүнынан қалыптасады. Ақша ағымы кәсіпорынның қарыз міндеттемелеріндегі өзгерістерді, меншікті айналым қолдарына және капитал салымдарына деген қажеттіліктерді, сонымен қатар, мақсатты қаржы ресурстары ретіндегі кәсіпорын иелігіндегі қалған амортизациялық аударымдарды есепке ала отырып, таза пайда көрсеткіші негізінде анықталады. Дисконтталған ақша әдісінің моделін формула түрінде  көрсетуге   болады [33].

Дисконтталған ақша ағымы әдісімен алынған бизнес қүны көбіне кері шама болып шығады, бүл нақты сөзбен айтқанда ақша қаражаттарының акционерлерден ағылуды білдіреді. Бүл дағдарыстың жағдайлардың меншікті айналым қорларының үнемі жетпеді, маңызды қарыз міндеттемелерін төлеу қажеттілігі, капитал салымдарына қажеттілік, негізгі қорларды көп рет тіркемей қайта бағалау нәтижесінде асырмалы немесе төмендетілген амортизациялық аударымдар сияқты салдарынан болып отыр.

Қайта құрудың дәстүрлі міндеті - бизнес құнын максималдау оның концепциясын әзірлеу келесі әдістемені ескереді. Бірінші кезеңде компанияньщ құны дисконтталған ақша ағымы әдісі арқылы "барынша" бағаланады. Содан соң, кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметін қайта қүрудың әр түрлі нүсқалары әзірленеді.

Құн қозғалысын анықтайтын инвестициялық факторларға негізгі және 
айнымалы қорларға салымдарды басқаруды, капиталдың меншікті 
айналымының деңгейін оңтайландыруды жатқызуға болады. Осыған 
байланысты тауарлы-материалдық     қорлардың    деңгейі,     дебиторлық борыштардың жиыны, кредиторлық борштарды басқару, қуаттардьщ кеңеюі, капитал салымдарын жоспарлау, активтерді сату талданады. Қаржылық факторлар қатарына меншікті капитал құны, оның қарыз сомасына қатынасы, капитал қүрылымы жатады. Іскерлік тәуекел факторларын басқару, капиталдың оңтайлы құрылымын қолдау әдістері, дивидиендті саясат талданады. Іскерлік тәуекелдің төлемдері, инвестор алғысы келген табыс ставкасын (дисконтты) азайта отыра, бизнес құнын арттырады.

Қайта құру стратегиялары қарапайымнан күрделіге қарай қарастырылуы керек - минималды капитал салымдары мен сыртқы қаржыландыруды ескеретін нүсқадан, өндірісті толыгымен қайтажарақтандырудың инвестициялық жобаларына дейін. Алайда көптеген кәсіпорындар, басты мақсаты кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру болатындай жағдайда тұрғанын ескеру қажет. Оған жету, қайта құрудың дәстүрлі міндеті -компания қүнын максималдауды шешумен әрқашан үйлесе бермейді, себебі бұл стратегия әдеттегідей, зор капитал салымдары мен қосымша сырттан қаржыландыру қажеттілігінен тәуекелдің жоғары деңгейімен қатар жүреді.

Ауыр дағдарыс кезінде қайта  күру концепциясын таңдау, біздің ойымыз-ша, минимал тәуекел деңгейімен бизнестің  нөльдік немесе нөльге жақын нүсқаларымен шектеле алады. Басты шарт кредиторлар талаптарын, дисконт-талған ақша ағымы моделінде есепке алынатын, кәсіпорын үшін ең тиімді қарыз міндеттемелерін жабу кестесіне сәйкес толық қанағаттандыру болу керек. Бүл концепция кәсіпорынның меншік иелері үшін тартымды бо-лып табылмайды, бірақ біздің ойымызша, сыртқы басқару нұскаларының бірі болуға құқылы [34].

•  Көрсеткіштің нақты мәні мен бірліктің арасындағы кері айырымы, кәсіпорынның        меншік    иелерінің    мүдделерінің    толығырақ    сақталуы мақсатында қайта күру үрдісінде қүрылуы керек бизнестық қосымша қүньш есептеу үшін пайдалана алады.

 

2 –кесте, - Кәсіпорында дағдарысты жағдайды экспрес-талдау үшін қолданылатын көрсеткіштер

 

	Стратегиялық дағдарыс		Нәтижелер дағдарысы	Өтімділік дағдарысы	Банкроттық
Ағымдағы    өтімділік коэффициенті   < 1,2					•
Меншік    қорларымен қамтамассыз  ету  ко-эффиниенті < 0,1					•
Автономия    коэффи-цинеті < 0,6				•
Ағымдағы    өтімділік коэффициенті < 1,4				•
Абсолютті    өтімділік  коэффициенті < 0,3				•
Таза түсім коэффици-енті < !/0 Зиянның  болуы		•
Кредиторлық борыш-тьщ өсуі		•
Жалпы    рентабельдік көрсеткіші - төмендеу	•
Негізгі кррлардың ай-налымдылық көрсеткіші - төмендеу	•
Сату             көлемінің төмендеуі	•
Кәсіпорында дағдарыстың   болуын алдьш-ала түсіндіру

 

Кәсіпорында дағдарысты жағдайды экспресс - талдау үшін қолданылатын көрсеткіштер.

Стратегиялық дағдарыс. Нәтижелер дағдарысы. ӨтімдІлік  дағдарысы. Тоқыраулық (банкрот).

Ағымдағы өтімділік  коэффиценті < 1,2.

Меншікті қорлармен  қамтамасыз ету коэффиценті <0,1.

Автономия коэффиценті < 0,6.

Ағымдағы өтімділік  коэффиценті < 1,4.

Абсолютті өтімділік  коэффиценті < 0,3.

Таза түсім коэффиценті < !/0.

Зиянның болуы

Кредиторлық борштың  өсуі

Жалпы рентабельділік көрсеткіші - төмендеу

Негізгі қорлардың айналымдылығы  көрсеткіші - төмендеу

Сату көлемінің төмендеуі

Кәсіпорында дағдарыстың  болмауын алдын-ала түсіндіру.

Ерекше қызығушылықты  пайыз мөлшерлемесінің (дисконттың) мәнін табу танылады. Мұнда кәсіпорынның меншікті капиталына салымдардың кәсіпорынның капиталына қатысуынан түсетін өткен және болашақ табыстарының ағымдағы қүны мен мүмкін баламалы пайдаланылуын есепке алғандағы ағымдағы қүнының теңдігі байқалады. Осылайша алынған пайыз мөлшерлемесі (оны табыстылықтың нақты нормасы деп атайық) меншікті капиталға инвестициялық нақты қүнын көрсету керек. Табыстылықтың нақты нормасын пайыздың есепті мөлшерлемесімен (дисконт) салыстыру келесі жағдайларды анықтау мен тал-дау үшін пайдаланыла алады:

- Табыстылықтың нақты нормасы пайыздың (дисконттың) нақты мөлшерлемесінен асады. Бүл жағдайда мүндай асу пайыздың есепті мөлшерлемесін көрсететін тәуекелділік пен өтімділіктің бағаланған денгейлерімен салыстырғанда меншікті капиталға салымдардьщ қосымша табыстылығын сипаттайды;

- Табыстылықтың нақты нормасы пайыздық есепті мөлшерлемесінен төмен. Бүл жағдай, нақты табыс күтілетінге тең келмейді және инвестициялар-дың тәуекелділігі олардың табыстылығының сәйкес деңгейімен қолданбайтынын растайды.

 

 

 

2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ

2.1 Дағдарыс жағдайындағы  мемлекеттік ретгеудің аналитикалық

незіздері

Құлдыраулар мен көтерулер, қаржылық күйреу және қайта жандану, өндірісі дамыған елдер экономикасының міндетті серіктері. Экономикалық дамудың осы компоненттерінің эпицентрінде, қоғам өмірінің негізін қалаушы кәсіпорын және үй шаруашылығы тұрады.

Менеджмент позициясынан қарағанда  кәсіпорын - техникалық, коммер-циялық, қаржылық, сақтандыру, есеп және әкімшілік  операциялары іске аса-тын басқару объектісі. Акционер позициясынан қарағанда кәсіпорын қызметі ең бірінші ақша қозғалысымен байланысты. Мемлекет үшін кәсіпорын - бүл елдің микроэкономикалық потенциалы. Үй шаруашы-лығы арқылы қоғамдық өндірістің әлеуметтік мақсаттары жүзеге асырылады. Әсіресе, бүл отбасылық тұтыну бөлігіне, жаңа буын тәрбиесі бағытына қатысты.

Кәсіпорындар   мен   үй   шаруашылығы  үпгін   түрақты   даму, кедейшілікті азайту,    жақсы    білім    алу,    тамақтану  мен денсаулық сақтаудың жоғары деңгейі, таза қоршаған ортаға, мүмкіндіктердің теңдігі және тұлгалық бостан-дық, аса бай мәдени өмірге талпыныс ортақ мақсат больш табылады.