Нарықтық экономикада дағдарыстың пайда болуы

Осыған байланысты, әрине бірқатар сұрақтар туындайды, экономикалық болашақты  болжау мүмкін бе, кәсіпорынды немесе үй шаруашылығын күйреуден қалай құтқару керек, бұндағы мемлекеттің ролі, мемлекеттік рет-теу механизмдері   неден  тұрады   және   басқалар [35].

Нарықтық экономика жағдайында меншік иесі және менеджменттің бас-ты көңілі - шешімдерді оңтайландыруға бағытталған. Кәсіпорын, табысын максималдауға тырысады, ал үй шаруашылығы - өз табысын ұтымды пайда-лануға тырысады. Бірақта, оңтайландыру шаралары орындалмай, үй шаруашы-лығын ойсыратып кетерлік жағдай туғызып, кәсіпорынды күйрету, бірнеше салалар тоқырап және табиғаттың опат болуына әкеледі.

Осы қүбылыстардың әрқайсысы жеке-жеке де, және өзара байланыса бе-лең  алады. Үй шаруашылығының ойсырауы шығындарды төлеуге қаржының жоқтығы және үдайы өндірістің болуы. Кәсіпорынның күйреуі, барлық шығындырды алып тастағаннан кейін пайда нөльге тең немесе одан да төмен болуынан пайда болады. Мәдениет пен білім берудің төмендеуі, мем-лекеттің осы мақсаттарға бөлінген қаржының жоқтығынан болатын құбылыс. Бұндай құбылыстардың болуы - әлеуметтік жағдайдьщ шие-ленісуіне әкеледі.

Сонымен, нарық жағдайындағы шаруашьшық субъектінің теңдігінің бұзылу себептері неде? Бұған жауап, келесідей: бірішпіден, монополияның болуы; екіншіден, мемлекеттің араласуы; үшіншіден, инфляция және сыртқы факторлар. Тепе-теңдіктің бұзылуы дағдарысқа әкеледі - өзінің мәнімен бір шекті және бүрынғы регуляция ішіндегі қайшылықтардың шиелінісу құбылысы. Регуляция теорисының позициясынан қарағанда дағдарыстарды келесідей жіктеуге болады:

• Дағдарыс «сыртқы» шок нәтижесі ретінде. Бүның мәні, экономикалық дамудың жалғасы ресурстардың жетіспеушілігінен географиялық орта-дан шеттетіліп қалу, табиғи апаттар немесе экономикалық күйреулермен байланысты дағдарыс жағдайлары;
• Циклдық дағдарыс. Бүл жерде, экономикалық механизмдер және әлеуметтік процестердегі өрлеу кезеңінде жиналған шиеліністер мен теңсіздіктерді жою фазасьш сипаттайды;
• Құрылымдық (үлкен) дағдарыс. Кез-келген жағдай, экономикалық және қоғамдық динамикаға ылғи да күш беретін, дамитын қайшылықтарға кіреді, яғни үзақ мерзімді үдайы өндірістің жалпы жүйесінің қарама-қайшы мінез көрсетуінен туындайтын кез-келген жағдай;
• Регуляция жүйесіндегі дағдарыс. Регуляция жүйесінің механизмдері, жағымсыз конъюктуралық процестерді өзгерте алмауы, бірақ жинақтау режимі өміршең, жағдайы;
• Өндіріс әдісіндегі дағдарыс. Бүл дағдарыс қайшылықтарының ши-елінісуімен сипатталады, аса маңызды институтционалды формада да-миды - жинақтау режимін анықтайтын форма. Дағдарыс барысында өндірісті ұйымдастыру, капиталды тиімді пайдалану перспективалары, бағаны бөлшектеу және қоғамдық сұраныс қүрылымына негізделген ең негізгі заңдылықтар іске аспай қалады.  Бұл жағдай, берілген  нақты экономиканың ұдайы өндіріс динамикасы шектеледі. Белгілі  француз экономисі Робер Буайе  өзінің дағдарыстар типология-сында олардың төрт типін көрсетеді:

1. «мінездің бұзылуы»;

2. «регуляция жүйесіндегі аздап бұзылу»;
3. «регуляция жүйесіндегі дағдарыс»;

4) «жинақтау режимінің және регуляция жүйесіндегі дағдарыс» [36]. 
 Жоғарыда көрсетілген дағдарыстарды осы типологияда қолданса, «сыртқы шок» дағдарысы 1-ші типке жатады, циклдық және қүрылымдық - 2-ші, ал ке-лесілер сәйкесінше 3-ші және 4-ші типтерге жатады. Институтционалды форма, жинақталу режимі, регуляция және дағдарыстар механизмдерінің өзара байла-нысы, Р. Буайннің «Регуляция теориясы» [37] кітабында көрсетілген.

Өндірістің көтерілу, конъюктураньщ ауытқуын, стагнация және тұрақсыздық себептерін айқындау және белгілеу - мемлекеттік басқару аппа-раты менеджерлерінің зерттеу қызметінің мақсаты. Бұл дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеу шараларын іске асырудың басты талаптары.

Халық шаруашылығы дамуын реттеу мәселелері КСРО кезінде де кеңінен талқыланды. Бірақта «реттеу» түсінігінің өзі мемлекеттік экономика-лық саясатты білдіргенде көбірек қолданылады. Бірақ дерективті-жоспарлы экономикадағы мемлекеттік реттеу және нарықтық экономикадағы мемле-кеттік реттеудегі түсініктердегі айырмашылықтар бар.

Реттеу – бүл экономикалық жүйедегі функционалдық қүрылымда тепе-теңдік жағдайьга қамтамасыз ететін, басқару функциясы.

«Экономикалық тиімділік» түсінігінің  нақты мәнін талап етеді. Экономикалық тиімділік кешенді түсінікпен анықталады, атап айтқанда:

• Берілген көлемдегі шығындар мен максималды өнім шығаруды қамтамасыз ететін, ресурстар үйлесімділігін білдіретін, өндіріс тиімділігі. Бүл инженер - технолог түсінігіндегі тиімділік. Мысалы, берілген стандарттарға сәйкес, минималды бетон жоғалтулармен және минималды түрып қалуда, әлде ресурстарға бағаның ескерілген өндірістік технологияны таңдап, мектеп ғимаратын түрғызу керек. Тиімділікті бүлай қарастыру, біздің елдегі еңбек ақы мөлшерінің төмендігімен, құрылыс процесі көп еңбекті қажет етеді, ал Герма-нияда - көп қаржыны қажет ететін, фактлерімен түсіндіріледі;
• Өнім қүрылымының тиімділігі, яғни оптималды үйлесімділікпен тауар өндіру;
• Тұтыну тиімділігі. Бұл тұгынушы өз табысын қалауынша максималды қанағаттануға жүмсап, табыс деңгейін тауар бағасымен сәйкестендіруді сипаттайды.

Жоғарыда көрсетілгендердің бәрі осы уақыттағы ресурстарды пайдалану  тиімділігін қамтамасыз етеді. Динамикалық  тиімділік өндірістің немесе тұтынымның өсімінің оңтайландырылуын талап етеді. Динамикалық тиімділікке ұмтылу (статикалықтан айырмашылығы) қиындықтар туғызады -қаржы құралдарын ағымдағы тұтынушылар және инвестициялау арасындағы бөлу.

Аталған ерекшеліктер дағдарыс жағдайын реттеу және алдын алуда маңызды, өйткені бұл процесте маңызды орынды, жақындап қалған қажетсіз қиын қыстау жағдайды қарастыратын стратегия алады; бұндай жағдайлардың туындау себептерін айқындау және оның құрамын бағыттау; мүмкін болатын зиянды санды және сапалы бағалау; кәсіпорынның келеңсіз жағдай кезіндегі қызметінің тактикалық нүсқаларын жасау және одан шығу.

Алайда, тәжірибиеде бұндай стратегиялар өте сирек жасалады, бұл басшы-лардың және менеджерлердің дәйекті стратегиялық шешімдер қабылдауға дайын еместігімен  түсіндіріледі, шаруашылық құрылымда технологиялық сыз-ба жобасының жоқтығы, стратегиялық жоспарларды іске асыру және бақылау, яғни стратегиялық басқару жүйесі. Ең басты кедергілер болып, біріншіден, ескіше ойлау. Оның тамыры тереңде жатыр және оны шешу тиімді білім беру жүйесінсіз және сыртқы әлемге ашылмайнша мүмкін емес. Көптеген біздің ма-мандар және басшылар түсінік білмеген және білмейді де, мысалы, сирек ре-сурстар баламалы қүнға ие екендігін, яғни, берілген мақсатқа жетудегі қолданылатын ресурстар бағалығы, басқа да барлық мақсаттарды жүзеге асы-руда қолданатын баламалар мүмкіндігімен айқындалады. Бүндай түсініктің болмауы әртүрлі ымыраға теңбе-тең келе алмайды, басымдылықты таңдау қиындау болады.

Екіншіден, ескі басымдылықтардың жүгі басым. Бізге белгілі, совет уақытында  экономикалық жүйе, түлға қүқығы алдындағы қоғам мүддесіні ба-сымдылығымен қүрылған, сонымен қатар, қандай жолмен болмасын мақсатқа жетуді көздеген, тіпті өтірік айтуға да тура келсе де.

Бұл адамдардың жүріс-тұрысында байқалады: қызметкерлер басшылардан жағымсыз жаңалықтарды жасырып, бүлінгенді әдемілеу де болып тұрады.

Үшіншіден, ескі қорқыныштар қорғану  әрекетіне әкеледі. Бұрындары экономикалық қиыншылықтар қайта ұйымдастырылуымен  шешіліп құлдыраулардың беті жабылып  қалды. Бұл шаралардың шығындары  кәсіпорынның еңбеккер коллективіне түсті, нәтижесінде көптеген адамдар реформалардан сескеніп, оның мақсатқа жету мүмкіндігіне сенбейді.

Қорыта айтқанда аталған жағдайлар  және алғы шарттар дағдарыс жағдайын реттеуде маңызды рөль атқарады. Бірақ бұл жерде осы қызметтің шекарасын анықтайтын сұрақ туындайды, яғни дағдарыстан шығудың «көрнекті» белгілері. Қазіргі әлемдік экономикалық пікірлер, дағдарыс жағдайынан шығудың келесідей белгілерін бөліп көрсетеді.

 1. Экономикалық өсу әдісіне өзгертулер енгізетін инновацияны іздестіру. Бұл бұрынғы экономикалық өсім әдісінен шьіғу әрекетіне итермелейтін, жалдамалы қатынастар шеңберіндегі қайта қүрылымдар. Вұл кәсіпорынды қозғаушы, бәсекелестік және ішкі ұйымдастыру әдісінің анықтамасы. Бұл мыналарды анықтау, өмір салттағы өзгерістер, матералды пайдалану (тұтыну) сферасында (саласындағы) өзгеріс немесе бұзылуы және бұл жалдама қатынасы және өндірісті ұйымдастыруға қалай әсер етеді? Қандай жағдайда мемлекеттік реттеулер қалыпқа келеді. Өнеркәсіп және банктер арасындағы байланысқа қаржылық дерегламетацияға, ақша арасындағы қатынасқа, несиеге және жинақтауға қалай әсер етеді? Бұлар алуантүрлі мамандар және зерттеушіллердің бұларды шешуді куәландыратын сұрақтардың толық тізімі емес.

2. Инновацияны таратудың жағдайларын іздестіру. Бұл жерде, инновация-лар тек пайдалы ғана емес, шарасыз да (пайдасыз) болуы, сонымен қатар уақытынан ерте, макро және микро деңгейдің оларды қабылдауға дәрменсіз жағдайы кезінде болуы мүмкін. Сондықтан дағдарыс жағдайында инновацияны тарату факторларын анықтайтын өтемаңызды сұрақ туындайды.
3. Локальды және глобальды өзгерістер арасындағы айырмашылықты анықтау. Жаңалық енгізу логикасы және қүрылымдық өзгерістер туды-ратын логика шеңберіндегі қосымша инновациялар арасындағы айыр-машылықты ажырата білу қажет. Бұл жерде, жаңа, ескіден туындайты-нын айта кеткен жөн. Бұл жағдайда, реттеудің бір әдәсінен екіншісіне ауысу жолдары буынның ауысуымен және бүл кадр персоналына да қатысты және пайдаланылып отырған ғимараттар, құрал жабдықтар.

4. Бір уақытта езгеріске ұшырайтын қүрылымдық сәйкестікті орнату. Бүл 
дағдарыс жағдайларын реттеу процесі логикасынан туындайды. Өйткені 
қолданылған өзгерістер мақсатқа жеткзу немесе жеткізбеуі, немесе бол- 
жанған салдарды туғызуы мүмкін. Сондықтан менеджмент көзқарасынан келесідей сұрақтарға жауап беру керек: логикалық және 
әлеуметтік - саяси жоспарда қайта қүрулар қаншалықты тиімді және 
мүмкін болады. Ылғи қайталанылып отыратын қайшылықтар қалай 
шешіледі және микроэкономикалық деңгейде пайда болатын 
теңсіздіктерді шешу. Макроэкономикалық жоспарда мыналарды 
анықтау кажет, жалпы реттеу жүйесіне институттар және жекелей 
келісімдердің әсері, яғни озара сәйкес механизмдердің бәрін бөлу, капи- 
талды, еңбекті, ақша, несиені.

5. Үйымдастырушы - қүрылымдық жаңалық еңгізу. Бүл аспект әкімшілік 
механизмдерді нығайтуда көрініс табады. Халықтың мемлекетпен тығыз 
байланысы, мемлекеттің халыққа қызмет көрсетуінде болып табылады. 
Кейбір азаматтар үшін бұл мемлекетпен тікелей байланысьшың жалғыз 
мүмкіндігі. Халық дағдарыс жағдайларын реттеу саясатының тиімділігін, 
күнделікті өмір жағдайымен салыстырып баға береді.

2.2.    Бейдағдарыстық басқару кезеңіндегі мемлекеттің ролі

Нарықтық экономика - бұл өзіндік мақсат емес, ол құрал. Сондықтан мемлекет күшін, бар ғьлыми-техникалық және өндіріс потенциалына, адам қорын сақтауға, реформаны кең әлеуметтік қолдауымен қамтуды максималды пайда-лануға бағытталған жолдарды іздеуге жүмылдырылуы тиіс.

Осыған сәйкесінше енеркәсіптік және әлеуметтік саясатты белсенеді жүргізу үшін нақты әдістер жасалуы тиіс, айрықша көңілді институттардың көптүрлілігінің құрылу проблемаларына бөлінуі тиіс онсыз нарықтық экономи-ка дүрыс жүрмейді. Соңғысы Қазақстан үшін аса маңызды. Егер нарық - бұл өзін-өзі реттеуші жүйе деп қабылдасақ та, ол өте қатаң жағдайда ғана түзелетіндігімен, ол өздігінен қалыптасатын жүйе бола алмайды. Қазіргі кезде біздің елде, таза және бәсекелестіктен түратын - нарық емес, тек әр түрлі ма-фиялық қүрылымдар өркендеген нарық көрінісі.

Бұндай қиын-қыстау жағдайда сүрақтар туындайды: екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі жаппай өндіріс және түтыну режимін орнатқан сол факторлар, қазіргі кезде көптеген Еуропалық елдерге тән қүрылымдық дағдарысты неге асқындырып отыр?

Қатты айтқанда, даму механизмінің феноменін шешу, өсу және қүлдырау ең бір актуалды мәселенің бірі болып табылады. Оған, әлемдегі көрнекті ғалымдардың еңбектері арналған. Біздер үшін, қазіргі барлық реттеу теориясы сияқты бүл феноменді ойлау, келмейтін мәнді білдіреді.

Дамудың орталық тауқыметі - бүл үкімет пен нарық арасындағы қарым-қатынас. Бүл сүрақ, мемлекеттің экономика ісіне араласуы немесе араласпауы туралы емес. Әлемдік тәжірбие бойынша, бәсекелес саудагерлер нарығы әзірше, өндірісті және тауарлар мен қызметтерді таратудьщ ең тиімді ұйымдастыру болып табылады. Бірақта нарық вакуумда дами алмайды, ол кұқықтық және реттеуіш негізді қалайды.

Сондықтан мемлекет, даму үшін осындай негізді қалыптастырады, меншік құқықтарын сақтап және қорғайды, қүқықтық және басқа да реттегіш жүйелерді құру арқылы, азаматтардың тиімді кәсіпкерлік қызметін және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етеді. Нарық өзінің әр түрлілігі форма-лары ерекшеліктері сияқты, мемлекетте өзінің әр-түрлі әдістер түрлері арқылы өзін білдіріп отырады.

Ішкі экономика өзінің шексіз қайшылығынсыз, өзінің адам капиталын ұқыпты қалыптастыруына ықпал етеді. Сол кезде білім беру ішкі экономиканы, жаңа технологияны игеру арқылы өнімділікті жоғарлатады. Немесе басқа мысал: тұрақты макроэкономика ішкі баға жүйесіне әсер етеді, өйткені ол инфляция буын сейілтеді. Микроэкономика тиімділігі инфляцияны төмен деңгейде ұстап түру мүмкіндігін жеңілдетеді: мемлекет секторындағы субсидияға сұраныс дефицитін күшейтетін деңгейі төмен кәсіпорындарға қарағанда. Барлық төрт бағыттағы қызметтер де, олармен жүмыс істеуге қүқылы. Бірақта, байланыс нәтижесі де өлшеусіз берік бола алады, егер олар бірігіп іске асырылса.

Реформалар мемлекет, көсіпорын  және азаматтар міндеттерін түбегейлі өзгертуді қажет етеді. Советтік жүйе жагдайындағы мемлекеттің экономикалық функциясы негізінен, тек адамдардың сүраныстары мен түтынуын қанағаттандырып қана қоймай, сонымен бірге кәсіпорындарды да. Нарық жағдайында кәсіпорындар өндіріс пайдалылығы мен тиімділігін өздері қамтамасыз етеді. Адамдар жүмысты өздері іздеп, өз мүмкіндіктерін көрсетуге өздері міндетті. Мемлекет болса, қүрылым жылдамдығы мен масштаб арасын-дағы байланысты және мемлекет қауіпсіздігі мен әлеуметтік түрақтылыққа қауіп төндіретін тенденциялар туындауын қадағалап отырады.

Дағдарыстан шығу динамикасы, одан кейінгі экономикалық өсім мемле-кеттік толық билігі немесе күшімен аньгқталмайды, ал оның сол кезеңдегі институтционалды формалардың дамуын үйлестіру мүмкіндігімен анықталады. Дағдарыстан  кейін,   барлық  ескірген  және  бүрыңғы  көзқарастарды  қайта қарастыруға әкелген күйреулер, жаңа өсімдерді қарастыру, бүның маңайында барлық және әлеуметтік кеңестік қайта қүрылуы керек.