Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы

Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеті, өңірлердің объектіивтік бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген натуралдық  нормалар  ескеріледі.  Бюджетаралық   қатынастарды  реттеу  нысандары  орта  мерзімді  фискалды саясатқа сәйкес белгіленеді.

Бюджетаралық реттеу – тиісті аумақтарда кірістік әлуеттің жетімсіздігі кезінде теңгерімділік мақсаттарында жоғарғы бюджет ресурстарының бір бөлігін төменгі бюджетке берудің және керісінше, қаражаттарды қайта бөлудің жүйесі.

Бюджеттік реттеуді кең және тар мағынады қарауға болады. Тар мағынада ол бюджеттік ресурстардың ең төмен тапшылығына жетуге бағытталған. Кең мағынада - бұл қаржылық оесурстар балансының параметрлерін ескере отырып бюджеттік реттеуді жүргізу.

Бюджеттік реттеудің моделі мынадай негізгі үш блоктан тұрады:

бюджет жүйесі деңгейлерінің кірістік әлеуетін құру механизмдерінің жиынтығы;

шығыстардың ұтымды құрылымын қалыптастыруды кіріктіре отырып барлық деңгейлердің бюджеттері атқарылуының шарттары мен ұйымдастыру- ды анықтау жөніндегі іс-шаралар жиынтығы, бюджеттердің кіріс және шығыс бөліктерінің атқарылуын, әлеуметтік стандарттарды сақтауды бағалауды бақылаудың бірыңғай жүйесін жасау;

кіріс және шығыс құзырларын межелеуді және жауапкершілікті кіріктіретін бюджетаралық қатынастардың жүйесі, сонымен бірге өңірлерге қаржылық көмектің әдістері.

Бюджеттік реттеу механизмі – құралдар мен олардың нысандарының жиынтығы, олар арқылы төменгі бюджеттердің кірістік базасын теңестіру мақсаттарында түрлі деңгей бюджеттерінің арасында қаражаттарды бөлу және қайта бөлу жүзеге асырылады. Осы мақсатпен әр түрлі қаржылық құралдардың жиынтығын пайдалану кезінде бір деңгейдің субъектілері арасында, сондай-ақ орталық, өңірлер және жергілікті органдар арасында мемлекеттің кірістерін бөлуді жүзеге асырады. Оларды қолдану аумақтардың бюджеттік қамтамасыздығы деңгейлерін теңестіруге бағытталған және тұрақты негізде бюджеттің кірістері мен шығыстарын заңнамалық межелеуге негізделеді.

Бюджеттік реттеу механизмін іске асыру құралдардың екі негізгі топтарын пайдалануды шамалайды: нормативтік-есептік әдістерге негізделген бюджеттік және түрлі деңгейлер бюджеттерін кірістердің салықтық көздерімен қамтамасыз етумен байланысты болатын салықтық топтар. Құралдардың бюджеттік тобына қайтарусыз және өтеусіз негізде жүзеге асырылатын жоғарғы деңгей бюджеттерінен төменгі буын бюджеттеріне берілетін қаржылық көмектің әр түрлі нысандары жатады. Құралдардың екінші тобы (салықтық құралдар) бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша және бір деңгей бюджеттері арасында бюджеттік түсімдердің салықтық көздерін бөлудің әр түрлі нысандарын пайдалануды шамалайды.

Бюджетаралық қатынастар:

1)     республикалық және облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы

бар қала, астана бюджеттерінің арасында:

трансферттермен;

бюджеттік кредиттермен;

2)     облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер арасында:

трансферттермен;

бюджеттік кредиттермен;

кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.

Трансферттер (нормативтік-үлестік жәрдемақы) – бұл қайтарусыз және өтеусіз негізде нақтылы мақсаты көрсетілмей бюджеттік реттеу ретінде бір деңгейдің бюджеттерінен (жоғары) басқа деңгейдің бюджеттеріне (төменгі)бөлінетін қаражаттар.

Бюджеттер деңгейлері арасындағы трансферттер жалпы сипаттағы трансферттерге, ағымдағы нысаналы трансферттерге, дамудың нысаналы трансферттеріне бөлінеді.

Нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тиісті бюджеттік бағдарламаларда айқындалған олардың тек қана нысаналы арналымына сәйкес пайдаланады.

Нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттердің нысаналы мақсатқа сай пайдаланылмаған сомалары мемлекеттік қаржылық бақылау органының актісіне сәйкес осы трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке Үкімет белгілеген тәртіппен бақылау актісіне қол қойылғаннан кейін бір ай ішінде қайтарылуға тиіс.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің резервінен немесе облыстық жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінгендерін қоспағанда, қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған (түгел пайдаланылмаған) нысаналы трансферттердің сомалары Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның шешімі бойынша олардың нысаналы арналымы сақтала отырып келесі қаржы жылында пайдаланылуы мүмкін.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның шешімі бойынша пайдалануға (түгел пайдалануға) рұқсат етілген, өткен қаржы жылында бөлінген, қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған (түгел пайдаланыл-маған) нысаналы транферттердің сомасы оларды бөлген жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы жылының соңына дейін қайтарылуға жатады.

Нысаналы даму трансферттерін пайдалану кезінде үнем жасалған жағдайда жергілікті атқарушы органдар үнемделген тиісті соманы жоғарғы бюджеттен берілетін нысаналы даму трансферттертері есебінен жергілікті инвестициялық жобаларды іске асыру жүргізілген бюджеттік бағдарламалар бойынша олардың нәтижелерінің көрсеткіштерін жақсартуға пайдалануға құқылы.

Бюджеттік реттеудің отандық практикасында реттеу механизміне бюджеттік субвенциялар мен бюджеттік алынымдар жатады және олар жалпы сипаттағы траняферттер болып табылады.

Бюджеттік субвенциялар – жоғарғы бюджеттерден төменгі бюджеттерге республикалық немесе облыстық бекітілген сомалар шегінде берілетін трансферттер. Бюджеттік алынымдар республикалық немесе облыстық бюджетте бекітіліген сомалар шегінде төменгі бюджеттерден жоғарғы бюджеттерге берілетін трансферттері болып табылады.

Деңгейлес теңгерімділік – биліктің тиісті деңгейлерінің жеке өңірлері мен аумақтарының бюджеттеріндегі кірістер мен шығыстардың жалпы сәйкестігі.

Жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі абсолюттік мәнімен жылдар бойынша бөліне отырып, үш жылдық кезеңге:

республикалық бюджет пен облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінің арасында – Қазақстан Республикасы заңымен;

облыстық бюджет пен аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің арасында – облыстық мәслихаттың шешімімен белгіленеді.

Жалпы сипаттағы тарнсферттердің көлемдері әрбір үш жыл сайын өзгертілуге жатады.

Жалпы сиапттағы трансферттер бюджеттің әрбір деңгейі үшін Салықтық кодексте бекітілген шығыстардың бағыттарына сәйкес мемлекет кепілдендірілген қызметтерді ұсыну үшін өңірлердің бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейін теңестіруге және фискалдық мүскіндіктерді қамтамасыз етуге бағытталған.

Жергілікті бюджет кірістерінің болжамды көлемі шығындарының болжамды көлемінен асып түскен кезде жоғарғы бюджетке жергілікті бюджеттен бюджеттік алыным белгіленеді.

Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемі кірістерінің болжамды көлемінен асып түскен кезде жоғарғы бюджеттен жергілікті бюджетке бюджеттік субвенциялар белгіленеді.

Жалпы сипаттағы трансферттерді аудару тәртібі мен кезеңділігін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.

Ағымдағы нысаналы трансферттер – жалпы сипаттағы трансферттердің есеп-қисабы кезінде ескерілмейтін, ағысдағы жекелеген  бюджеттік бағдарламаларды іске асыру үшін республикалық немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген сомалар шегінде жоғарғы бюджеттердің төменгі бюджеттерге берілетін трансферттері.

Дамуға арналған нысаналы трансферттер жоғарғы бюджеттерден қазақстан Республикасының стратегиялық және бағдарламалық құжаттары негізінде жергілікті атқарушы органдар ұсынатын жергілікті бюджеттік инвестициялық жобаларды іске асыруға және стратегиялық және бағдарламалық құжаттардың жоғарғы мемлекеттік басқару органдарының құзырына жататын, экономикалық пайда алуға немесе әлеуметтік-экономикалық тиімділікке қол жеткізуге бағытталған іс шараларын төменгі мемлекеттік басқару органдарының орындауына арналған республикалық немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген сомалар шегінде төменгі бюджеттерге берілетін трансферттер болып табылады.

Республикалық бюджетке түсетін түсімдер. Салықтық түсімдерден республикалық бюджетке бағытталатындары: мұнайлық сектор ұйымдарынан түсетін қоспағанда, корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы, соның ішінде қазақстан Республикасының аумағында өндірілген тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге және оның аумағына импортталатын тауарларға қосылған құн салығы, Қазақстан аумағына импортталатын тауарларға акциздер, құмар ойын бизнес салығы, мұнайлық сектор ұйымдарынан түсетін түсімдерді қоспағанда, үстеме пайда салығы, бонустар, пайдалы қазындыларды өндіру салығы, тарихи шығындарды өтеу бойынша төлемақы, қазақстан Респбликасының жасалған келісім-шарттар бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі, әкелінетін және әкетілетін тауарларға кеден баждары, консулдық алым, мемлекеттік баждар, алымдар мен төлемақылар.

Республикалық бюджетке түсетін салықтық емес түсімдерге респбликалық меншіктен түсетін кірістер республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің тауарларды өткізуден түсетін түсімдері, республикалық бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Ұлттық банктің бюджетінде тұратын және қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар, республикалық бюджетке түсетін салықтық емес басқа түсімдер жатады.

Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітілген мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақшалар болып табылады.

Облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінен түсетін трансферттер, Ұлттық қордан республикалық бюджетке түсетін трансферттер республикалық бюджетке түсетін трансферттер республикалық бюджетке түсетін трансферттер түсімдері болып табылады.

Республикалық бюджеттен берілген кредиттерді өтеуден, республикалық меншіктегі мемлекеттің қаржылық активтерін сатудан, үкіметтік қарыздарды сатудан түсетін түсімдер республикалық бюджет есебіне жазылады.

Аяқталуы керек..............

САЛЫҚ

Мемлекеттік қазынаның қаражатын молайта түсудегі маңызды мәселе – бюджет. Өйткені, денсаулық сақтау органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен студенттердің, басқа да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке байланысты екені хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын ақша қаражаттарының формалары шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол сияқты қоғамның экономикалық шараларын шешуге тәуелді. Бұрын бюджет кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық экономикаға көшуге байланысты, ол заңды және жеке түлғалардың салықтық және салықтық емес төлемдерінен тұрады.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.

Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.

Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.

Алғашқы кездерде мемлекетті ұстауға қажетті қаражаттар сол мемлекет тұрғындарынан заттай немесе ақшалай күйінде алынған болса, кейінінен олар тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын міндетті төлемдерге - салықтарға айналған.

Салықтардың, салықтық құқықтың мемлекеттермен қатар пайда болуы олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсететін сияқты. Өйткені сол кездерден бастап мемлекеттерде әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және құқықтық принциптері көрініс берген. Әртүрлі меншік нысандарының теңдігі, олардың өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де мемлекеттің экономикалық жүйесімен шартталған болатын.

Сонымен салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.

Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет қүрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.

Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы ақшалай төлемдер.

Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория[1].

Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты қаржы көзі. Сондықтанда мемлекет экономиканы дамытып, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.