Мемлекеттің ақша-несие саясатының теориялық негіздері

-Тапшылықты қаржыландыру(артықшылықты қолдану)

Қазipгi  ұсынылатын бюджет  кұрылымы  7   бөлімнен  тұрады:кірістер, шығыстар, операциялық сальдо, таза бюджеттік несиелеу,каржылық активтер бойынша     операция     сальдосы;     бюджет     тапшылыгы     (артыкшылыгы), тапшылыкты каржыландыру (артыкшылыкты колдану).

-Бюджет тужырымдама  бойынша Казакстан Республикасының бюджеттік жүйесшдегі 5 принцип өзгеріп (бірлігі, толыктылыгы, нактылыгы, мэндшп, дербеспп) орнына 8 принцип к,ойылды (б!рл1п, толыктыгы, акиқаттық, жариялық, ауыспалылыкқ кезекттік, тиімділік нәтижелілігі, дербестігі).

-Бюджеттік   тұжырымдамадағы   жағымсыз   кезең,   ол  «мемлекеттік 
әлеуметтік стандарттарды камту» болып табылады.

-Бюжеттік   сферада   өмip   сүретін   заңга   байланысты,   Казакстан 
Республикасының бюджеттік жүйесі 2 деңгейден тұрады: мемлекеттік бюджет ж/е жергілікті бюджет. Ол келесі денгейлерге бөлінеді: мемлекеттік бюджет,облыстык бюджет, мемлекеттік мағынадағы қала бюджеті

-«Бюджеттік жүйе» туралы заңда субвенциялар ресми трансферттер 
ретінде көрсетілген, яғни олар жоғары тұрған бюджетпен төлемдерге беріледі.

Қызмет етуші  заңды субсидиялар бюджетке кайтарылмайтын телем. 18 бапқа сэйкес субсидиялар  бюджеттік шығысқа кipe отырып келесідей  түрге бөлінеді жалпы сипаттағы субсидиялар, занды тұлғалардың шығындарын жабу үшін; максатты субсидиялар, заңды тұлғамен нақты шығыс түрін жабу үшін беріледі.

 

 

 

 

2  ҚР-ның Мемлекеттік   бюджетінің негізгі бағыттарын  талдау.

 

 

 

2.1 Мемлекеттік бюджеттің  кірістері мен шығыстарының құрамы  мен құрылымы.

 

 

 

Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетін  бюджеттің жұмыс жасауы  ерекше экономикалық нысандар -бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады. Олар құндық бөліністің  жеке көздерін білдіреді. Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты обьективті және олардың өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті  қажетті ақша қаражаттарымен  қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері  кірістер, бюджеттік кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін  сатудан түсетін түсімдер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу болып табылады.

Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын  мемлекеттік бюджет және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды жұмсаудың қолалы нысандары мен әдістерін пайдаланады.

Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік  бюджетінің кірістері мемлекеттік  кәсіпорындардың ақша жинақтарына  негізделіп келді. Ол бюджет кірістерінің  жалпы сомасының 90% құрады және негізінен екі төлемнен -айналым  салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден тұрды.  Бұл жүйе 1930жылдан 1990жылға  дейін өмір сүрді.1980жылдары енгізілген  өндірістиік қорлар, еңбек ресурстары және басқалары  үшін ақы түрінде пайдадан  алынатын нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер  жүйесін өзгертпеді және жеке кәсіпорындар қызметінің  жеке-дара  нәтижелерәне бағытталып отырды.

Дағдыдағыдай, кірістердің  көзі салықтар немесе оларға барабар  төлемдер болып табылады.

Бюджет кодексіне сәйкес республикалық және жергілікті бюджеттердің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:

-кірістер:

-салықтық түсімдер;

-салықтық емес түсімдер;

-негізгі капиталды  сатудан түскен түсімдер;

-трансферттер түсімдері;

-шығындар;

-операциялық сальдо;

-таза бюджеттік кредит беру:

-бюджеттік кредиттер;

-бюджеттік кредиттерді  өтеу;

-қаржы активтерімен  жасалатын операциялар бойынша  сальдо:

қаржы активтерін сатып  алу;

мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;

-бюджет тапшылығы  (профициті);

-бюджет тапшылығын  қаржыландыру (профицитін пайдалану):

қарыздар түсімі; қарыздарды өтеу;

бюджет қаражаты қалдықтарының  қозғалысы.

Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу осы көрсетілген  құрылым бойынша жүзеге асырылады.

Шоғырландырылған  бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:

1)республикалық  бюджет;

2)облыс бюджеті;

3)Қазақстан  Республикасының Ұлттық қорына  жіберілетін бюджеттік түсімдер  және оларды Ұлттық қорға Үкіметтің  Ұлттық банктегі шоттарына аударымдар.   Бюджеттің кірістері салықтық және басқа міндетті төлемдер, трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, Салық кодексі мен басқа заңнамалық актлерге сәйкес бюджетке есептелуге тиісті ақшалар болып табылады. Салықтық түсімдер -белгіленген салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер. Салықтық емес түсімдер -бюджеттерге төленетін  міндетті, қайтарылмайтын төлемдер мен Ұлттық қорға жіберілетін бюджеттік түсімдер, сондай-ақ  трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.

Бюджеттің шығындары-қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы Республикалық және жергілікті бюджеттердің шығындары мыныдай түрге бөлінеді:

1)Мемлекеттік мекемелердің  қызметін қамтамасыз ететін шығындар;

2)Тұрақты сипаты жоқ  іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты шығындар;

3)Мемлекеттік тапсырыс  шығындары-бюджеттік бағдарламаларды  іске асыру шеңберіндегі азаматтық   құқықтық мәмілелер негізінде  жеке, заңи  тулғалардан және шаруа  қожалықтарынан алынған тауарларға  мемлекеттік мекемелердің ақы  төлеуі

         

 

 

2.2 Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы

 

 

 

Мемлекеттік бюджеттің коғамды дамытудағы рөлі ең бipiншi оның көмегімен жалпы мемлекеттік масштабта ұлттық табыспен ЖҰӨ құнның бөліну және кайта бөлу үрдісінің жургіззілуі жүзеге асады. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық қызмет сфераларында және Республика территорияларындағы бөлінуі тиеді.

Мемлекеттік бюджет экономикалық катигория ретінде  жалпы коғамдық ұдайы өндіріске, әлеуметтік сфераға, экономикаға белсенд1 турде эсер етедк Бұл әсерлер сандық және салалық. сипатқа ие. Сондықтан бюджет арқылы қайта бөлінетін қаржылық ресурстардьң пропорциясын сипаттайды. Ал бюджегтің экономикага сандық әсер eтyi елдің экономикалық өсуінің тездетілуіне, өндірістің тиімділікті арттыруға және оньң әртүрлі қызығушылыктарды арттыруға бағытталған нақты бюджеттік қанынастар тypi.

Сәйкесінше, тәжірибеде мелекеттік бюджет мемлекетпен  өзінің қаржылық, саясатында қолданылатын экономикалық тұтқасы ретінде қарастырылады.

Бюджет саясатының мазмұны өзіне жалпы мемлекеттік  акшалық қорларды құру және қолданыу белгілі 6ip бағыттарды, түрлерді мәселелерді мемлекет қызметі енгзеді.

Бюджеттік саясатта маңызды орынды экономиканы реттеу алады. Мемлекеттік бюджетті экономиканьң peтreyшісі, әлеуметтік, өндірістік үрдістерің ынталандырушысы ретінде қолданылады.

Бюджеттік кайта бөлудің арқасында қоғамдық өндірістің құрылымын жаңартуға болады. Сол уақытта мемлекет экономикаға әсер етудің әртүрлі формаларын қолданады: кәсіпорынды субсидиялау, мемлекеттік инвестициялар, қорғаныс салаларын бюджеттік   қаржыландыру.

Бюджеттік механизм-бюджеттік  қатынастардың барлық ұйымдастыру түрлері, мемлекет территориясында, экономика саласында ,қоғамдық қызмет сфералары арасында қайта бөлуді қамтамассыздандыратын қаржылық ресурстардьң бөлуші әдісін, тәсілін қарастырады.

Мемлекеттік бюджет экономикамен өте тығыз байланысты, сондықтан оньң көлемі қоғамның. экономикалық өсуімен анықталады. Осыған байланысты өндіріст1ің кұлдырауы, ұзаққа созылған терең экономикалық дағдарыс мемлекеттің бюджеттщ мазмұнында көрініс табады.

Мемлекеттік бюджеттің рөлін көтеру үшін мақсатты түрде бюджеттік механизмдерді нарық, конъюктурасына қарай және кәссіпкерлерд1 белсенді қызметінің деңгейіне қарай бейімдеу керек. Салықтар, салықтық. жеңілдіктер бюджеттік қаржыландыру көлемінің бағыты арқылы рентабельділіктің жоғарлауына, өндіріске ҒТП тездетіп енуіне, өндірістік қорларды жылдам жаңартуға және кәсіпкерліктің әртүрлі жағына әсер ете алады.

Ғылыми ашулар мен жаңа техникалық дамуларды ынталандыру әдістеріне:

-бюджеттік   қаржыландыру ғылымыньң  жаңа  принципиалды механизм құру;

-экономика салаларында  кадрлерді дайындау және қайта  дайындаудың мемлекеттік жүйесін жетілдіру;

-жаңа өнімді  енгізуден пайдаға салықтарды  жетілдіруді қолдану;

Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік үрдістеріндегі рөл» қатая түспек. Тек қана бюджеттік құралдар және бюджеттен тыс қорлар жиынтығы халықтың жоғары әлеуметтік қамтамассыздандырудың, жоғары деңгейін қалыптастыру үшін қаржылык бюджет. Нарықтық қатынастарға өтуде бюджет мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік саясатын жүргізудің маңызды бірден бip құралы 

 

 

Бүгінгі таңда  Қазакстандық бюджет ұлттық экономиканы  басқадрудьң негізгі құралы болып табылады. Бізге белгілі болғандай кез-келген экономикалық реформаны жүрпзу үшін экономикаға, әлеуметтік сфераға, инфрақұрлымыньң дамуына көптеген қаржы салымдары қажет. Сонымен катар, реформаныц негізгі ауырлыгы республиканың қаржылық жүйесіне түседі. Ал, қоғамдық жүйе болса, қоғамның сферасының барлық өмipiнe қатысты экономикалық реформаны мемлекеттің жүргізуіндегі қаржылық ресурстарды жинақтаушы, үлестіруші болып табылады. Kaзipri уакытта мемлекетттік бюджет оның кipic пен шығыс көpiнiciнде және құрылым баптарында бюджеттік реформа ретінде, сонымен қатар қоғамның ұлттық байлығын жинактау мен кайта бөлінуін реттеуші қызмет етеді.

Бүгінде Қазакстанның белгілі дәрежеде дағдарыстан айыкқан кезде индустриялды дамуы ушін оған стратегиялык кұрлым құру кажеттілігі туып отыр. Ол ушін белгілі деңгейде бюджеттік жүйенің кызметін реттей отырып, экономикалык конъюктарыны дәл анықтау кepeктiгi сөзсіз. Қазір қызмет жасап жаткан бюджеттік жүйеге оның, әpi карай толыққанды дамуы үшін келесі негізгі үш стратегиялы бөлім ұсынылады:

1)бюджеттік  елдің дамуына кажетті нақты  құралға айналдыру;

2)казіргі  жаңа бюджетті құру;

3)бюджеттік  үpдicтің көрнектілігін қамтамассыз  ету.

Қaзipгi уақыттағы бюджеттік  жүйе құрылымындағы кірістердің  артуы да көптеген мәселелерді туғызады. 2004 жылдың 1 тамызында халыктык түсімдердің жоспарланған деңгейден асып түcyi мемлекеттік бюджеттің бос калдыктарының калуы өмip cүpin жаткан бюджеттік жуйенің тек ақша қозғалысының тежеушісі ретінде болуын керсетед1. Бұл жерде мемлекет кәсіпорындар мен халык алдында карыз бола тұрып, қалдыкты қалдырмауға тырысы   керек   және   білім   беру   мен   денсаулық   сақтау   сфераларын

қаржыландырудан бас тартпауы керек. Ceбебi, бұл екі сфера жоғарыда атап өткендей елдің стратегиялық дамуындағы маңызды сферелары болып табылады. Оларды 6ipтe-6ipтe каржыландыруды өcipe отырып, халыкаралық стандарқа жеткізу керек. Осы шарттарды жүзеге асыра отырып, бюджеттін жүйеге көптеген өзгерістер енгізе отырып бюджеттік саясатты өз мәнісіне жүргізуге болады. Қазipгi уақыттағы стратегиялы бюджеттік жүйенің құрылымы келесідей:

-шығындар  бойынша жауапкершілікті нақты  бекіту;

-билік деңгейлері  бойынша салыкты дұрыс бөлу;

-бюджетаралық трансферттердің тиімді жүйесі;

Шығындар  бойынша жауапкершілікті арттыру  немесе нақты бекіту заңдық сипатта болып, сәйкес билік деңгейінің кызметіне жауап бepyi керек.

Салықтардың тиімді бөлінуі бюджеттік кірістердің  яғни осы салыктардың тез жиналуының кeпiлi болып табылады.

Бюджетаралык, трансферттердің  тиімді жүйесі орталыксыздандыру саясатына  үлкен маңызды мағынаға ие болады. Трансферттер жоғары тұрған бюджетпен теменгі дедгейлі бюджеттерге бөліне отырып, tik бюджеттік дисбаланстан арылу максатында теленеді және тұрактандырушы сипатқа ие.

Бюджет жүйесінің  негізгі бағыттары: бюджеттік жоспарлаудың болашактык жүзеге асуы, орталық, және аудандық бюджеттік катынастардың тұракты орта мерзімдік нормативтерге көшуі; сыртқы қарыз стратегиясын қатандату : нормативті-құқықтық базаны дамыту мен кеңейту негізінде мемлекеттік шығындарды басқару болып табылады. Ерекше максаттар қатарына сонымен катар, әлеуметтік маңызды бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыру, соңгы к;арызгерлерді бюджет құралдарын кайтаруын катаңдату, бюджет құралдарын максатты колдануға бакылау орнату және бюджеттік тапшылыкты кыскарту.

Маңызды мәселе мемлкеттік бюджеттің кретиторлык  карыздардың жинактауына жаңа шаралар колдану. Бұл мәселені шешудің 6ip әдісі бюджетті жоспарлаудағы нарыктық пен оның міндеттемелерін нақты тіркеу. Бұл бюджетке алушыларға бюджеттік қаржыландырудың мүмкіндіктері мен кредиторлық қарыздын құрылуын бақышауды қамтамасыз етумен қадағалауға мүмкіндік береді Осыған байланысты кезекті экономикалық шаралар қатарына мыналар кіреді:

-бюджеттің  негізгі параметрлерін орта мерзімді  жоспарлауға көшу(түсімдер көлемі, шығындар мен кредиттер, тапшылық);

-бюджегтік  бағдарламалар мен олардың орындалу  нәтижелердің қаржылық шығындарын сәйкестендіру негізінде бюджеттік қаржыландыру әдсін жетілдіру;

-негізгі бюджегтік  бағдарламалар бойынша шығындардың  жоспарының нормативті әдісін енгізу, оған қоса әкімшілік шығындарының нормасын бекіту;