Мемлекеттің ақша-несие саясатының теориялық негіздері

Ағымдык бюджеттік  багдарлама болып әртурлі немесе тұракты сипатка ие шараларды карастыратын заңдық актлермен сәйкес мемлекеттік кызметті баскаруға бағдарланған бюджеттік бағдарламалары табылады.

Бюджеттік даму багдарламалары деп адами ресурстармен коса Казакстан Республикасының әлеуметтік-экономикалык және инстутционалды дамуына багытталған бюджеттік бағдарлама аталады.

Даму бюджеті  экономиканы кұрылымдық кайта кұруды камтамассыздандыратын инвестициялык жоболарды өткізуде инвестициялык институттар мен меншік инвесторларды тарту ушін жасалынатын мемлекеттік ынталандыру кұралы болып табылады.

Даму бюджетінің жаңа шығындарына жан-жакты және салмакты карауга мумкіндік беред1. Бұл жерде сәйкесінше келесі принцип колданылады: кажеттіліктерді қатаң түсетін көздер шегінде каржыландыру.

Қаржылык  теорияда бюджеттік шығыстар әртүрлі белгілеріне байланысты бөлінеді:

-қоғамдык  ұдайы өндірістегі ролі;

-өндірістің  кызметі мен саласы бойынша;

-коғамды бeлгici бойынша;

-мақсатты  белгісі бойынша.

Мемлекеттік бюджет шығыстары кеңейтілген ұдайы өндіріспен тығыз байланысты, 6ipaқ біржақты бола бермейді Шығыстардың 6ip бөлігі өндірістік сипатқа ие, ягни өндірістін материалды салаларын жаналандыру мен дамытуға багыттылады. Ал калған бөлігі өндірістік емес сипатка ие, ягни өндірістік емес сфераны тұрақты дамытуға, камтамассыздандыруга колданады.

Шығыстардың бipiншi тобы ресурстарды қорлар жинау мақсатында колдану және өндірісті кенейтумен шарттастырылған. Мұнда мемлекеттік шараларға және мемлекетттік материалды резервтер кұруға шыгындар жатады әлеуметтік сферада icкe асатын шығындар қоғамға керекті болып табылады. Оларсыз ешқандай жалпы мемлекеттік масштабта әлеуметтік мәдени шараларды өткізу мумкін емес. Сонымен катар ендірістік емес шығыстар катарына елдің қорғанысын нығайтуды камтамассыз ету шыгындары жатады. Өндірістік сферада шығыстар экономика салалары бойынша жіктеледді өндірісті, ауыл шаруашылык,көлікті, байланысты дамытуға бағытталса, өндірютік емес сферада шығыстар кызметі және саласы бойынша: тұрғын үй коммуналды шаруашылык, тұрмыстыккызмет көрсету, денсаулық сактау, әлеуметтік мұктаждық, баскару, қорғанысты дамытуға бағытталады. Осылайша бюджеттік шығыстар экономиканың әртүрлі салаларында акша корларын құру ушін жасалған мемлекеттің шаруашылык кызметімен шарттасқан. Олар өндірісте жаңа кұрылыс жургізуге, жер шаруашылығын, көлік және байланысты дамытуға, экономиканың баска да салаларында кайта карулануға мумкіндік береді.

Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық дамуы, к,ызметтердің орыдалу децгейі, мәселелердің, шешілу сипаты және олардың, акша кұралдарының орталықтанған қордағы масштабы мемлекеттік бюджетте көрінеді. Бюджеттік кордың кipicтiк және шығыстық бөлімдерімен балансталған және бюджеттік тапшылык пен артықшылық тәуелді болады.

Бюджеттің, кірістерінен шығыстарының артып кетуінен кepi сальдо немесе бюджет тапшылығы туады. Ал бюджет артыкшылығы-кipicтeн шығыстардың арту себептерінен оң сальдоны тудырады. Балансталған бюджет ол кipic бөлігі мен шығыс бөліктерінің, 6ip-6ipiмeн өзара теңдігі саналады.

Бюджет жагдайына әртурлі факторлар әсер етеді. Олардың, үш түрін бөліп көрсетуге болады:

-салыктық түсімдер мен мемлекеттік шығыстар динамикасындағы 
мерзімді тенденциялар;

-карастырылған кезеңде экономикада болатын ұдайы өндірістік цикл;

-облыстағы  бюджеттік кipicтеp мен шығыстар  туралы үкіметтің ағымдық саясаты.

Бюджеттік тапшылық ұдайы өндіріс үрдісінде белгілі өзгерістерді көрсетеді, осы өзгеріс нәтижесінде тіркейді, Бюджеттік тапшылығын тудыратын

негізгі ceбeбi, бюджеттік кipicтep көлемінің бюджеттік  шығыстар көлемінен калу каркыны болып табылады. Осы бюджеттік тапшылықты қыскарту немесе жоюға байланысты ең, 6ipiншi істелетін шара ол экономиканы қаржылык сауықтыру болып табылады. Бұл жердегі маңызды бағыт, бюджеттің тапшылығы көлемінде шараларды және жекелеген бюджет шығыстарын кыскартуға бюджетке түсімдерді ұлгайту.

Мемлекетте әкімшілік-территориялық бөлінулер болғандықтан сәйкесінше бұл билік пен баскару деңгейіне байланысты әр түрлі деңгейлі бюджет өмір суреді және олардың арасында белгілі 6ip байланыс болады, олар бip-бipiмeн бюджетке бipiккeн. Бұл, яғни бюджеттік жуйенің өмip cүpyiн білдіреді. Бюджеттік жүйе деп белгілі бip байланыстағы барлық бюджет түрлерінің жиынтығы түсіріледі.

Казақстан Республикасының  бюджеттік жүйесі экономикалық және нормаларға негізделген мемлекеттік және жергілікті жүйелерінің жиынтығы.

Қазақстан Республикасының «Бюджеттік жүйе туралы» заңының, 4 бабында Қазакстан Республикасында бюджеттік жүйесі бірліктік, толықтылык, нактылык және тәуелсіз болуына негізделеді деп жазылған.

Бюджеттік жүйенің  бірлігі біркелкі кұкыктық бағамен, бірдей бюджет класификациясын колданумен, бюджет кұжаттарының түрлерінің, 6ipлiri, керекті статистикалық және баска да бюджеттік акпараттардың. Бюджеттің 6ip деңгейі мен екіншісіне жеткізілуі мен қамтамассыздандырылады.

Толықтық  принципі салыктық және бюджеттік заңдылықтармен анықталатын міндетті түрдегі бюджеттік кipicтep мен шығыстардың толық түрде көpiнic табуы.

Нақтылық  принципі мемлекеттің кipicтepi мен  шығыстарының накты жағдайының суреттелуімен түсіндіріледі. Ол Қазақстан Республикасы әлеуметтік-экономикалық дамуға бағытталған индикативті жоспар параметрлерімен сәйкес және әр жылдық Президент жолдаумен жүзеге асады.

Мәлімділік  принципі бюджеттің анықтығын анықтайтын келесі міндеттемелерден тұрады: бюджеттік  жобасын алдын-алаПарламенттің ашык жиналыстарында талқылау; бекітілген бюджет туралы заңды бекіткеннен кейін оны жариялау; бюджетттің орындалуын хабарлап отыру.

Тәуелсіз  принципі бюджеттің әртурлі деңгейлерінің, арасындағы бюджеттік қорларды шығындау бағыттарын анықтаумен байланысты табыстардың бөлінуіндегі тұракты нормативтерді тағайындаумен байланысты қамтамассыздандырылады. Сонымен катар, бұл жерде қаржыландыру шығындары мен кірістердің тең, немесе сәйкес болуы, акша кұралдарының бюджетке ағымының тұрақты болуы маңызды және бюджетті бекіткеннен кейінгі жоғарғы құрылымдар шешімдерімен шарттастырылған міндетті түрдегі органдарға биліктің шығындалуы.

Қазақстан Республикасының  бюджеттік жүйесі унитарлы мемлекет ретіндегі сипаты: екі буынды болуы. Ол мемлекет бюджет және жергілікті бюджет. Жергілікті бюджеттер-облыстық, калалық, (мемлекеттік және облыстық мағнадағы қала), аудандық бюджеттер, экономикалық аймактық арнайы бюджеттер.

Сонымен, мемлекеттік  бюджеттің бөлу кызметі көп кайталануымен сипатталады, ал коғамдық катынастардың барлық сфераларында көрініп мемлекет пен экономиканы дамыту үшін, ғылым, мәдениет, білім, денсаулық сақтау, қорғаныс және баска да максаттар ушін колданылады.

Мемлекеттік бюджеттің бақылау кызметі болашак  экономикамен органикалық байланысты, бюджеттің бөліну үрдісі кезіндегі пайда болатын жақсы және жаман тенденцияларымен тікелей байланысты.

 

 

Сурет.1. Казакстан Республикасының бюджеттік құрылымы.

 

 

 

                             

      

Кeйбip мемлекеттерде  бюджеттік жүйеге мемлекеттік консадирленген каржылык балансты еңгітеді. Консадирленген қаржылык баланс деп өз бетімен жергілікті және мемлекеттік ақшалай қорлардың сәйкес болуы (арнайы экономикалық аймақ бюджетімен қоса), бюджеттен тыс корлардың кызмет етуін айтамыз. Мемлекеттік консадирленген каржылық балансы өзіне бюджеттен тыс корлармен мемлекеттік бюджетті енгізді. (арнайы экономикалык аймақ бойынша). Консадирленген қаржылық баланс мемлекеттің қаржылық ресурстарын баскару максатындағы бюджеттік саясаттың негізгі багыттарының көpiнyi және бюджеттік жуйенің керсеткіштерінің қалған экономика салалары корсеткіштерімен және мемлекеттік шоттың жүргізілуі арасындағы байланысты айкындайды.

 

 

 

2. Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік бюджеттің элементтері.

 

Бүгінгі таңда  Қазақстан дағдарыс деңгейінен шыққан кезеңде мемлекеттің индустриалды дамуы үшін белгілі стратегия құру мәселесi пайда болды. Бұл жердегі мағына мемлекеттің әлеуметтік конъюнктурадан тәуелсіз болуы үшін белгілі бip деңгейде тұрақты экономикалық өсу трактовкасын жасау болып табылады. Егер әлеуметтік конъюнктура стандарты болмаған жағдайда Казақстан Республикасы өзінің артық валюта қоры жинакталған ұлттық қорымен корғана алады,

Мемлекетің  әлеуметтік экономикалық өмірдегі көптеген өзгерістер бюджеттік заңдылыктардың едәуір өзгеруіне әкеледі

Мемлекет  парламенті бюджеттік сферадағы заңдық қатынастарды реттейтін және заң нормаларын жүйелендіретін зандык актілерді талкылауға жібереді. Берілген кұжаттар негізінде мемлекеттік бюджеттік тужырымдамасы Қазакстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2001 жылдың 3 қыркүйегіндегі халыққа әржылдық жолдауында жасалған. Бюджеттік тұжырымдама Қазакстан Республикасының 2010 стартегиялык даму жоспарында бекітілген. Бюджеттік тұжырымдама караушыларымен көптеген ұсак жумыстар нәтижесінде заңдык құжат ретінде екі бөлім, 48 тараудан және 221 баптан тұратын жоба пайда болды. Бipiншi жалпы бөлімі 3 бөлімнен, 10 тараудан, 67 баптан тұрады. Оларға Казакстан Республикасының бюджеттік жүйесі катынастарымен түсімдері және шығыстары бюджет децгейлері арасында тарату, бюджеттік қатынастарды реттеудің облыстық мемлекеттік баскару жатады.

Екінші ерекше бөлімі: 9 бөлімнен, 38 тараудан, 154 баптан тұрады, Оларға: бюджет жобасы мен бекітілуі, бюджеттік орындалуы мен бекітілуі, бюджеттік есеп және есеп беру, мемлекеттік гранттар, бюджеттік несиелер, мемлекет

және мемлекетпен  кепілденген міндеттеме және қарыз  қорытынды және жағдайлар жатады.

Бюджет жүйесі дегеніміз  бұл - елдің, аумактық бірліктердің және бюджет жөнінен дербес мекемелердің барлық бюджеттерінің жиынтығы.

1991 жылдың cәуір  ҚазақстанРеспубликасының бюджеттік ырымдамасы «Бюджеттік жүйе»туралы заңында келесі қорытынлылар келтіріледі;

Қазақстан Республикасының  бюджеттік кодексі жобасында  кұрамында  қор бюджеттік үрдістер мен бюджеттік қатынастар болғандыктан бюджет жүйесінің анықтамасы өзгерді

Ұлттық қордың Казақстан Республикасының бюджеттік  жүйесіне ену 
белгісі ретінде маңызды жаңалык, кұралу көзі болып бюджеттік кұралдар 
болып    табылады.Осылайша    ұлттьқ    кор    К,азакстан    Республикасының 
Үкіметінің ¥лттық Банкіндегі  шотындағы  шоғырланатын  к;аржылар  және 
баска да мемлекеттік активтерді  көрсетеді,

Бюджеттік тұырымдамадағы тағы 6ip маңызды мезет ол «бюджеттік 
аралык, катынастар» аныктамасының енгізілуі  Ал бұл  бұрынғы  «бюджет 
үpдici   туралы»   заңында   көрсетілмеген.  Бюджет   аралык,   катынастардың 
болашак, үлгісінің принциптері келесідей көpiнic табады;

-Мемлекет  баскару деңгейлері арасындағы  қызметтердің нақты 
шекарасының анықталуы.

-бюджет    деңгейлері    арасында    түсімдер    мен    шығындардың 
біркелкі бөлінуі

-Бюджет аралык  катынастар бірлігі мен көрнектілігінің  әдістерін 
анықтау.

-Жергілікті    бюджеттерден    жоғары    тұрган    бюджеттер    мен 
катынастарының тең болуы.

-Минералды  бюджет камтамасыздандыру денгейін  теңестіру.

-Мемлекеттік  қызметтердің біркелкі жеткізілу деңгейін 
қамтамасыздандыру.

Алушыларға  көрсетілген қызметтердің максималды тиімділігімен нәтижелілігі:

-Ресми трансферттер  мен алынған қызметтерді мақсатты  қолданумен тиімділігіне жергілікті орындаушы органдардың жауапкершілігі.

Бюджеттік тұжырымдама бюджеттің максатты шығындарында жағымды сипаттайды. Ceбeбi мемлекет әлеуметтік-экономикалық сферадағы салымдар жасай отырып нақты саланың позитивті дамуына сенімді болуы керек.

-Бюджеттік тұжырымдамада бюджеттік үрді^ске маңызды аныктама 
береді Ceбeбi ол мемлекеттік қаржылық бақылау, мемлекетпен байланысты 
гранттарды жоспарлау мен орындалуын жүзеге асырады.

-Жергілікті  бюджеттер  мен «жергілікті  бюджеттік  бағдарламалар» 
анықтамаларының орнына «әкімшілік территориялық бірлік бюджеті» мен 
«аудандық бағдарламалар» деген түсініктемелер енгізілді.

-Бюджеттік  тұжырымдама  жобасында  бюджет  артықшылығы  мен 
тапшылығына байланысты жаңа терминалогия  енгізіледі.  Берілген  салым 
каржылық  активтер   және   операция   сальдосы   мен   бюджеттікнесиелеудің 
операциялық сальдосынан алымына тең болады;

-Сонымен   қатар,   жобаға   «бюджеттік   бағдарламалар   тиімділігн 
бағалау» түciнiri енгізілді. Мемлекеттің бюджеттік саясаты елдің халкы мен 
олардың өмip сүру темпімен бағаланады.

-Бюджеттік   тұжырымдама   жобасында   бұрыннан   4   бөлім  бар 
бюджеттікқұрылымы да өзгертілді

-Түсімдер: кipicтep, ресми алынған трансферттер, несиенің 
кайтарылуы;

-Шығындар: жұмсаулар,  несиелер;

-Бюджеттің  артықшылығы;