Кластерлік модельдер

     - тікелей шетел инвестициясымен  байланысты Қазақстанды бәсекелестікке қабілетті ел ретінде тану;

     - көршілес елдермен сауда байланысы. 

     Кластерлік  бастаманың соңғы мақсаты Қазақстан  азаматтарының өмір сүру деңгейін арттыру. Мұнайға және минералды ресурстарға  деген баға әрқашанда жоғары болып  қала алмайды. Табиғи ресурстарға бай елдер ұзақмерзімді өмір сүру деңгейінің тұрақтылығына қол жеткізе алмай отыр.  Қазақстан үкіметі өндірістің мұнайға байланыссыз салаларында экономикалық диверсификация жоспарын жүзеге асырып, игеруі өте ұтымды шешім.

       «Кластер» - Қазақстандық экономистердің сөздігіндегі жаңа сөздердің бірі. Аударғандағы мағынасы "жиналым", "концентрация". Қазақстанда экономикаға байланысты кластерлік даму белгілі-бір саладағы, бір-бірімен байланысты және сол салаға қатысы бар басқа да институттар, қосылған құн тізбегіндегі барлық қатысушылардың бірігуі (құнның қосылу процесі шикізаттан дайын өнімге дейін ).

     Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев: «Қазақстандық кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру үшін, пилоттық кластерлердің құрылуын аяқтау қажет, ары қарайғы экономика диверсификациясы біздің тауарларымыздың максималды бәсекеқабілеттілігі, әсіресе өңдеу саласында өнімділіктің артуы жағдайында жүру қажет» - деп атап көрсетті.

     Қазіргі таңда 7 перспективті пилоттық кластер  анықталған, бұл – туризм, азық – түлік өндірісі, машинажасау және мұнайгаз, тігін өнеркәсібі, көлік - логистикалық қызметтер, құрылыс материалдар.

     Президенттің  айтуынша: «Кластерлік даму жеке және мемлекеттік сектор арасындағы нақты серіктестік байланыстың үлгісі бола алады». Сондай-ақ, «бұл кластерлерді мемлекеттің қолдауы, экономиканың басқа салалары дамусыз қалады дегенді білдірмейді».

     Қазіргі таңда Республикада 20 кластерлік кездесу  және 40 шақты жұмысшылардың отырысы  болып өтті. Бұл кездесулерде кластер  қатысушылары тарапынан салалар үшін және де стратегиялық мүмкіндіктерді жүзеге асыруға, ең қиын деген проблемаларды шешу үшінде шаралар қолданылды. Кластерлердің даму деңгейінің әртүрлі екенін ескеру қажет. Алғашқы орында туризм, содан кейін азық-түлік өнімдері, мұнайгаздық машинажасау және  көлік – логистикалық қызметтер. Бірақ бұл осы кластерлердің бірінің өмірсүру қабілеттілігі, екіншісінен төмен дегенді білдірмейді. Қазірде сәйкес кластерді дамыту бойынша жеке сектор қызметін акселерациялауда  жұмыстар жүргізілуде.

     Экономиканы дамыту үшін әкімшілік барьерді төмендету, жемқорлықпен күресу, сотөндірісінің тәуелсіздігі сияқты ауқымды институтцианалды реформалар керек.

     Кластер жобасының маңыздылығы әкімшілік  реттеудің тиімсіздігі, жемқорлық, сотөндірісінің тәуелсіздігі және басқа  да проблемалар кластер айналасында талқаланады.

     Индустрияның  дамуына кластерлік көзқарасты қолдануда  – максималды тәжірибелік тиімділігі бар, алдыңғы халықаралық тәжірибе енгізіледі. Бұл көзқарас өндіріс  факторларының критикалық салмағын бір орынға бағыттауда және әлемдік, аймақтық нарықта дайын өнімнің бәсекеқабілеттілікке қол жеткізуіне мүмкіндік береді.

     Қойылған  мақсаттарға жету жолында даму инстититуттары тиімді құрал болуы тиіс. Кластерды  дамытуда бизнес үшін тиімді пайдалардың  ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:

     - жеткізушілермен жұмыстың тиімділігін  арттыру (алдымен жергілікті);

     - жаңа өнім мен технологияны  жасауда инновациялық потенциалмен  икемділікті арттыру;

     - мамандандырылған және өндіруші  адам ресурстарының қолжетімділігі  және т.с.с

     Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кластерлік көзқарас аймақтық  экономикалық дамудың тиімді құралын ұсынады (бұл құралдарды әкімшілік, сондай – ақ аймақтағы қызығушылық топтары да қолдана алады, мысалы, бизнес ассоциациясы немесе тұтынушылар қоғамы). Бұл экономикалық дамудың көрсеткіштері бола алады:

     - аймақтағы жұмысбастылықтың артуы; 

     - еңбекақының өсуі;

     - әртүрлі деңгейдегі бюджетке  шығарылымдардың өсуі және ең  маңыздысы, аймақтық өндірістің  тұрақтылығымен бәсекеқабілеттілігінің  артуы.

     Соңғы жылдары шағын фирмалардың кластеріне қызығушылық арта түсті.  Кластер негізінен өндірістің белгілі – бір секторында мамандалған кәсіпорындардан тұрады.

     "Қазақстандық кластерлік бастама" жобасында кластерлердің даму процесін үкімет үйлестіреді. Министрліктер және басқа да үкіметтік органдар бизнеспен серіктестік жүргізуде, кластер қатысушыларының жиналыстарына, жұмыс топтарының кездесулеріне  қатысады. Бизнес өкілдерімен ресми өкілдер бірге туындаған 19 мәселені шешу жолдарын қарастыратын Үйлестіруші кеңестерді құру жайында жұмыс жүргізілуде. Бұл кеңес аясында негізгі қызығушы жақтар диалог өткізеді. Үкімет әрбір пилотты кластер үшін Үкіметтің 2005 жылдың 25 маусымында № 633 қаулысымен бекітілген жоспар жасайды. Бұл жоспарлар пайда болған сұрақтарға байланысты, кластерлерге қатысты Үкімет қабылдайтын шараларды қосады. Мысалы,  адам ресурстарын, маркетингпен қаржыландыру, стандарттар қоюда салық және кеден саясаты саласында.

     "Қазақстандық кластерлік бастама" жобасын нәтижелі жүзеге асыру үшін бес негізгі компонент қажет:

     1 іскерлік ортаны және оларға байланысты сұрақтарды, өндіріс салаларын білу;

     2 кластер қатысушыларымен, дамуымен  байланыс;

     3 мемлекет пен бизнес арасындағы құрылымдықты арттыру шаралары;

     4 қоғамды ақпараттандыру және берілген сұраққа деген қатынасын өзгерту;

     5 потенциалды арттыру.

     Кластердің  Қазақстанда пайда болғанына  көп болған жоқ және арнайы жобалар  олардың дамуына септігін тигізеді. Төмендегі географиялық карта біріншілік кластерлік бастаманы көрсетеді, соның ішінде акиматтар мен әртүрлі экономикалық сектордағы бизнес өкілдері бар.

     Қазақстандағы кластерлік дамуды үш негізгі кезеңге бөліп қарастыруға болады:

     1. Кластер орталығын анықтау

     2. Кластердің потенциалды қатысушыларын тарту 

     3. Кластердің пайда болуына байланысты жұмыс

     1. Кластер орталығын анықтау. Экономикалық аналитикалық зерттеу жүргізілгеннен кейін кластер орнау үшін салалар таңдап алынды, сондай-ақ кластер орталығын анықтау керек. Бұл кезеңде кластердің дұрыс анықтамасы көпбұрышты тас секілді. Кластердің кең анықтамасын қолдану бітпейтін кедергілерге ұласуы мүмкін, оларға кластердің потенциалды қатысушыларының төмен қызығушылығы, ортақ қызығушылықтың, мақсаттың болмауы, жоба координаттарын күшейтуде келіспеушілік жатады.    Кластер жақсы дамуы үшін кластердің орталығын анықтау керек.  
 

       

     

       

 
 
 
 
 

     Сурет 1. Қазақстандық кластерлік бастама  

     Кластер орталығын анықтау өзіне бірнеше  кезеңді қосады. Біріншіден, нарықты  немесе саланы сегменттеу қажет: 

     – тұтынушылардың немесе клиенттердің типі бойынша;

     – өнім типі бойынша;

     – қызмет типі бойынша.

     2 Кластердің потенциалды қатысушыларын тарту. Кластер орталығын анықтағаннан кейін кезең қатысушыларды тарту екені анық.  Бұл кезеңде кластер дамуы туралы ақпарат жайылады және саланың негізгі кәсіпорын өкілдерімен кездесу өткізіледі, оларды кластерді орнату процесіне қатыстыру шаралары өткізіледі.

     Бұл кезеңде мынадай қиындықтар болуы  мүмкін:

     - байланыс орнату. Кластер қатысушыларының  бірінші базасын дайындау көп  уақыт алуы мүмкін.

     - сәйкес кәсіпорынды анықтау.

     Кесте 2.

     Кластерлік  жоғары потенциалды салалар және орталық кластерлер  

 
 

     Сәйкес  кәсіпорынды анықтау өзіне екі  аспектіні қосады. Біріншіден, кластердің құрылу процесіне әрбір буыннан құн тізбегін тарту. Екіншіден, өте пайдалы болуы мүмкін, өз көлемімен салаға әсер ете алатын ұйымды анықтау (кәсіпорын, серіктестіктер, зерттеу институттары және т.б.). Бұл қатысушыларды тарту дегеніміз – басқа кәсіпорындарда қазіргі тенденциялардан қалмас үшін, осы кластерлік процеске қатыса алады. 

     - қажетті адаммен байланыс орнату. Потенциалды қатысушылардың кәсіпорындарының тізімі бар болғанның өзінде қажетті адамдарды білмей бір нәрсеге қол жеткізу мүмкін емес. Бірінші кезекте, шешім қабылдайтын адамдармен кездескен жөн. Керісінше жағдайда, кездесу өткізген адамдар қанша қызығушылық танытса да кластерлік процеске қатыса алмайды. Бірақ та, шешім қабылдайтын адамдармен келіссөз жүргізбес бұрын кәсіпорынның өндірістік эксперттерімен кездескен жөн. Екіншіден, кластерлік бастамаға жаңа қатысушыларды тарту мақсатымен өткен кездесулер нәтижесі басшының жаңа идеяларымен тығыз байланысты.  Басшылық әлі сезілмеген бірақ болашақта болатын артықшылықтарды алу үшін және де осыған орай ағымдағы жағдайды жақсартып, уақытты тиімді пайдалана алады ма. Прогрессеивті ойлау қабілетімен жаңа қатысушыларды табу кластердің дамуына көп септігін тигізеді.

     - кластердің потенцианалды қатысушыларына кластердің концепциясының қиындығы және үйреншікті болмауы. Әр аймақта кластерлік жобаны енгізген сайын кластерлік концепция қоғамның көп бөлігіне түсініксіз болуы мүмкін. Сондықтан да кластердің потенциалды қатысушыларын тарту кезеңінде жеке тұлғалар және жалпы қоғаммен жұмыс атқарылу керек.

     - кәсіпорынның бәсекелестермен қызметтес болғысы келмеуі. Көптеген кәсіпорындар бәсекелестермен қызметтес болып нарықтағы өз орнын жоғалтып алам деп қауіптенеді. Жоба координаторларының негізгі жұмысы кәсіпорындарға бәсекелестермен бірге жұмыс атқару ортақ мәселелерді шешу кезінде серіктестер бола алатынын түсінуге көмек көрсетеді.

     - кластерлік бастаманың нәтижесіне байланысты кәсіпорынның скептицизмі. Көбінесе кәсіпорындар мәселені шешу үшін және коммерциялық бастамаларды жүзеге асыру үшін серіктес болу тәжірибе,  идея және де технологиямен алмасу  нақты нәтижеге қол жеткізетінін мойындамайды. Мұндай нәтижелер шикізатты төмен бағаға алу, жағымды жағдайда  қаржыландыруға қол жеткізу, кірістің өсуі, жаңа экспорттық нарық т.с.с.  Шетелдердің тәжірибесін немесе басқа өндіріс салаларының кластерлік бастамаларын мысалға келтіруге болады.

     Кластердің  потенцциалды қатысушыларын тарту жекеаралық дағдыларды талап етеді. Жоба координаторлары бірінші адамдарды қызықтыру қажет, сонан кейін кластерлік бастаманың артықшылығымен таныстыру қажет. Кәсіпорындарды кластерлік процеске енгіе білу қажет.

     3 Кластерді жасаудағы жұмыс. Кластерді жасаудағы жұмыс – бұл үзілмейтін процесс. Кластерді құрудағы дайындықтан және кластердің қатысушыларының жиналысынан басталады, стратегиялық мүмкіндіктер және сала мәселелерін шешу жөніндегі жұмыс көлемі. Бірінші кластер жиналысының мақсаты болмауы мүмкін: