Кластерлік модельдер

 

     Кластер кәсіпорындардың инновациялық қорының  пайда болуының қосымша қөздері  мыналар:

     - жаңа техниканы қолданғаннан  түскен өндірісті даму қорына  қаржылық аударымдар;

     - экспортқа бағытталған немесе  ескірген техникаға арналған жаңа техниканы, машина, құрал жабдықтарды енгізіп, жасаудан экономикалықәсер түрінде нәтижесі көрінбейтін жұмыс үшін аударым;

     - экспортқа бағыталған, жаңа құрал  – жабдықты негізгеннен кейін  алынатын тауар мен қызметтің  сметалық құны қосылған, жаңа және жетілдірілген технологиялық процестерді пайдаланудан аударым.

     Инновациялық  қордың пайда болуы, кәсіпорындар әлемдік  нарықта бәсекелестік жағдайда жұмыс  атқарғанда, қаржыларды кеңейту мөлшері  кәсіпорын қызметінің  соңғы нәтижесін  тәуелді болса, қосымша көздерді қолдану қазіргі уақытта артықшылыққа ие.

     Жаңа  техниканы енгізу есебінен (өзіндік құнды төмен ) түсімнен аударым қарастырылған. Егер жаңа технология әлемдік стандарт деңгейінде болса, аударым нормативті 50% -ға кемиді. Аударым мөлшерімен нақты норматив жаңа технологияға байланысты жұмысты жүргізу келісімінде бекітіледі.

       Ғылыми – техникалық жаңалық есебінен материалды ынталандыру жауапсыздық пен жұмысты орындамау мәселесін де қарастырады. Ол штраф беру арқылы немесе сыйақыны азайту арқылы жүргізіледі. Сыйақыға берілетін қаржы көлемін анықтау жүйесін қарастыра келе, келесідей кемшіліктерді көруге болады:

     - экономикалық әсерге байланысты  сыйақы мөлшерін бөлудің шкаласы  жетілдірілмеген;

     - жаңа техниканың шаруашылық тиімділігінде  мәнге ие болатын жұмысшылардың еңбегін өтеу қоры мен жаңартылған негізгі қор амортизиясының, құрылымдық бөлімшелерге қызмет ететін еңбекті өтеу қоры мен жеке жұмысшылардың арақатынасы ескерілмеген;

     - әртүрлі іс-шаралардың әртүрлі  еңбексыйымдылығы кезінде әртүрлі экономикалық әсер алынуы мүмкін үлкен нәтиже көп еңбек шығындарын қарастырылмайды. 

     Кесте 7.

     Жаңа  технологияны енгізгені жылдық әсер көлемінен сыйақының үлестік  мөлшері  

      

     Есепке  сәйкес, жаңа техниканы енгізу үшін әсердің жалпы соммасында сыйақының үлестік салмағы екі көзден құрылады барлық кластер кәсіпорындарынан алынған  жалпы жылдық әсерден және кластердің жеке кәсіпорындарынан алынған жаңа өнімді сәтті жүзеге асыру есебінен қосымша түсімінен.

     Кәсіпорынның  инновациялық қоры жұмыс істейтін жаңа техниканы енгізудің ынталандырушысы болуы үшін ғылыми жұмысшылардың еңбегін, өндіріске салған нақты күші дұрыс бағалау қажет. Өндірісте көбіне жаңа техникаға жұмыс істейді, кеңейтілген қорлардың салмағы жыл сайын төмендеу тенденциясында.

     Көптеген  кәсіпорындарда жаңа техниканы игеру  іс – шараларында көбіне негізгі  жұмысты келісім негізінде институттардың ғылыми жұмысшылары атқарады. Демек, оларға сыйақының көп үлесі енгізу мерзімін қысқартуда қызығушылық көп  болу мақсатында бөлінеді.

     Экономикалық теориядағы қызығушылық құрылымында жеке аудандарда өндіріс байланыстарда ерекшелік тудыратын аймақтық қызығушылық ерекше. Еңбектің табиғи, географиялық, демографиялық шарттары тең бағадағы айырма және қызметке тариф, инфрақұрылымның даму деңгейі және аймақтық басқа да ерекшеліктері жеке территория бойынша халықтың сұраныс айырмашылығын анықтайды.

     Аумақтық  пропорция дамуына аумақ бойынша  капитал салымдарының әртүрлі әсерімен шақырылған аймақтық инвестициялық  процесс әсер етеді. Өндіріс құралдарын приватизациялау процесі аймақтарда әртүрлі жүзеге асырылады. Халықтың материалды және рухани сұранысы қанағаттандырылуы, аумақтық мамандану саласының даму деңгейін байланысты, ал бұл жағдай аймақтық қызуғышылық болып табылады. Бұл кәсіпорындарға жеке меншік ұйымдық, акционерлік, жеке, халықаралық заңды тұлғалалармен біріккен болуы, сондай-ақ шет мемлекеттер азаматтары болуы мүмкін. Кәсіпорындарға көмек көрсететін мемлекеттік басқару органдары, осы территорияда кластер дамудың дамудың ұзақмерзімді жоспарын құратын стратегиялық ортасы бола отырып, олардың ағымдағы қызметінде басқарушы бола ламайды.

     Территориямен байланысқан кәсіпорындармен кәсіпорныдардың  істес болуы, ішкі аумақтық кооперациясы бекітуге бағытталуы тиіс, жалпы өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым жасау, табиғи ортаны қорғау және т.с.с. шаруашылықтың кешенді дамуы қажеттілік аймақтық спецификасын анықтап, өндірісті ұйымдастыруда өзіндік жұмысты талап етеді.

     Маржиналдық теория мектебінің өкілдері бағаны алдын-ала  есептеуге болмайды, ол нарықпен анықталады деп есептейді. Бұл идеяның жалғасы ретінде басқару есебінің жаңа тұжырымдамасы пайда болды: шығындарды тұрақты және ауыспалы деп бөлу, екі негізгі мәселені шешуге көмектеседі – өнімнің бірлігінің өзіндік құнына өндіріс көлемінің өзгеру ықпалын жою және өндіріске баға мен толық өзіндік құнның арасында айырма жоқ тиімді өндіріс түрін анықтау.

     Технологиялық ауыспалы шығындарға мыналар жатады:

     - материал шығындары, дайындау  шығындары;

     - өндіріс циклінің жұмысшыларына  еңбекақы;

     - технологиялық қажеттіліктерге энергия ресурстарына төлем;

     - комиссиялық жәнетранспортық шығындар;

     - басқа да технологиялық шығындар.

     Ал  тұрақты шығындарға мыналар жатады:

     - жалдық төлемдер, коммуналдық төлемдер, өндірістік емес орындарды жарықтандыру және жылыту;

     - басқару аппаратында жұмыс істейтін мамандар еңбекақысы;

     - технологиялық процеске кірмейтін,  машина мен құрал-жабдықтар мен  ғимараттардың амортизациясы;

     - несие бойынша пайыз, сақтандыру  және басқа да шығындар.

     Тікелей тура шығындар – ауыспалы, ал технологиялық  емес жанамалар – тұрақты.

     Кәдімгі тәжірибедегі бухгалтерлік есеп мәліметтері  мен маржиналистік бағыттағы  шығын есебінің мәліметтерінің арасындағы терминологиялық айырманы айтпағанда, сұрақтың мәнін толық өзіндік құнның методологиялық калькуляция салыстыруымен және директ-костинг әдісі бойынша ашамыз. 

     Кесте 8.

     Толық өзіндік құн калькуляциясы және директ-костинг әдісі бойынша, жылдың қаржылық нәтижесі және аяқталмаған өндірісті бағалау  

 

     Толық өзіндік құнды шығаратын өнімнің  бағасын анықтау үшін база ретінде қолдануға болмайды, ол шығарылатын және жүзеге асырылатын өнімнің көлемінің өзгеруімен ауысады. Шығарылған өнім бірлігінің тұрақты шығындары (жалға алу, коммуналдық төлемдер, басқару аппаратының еңбекақысы т.б ) 1000 ш.б құрайды, бір бірлікке шығарылым (шикізат пен материал, энергетикалық ресурстар, жұмысшылардың жалақысы т.б) орташа 5 ш.б. егер 10, 50, 100, 1000 ш.б шығарылса өнімнің өзіндік құны осындай болады./

     Өнімнің өзіндік құнына маржиналдық теорияда өндіріс көлемінің өзгеру нәтижесінде  ауысатын шығындар ғана кіреді: технологиялық қажеттілікке қана жұмсалған, негізгі материалдар, энергетикалық және басқа да ресурстар, ал тұрақты технологиямен байланысты емес, өзіндік құннан алынатын әдетте маржиналдық табысқа жататын, өнімді жүзеге асырудан алынатын шығындар.    
 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ 

     Қазақстанда бәсекеқабілетті экономика жасау  үшін бірінші кезекте елде бәсекеқабілетті  артықшылықтар максималды деңгейде дамуы керек. Оларға жатқызылатындар: меншікті ғылыми – техникалық потенциал, технология трансфертінің мүмкіндіктері, инвестиция тартымдығы, жағымды макроэкономикалық жағдайлар, біліктілігі жоғары мамандардың бар болуы, жағымды институтцианалды жағдайлар, соның ішінде мемлекеттің инновациялық жаңартуларды қолдауға дайындағы. Бұл артықшылықтар Қазақстанда кластерді қолдануға жағымды ортаны қалыптастырады.

     Кластер желілік экономиканың пайда болуының бір көрінісі. Желінің кеңейтілген  анықтамасы оны тұрақты контактілердің және ұқсас жеке және топтар арасындағы әлеуметтік қатынас ретінде қарастырылады. Жай мағынада желінің ерекше құрылымын (фирмалармен басқа да экономикалық субьектілерді), олардың байланысының жиынтығын атайды.

     Желілік экономика концепциясына қызығушылық, оның көмегімен дәстүрлі байланысты қарастырғаннан ғана туған емес. Бұл  қазіргі заманғы батыс экономикасындағы жаңа құрылыстардың табиғатын түсіндіріп, біздің экономикалық жағдайда олардың көрінуінің факторларын анықтайды. Сондай-ақ индустриалды кластерлермен және жоғары технологиялық әртүрлілік – технопарк. Кластердегі негізгі маңыздылық олардың аясындағы технологиялық байланыстар ғана емес, институтцианалды және әлеуметтік өзарақызмет үшін экономикалық агенттердің мүмкіндіктері.

     Дамыған елдерде кластер саясатының екі  негізгі үлгісі бар – либералды  және дирижисттік. Олардың принципиалды ерекшелігі артықшылықты кластер үшін инфрақұрылым жасау үлгісіне қатысты артықшылық таңдауда. Ал Қазақстандық класстерлік саясатта дирижистік және либералды үлгілердің үйлесуі.

     Қорыта  айтқанда, жоғарғы деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігі бар елдердің бәрінде, барлық жерінде кластерлер кең орын алған. Бұл жағдай барлық жоғары деңгейде дамыған ұлттық экономиканың негізгі белгісіне айналған.

     Кластерлердің пайда болуы ұлттық басымдық детерминанттарына  тікелей байланысты, олардың жүйелілік  сипатының көрінісі болып табылады.

     Бәсекеге  қабілеті бір салада өзара күшейту  қатынасы арқылы басқасына көмектеседі. Бұндай сала тауарлардың сатып алушылары  мен қызмет көрсететіндерге талап  қойғыш болып келеді. Елде олардың  болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттілігінің өсуінің маңызды факторы болады.

     Бәсекеге  қабілетті жабдықтаушылар, сондай-ақ елде тұтынушы салалардың дамуына мүмкіндік  береді. Олар технологиямен қамтамасыз етеді, жалпылама өндіріс факторларын  дамытады, жаңа өндірушілерді туындатады.

     Кластерлердің маңызы зор, өйткені кәсіпорындардың жалғыз жұмыс атқаруына қарағанда, өнімді және белсенді инновацияны қолдануына мүмкіндік береді.  Кластерге деген қызығушылық көптеген елдерде артып отыр, өйткені экономикалық жағдайды сипаттап қана қоймай, нақты мақсаттарға жетуге көмектеседі.

ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ 

     1 Ажиметова Г.Н. «Классификация точек и взглядов на содержание понятия кластер» // Транзитная экономика. № 5-6 – 2009 год.

     2 Бишимбаев К.В. Повышение конкурентноспособности, Алматы, 2006 г.

     3 Мандель И.Д. «Кластерный анализ», Оқулық, 1988 ж.

     4 Маршал А. “Принципы экономической науки”, Оқулық 1993 ж.

     5 Портер М. «Конкуренция»: Пер. с анг. – Москва: Издательский дом «Вильмс», 2003 г.

     6 Тюнен Ф. “Изолированное государство в отношение к сельскому хозяйству и национальной экономики ” , Оқулық 2001

     7 Утебаев Ж.А «Формирование и развитие молочного кластера в Казахстане» // Автотеферат.

     8 Филиппов П. «Кластеры конкурентоспособности» //Эксперт Северо – Запад.

     9 Экономика [Мәтін]: Әлемдік классика, Алматы: Таймас, 2006 ж.

     11 www.cluster. kz