Кластерлік модельдер

                                                s =

                                        (26) 

                                                           s =                                  (27) 

Осыған  сүйене отырып, бұл үшін сәйкес мамандықты таңдап қаншалықты мақсатқа бағытталған, қандай масштабта кеңейту керек  екенін білуге болады.

     Табиғи  рентаны кешенді алуға сүйенген кластерлеу автономды экоқоныс жасауға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде бұрынғы және қазіргі ғалымдар айтып келе жатқан, құтыла алмайтын ресурстық және азық – түліктік апаттардан шығу кезінде тәжірибе жинақтауға мүмкіндік береді. Автономияға қол жеткізу кезінде,  ең алдымен энергияның дәстүрлі емес көздері және ноу-хау көмегімен негізгі үлгідегі заттектерді қолданады. Бұл үшін жапон ғалымдары қолдары жеткен сыйымды энергия конденсаторларын қолдануға болады.

     Табиғатты қолдану дағдыларының соның ішінде, меншікті күш пен ресурсқа сүйенуді білдіретін дараландыру сияқты психологиялық өзгерулері қажет етіледі. Табиғатты қолданудағы бірігу бәсекелестіктің мықты негізінде кеңейеді.  Бұл экопатологиялық  сана, бірақ табиғатты қолдануда оны елемеуге болмайды, ондай жағдайда экономикалық және әлеуметтік коллизия тудыратын қатер пайда болады.

     Көлденең  бойынша кластерлеу шаруашылық айналымға  сол аумақта орналасқан әртүрлі  табиғи ресурстарды тартады. Табиғи ресурстардың әртүрін игеру үшін және олар табиғи капиталды максимизациялауда технологиялық жағынан байланысты және бір мақсатқа жетуде кешенді көзқарас талап етіледі. Осындай тәсілмен табиғи ресурсты “аудандық” қолдану қамтамасыз етіледі, инвестиция жеткілікті болған жағдайда ғана, трансформация коэффициентінің мөлшерімен анықталатын шамаға арифметикалық прогрессия бойынша. Бұған қол жеткізу үшін, мысалы, ядролық және биоэнергияның конденсаторы болып табылатын ресурстар жаңартылатын болуы керек.

     Белгілі бір шамаға арифметикалық прогрессия бойынша табиғи капиталды көбейту қатал, егер рента пайда болудың жаңа кезеңінде табиғи ресурстарды қайта қалпына келтіру қамтамасыз етілсе. Мұны кластерлеу кезінде көлденең бойынша алдында келтірілген шаруашылық айналымнан табиғи ресурстардың жаңа түрінің жинақтау әсерінің негізінде қосылу нұсқалары бар болса қадағалауға болады.

     Көлденең  бойынша кластерлеу дегеніміз –  берілген территориядағы шаруашылық айналымға  табиғи ресурстардың түрлерінің көп  санын тарту. Бұл жағдайда табиғи ресурстардың әртүрін эксплуатациялағанда әртүрлі технологияның және экономикалық байланыстардың кеңею болады.

     Табиғи  капиталдың кемуі немесе өсуі кезінде  метаэффекті мен экожүйенің пайда  болу ықтималдығы алынбайды. Олардың  адаптационды механизмі оларға дамуға мүмкіндік береді, бірақ қолданғанда табиғи капиталдың кемуі байқалатын биоэнергетикалық потенциалдың сарқылуы арқасында.

     Бұл әсіресе экоресурстарды капиталдандыратын  интеграциялы сызбаның тарылуына әкеп соғады. Табиғатты қолданудағы шексіздікті  азайтады. Мұның барлығы табиғатты  қолдануда, әсіресе дефицитке жататын, табиғи ресурстардан алынатын азық – түліктердің тұтынылуына деген дараландырудың жетілуіне әкеп соғады. Мүмкін электроэнергия мен биоэнергияны қолдану үшін жеке станциялар пайда болады. Мысалы, жапон ғалымы Окамура Митио электр энергиясының конденсаторын жасап шығарды, электр энергиясын сақтау көлемін сол қалпында қалтыра отырып, батареялардың жұмысын 20 есеге азайтты.

     Көпсалалы кластер табиғи ресурстардың әр түрін  игеру кезінде көлденең байланыстардың негізінде жасалады. Сонда ғана әртүрлі мамандықтардың өндірісінің секторы құрылады. Мұндай жағдайда абсолютті рента көптеп алынады, пайдалы қазбалардың, табиғи ресурстардың әртүрін игеріп көпнұсқалы үйлесімі арқасында квазирент  алуы да мүмкін. Физика – географиялық жағдайды қоса отырып, мысалы, климат қаталдығы және жердің геоморфалогиялық қиындығы.

     Табиғи  капиталды кластерлерді мамандандыруды тереңдету арқылы көптеп алуға болады, яғни шикізатты технологиялық өңдеуден өткізіп, тігінен дамыту. Нәтижесінде бірнеше кластердің аясында барлық деңгейінде, ешқандай технологиялық пысықтауды қажет етпейтін, соңғы тұтынуға керек дайын өнім алу процесіне дейін табиғи капиталдың ағымы дамиды.

     Физика  және химия ғылымдарының кандидаты  Н.Ю. Выхрест дәлелдегендей лазерлік активацияны қолдану арқылы сүт өнімдерін өндіруде көптеген параметрлер бойынша жақсартады. Ол өз кезегінде салмақты экономикалық өсімге әкеп соғады, оның ішіне шығындарды азайту, реагенттер мен энергияны үнемдеу кіреді.

     Сүт өндіру саласындағы қорытынды кезең  сүтті қайтадаярлау және әртүрлі жоғары сапалы, экологиялық жағынан таза өнімді жасап шығару. Сапалы сүттен фармакологиялық шикізат өндіруге болады. Мысалы, лактоза және шипалы ірімшіктер. Сүт кластерін аяқтау кезеңінде көптеген дивидендтер алынады. Осыған сәйкес табиғи рентаның өсуі де байқалады.

     Көпфункциялы  кластерлерді жобалау кезінде тұрмыстық  және өндірістік қалдықтарды капиталдандыру қажет, соған сәйкес антирента азаяды, одан біржола құтылу мүмкін емес. Антирентадан құтылу немесе азайту экологиялық таза технологияны енгізумен байланысты, ол квазиренттің пайда болуымен шектес.

     Осының  барлығы рекреакциялық – сауықтырылған  кластерді дамытуға, табиғи капиталдың өсуіне мүмкіндік береді. Әрине мұның  барлығы бөлшекті жоспарлауды, әрбір  сектор бойынша экономикалық негізделуді талап етеді.

     Егер  негізгі бөлігі жаңартылуға жататын  табиғи ресурстардың  потенциалының  қайта қалпына келтіру режимі сақталса, көлденең бойынша кластерлеу кезінде табиғи капиталды арттыру  n + 1 мөлшерінде арифметикалық прогрессия бойынша жүзеге асады. Онда осы процеске байланысты арифметикалық прогрессияның теңдігі мынадай болады: 

                                       

                                                (28) 

мұндағы, Q – ресурстың эксергия потенциалы;

                 n +1 - эксергия потенциалыныңәртүрінің саны;

                 а – табиғи ресурстың түрі;

                 n – кластерлеу кезіндегі ресурстардың үйлесімінің мүмкін саны.

     Табиғи  капиталды арттыру мультипликативті әсермен шығарылуы мүмкін  яғни, табиғи рентаның тұрақты көбейтілуімен. Мұндай кластерлеудің әдісі шектеулік коэффициентіні жүйесінің теңдігімен көрсетіледі: 

                                                                            (29) 

     Берілген  теңдіктің көмегімен табиғи капиталдың артуын ғана емес шектеулілік коэффициентінің кемуі көрсеткендей табиғи капиталдың жойылуын да байқай аламыз. Аймақтың табиғи ресурстарын тігінен кластерлеудің интенсивті дамыған сайын, табиғи ресурстарды капиталдандыруда сәтті болады. Оны толығымен сипаттау үшін келтірілген теңдікке және трансформация коэффициенттер жүйесіне енгізу қажет.

     Үш  – төрт деңгейде табиғи капиталдың ағылуы, оның құрылуы автономдық деңгейде үйлеседі. Кластердің құрылуына табиғи – климаттық және транспорттық шарттар  әсер ете бермейді, бұл шарт ортажылдық  -дан -қа дейін температурадан өндірістік қымбаттаған процесс 2-3 реттен жиі емес.

     Адамзатты алаңдататын бір нәрсе ол табиғи ресурстардың сарқылуы, әсіресе тіршілік қөзі болып табылатын ресурс – су, су ресурстарын негізгі тұтынушы және ластаушы болып табылатын өндірісті айтпағанның өзінде. Осы мәселелер территорияның тұрақты дамуына кесірін тигізеді.

     Қайта қалпына келетін табиғи ресурстардың және экошарттардың кластерін құрылымдаудың  автономды және жартылай автономды тұрақты экополистік тұрағын жасауға мүмкіндік береді. 

     3.2 Кластерлік тәсілмен нарықтағы  тиімділікті арттырудың моделдері 

     Өндірістің  технологиялық деңгейі және негізгі  өндірістік қорлардың физикалық  және моралдық тозу дәрежесі кәсіпорынның жұмысшылары мен меншік иелерінің материалды қызығушылығының тууына бағытталған шараның тиімділігін анықтайды, жаңа техника бойынша іс-шараны кеңейту жүйесі негізінде келесідей принциптер жатыр:

     - негізгі қорларды жаңарту бойынша  жұмыстың барлық сатысында ғылыми – зертеу және жоба – құрылымдық ұйымдардың өндірістік кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшыларына дейін сыйақы беріп ынталандыру;

     - әлемдік маңызды жетістіктерге  сай келетін негізгі қорды  жаңартатын жұмысшыларды артықшылықты  кеңейту;

     - жұмысты атқаруда жеке еңбегі үшін жұмысшыларға арнайы сыйақы мөлшерінің анықталуы;

     Негізгі қорды жаңарту бойынша іс-шараны өткізгені үшін кәсіпорынның меншік иелері мен жұмысшыларын сыйақылау  процесі келесі талаптарды орындаған  жағдайды тиімді болады. Біріншіден, сыйақы алатындар саны, сыйақы көзі, қосымша және түзету көрсеткіштері мен сыйақы төлеу уақыты сияқты негізгілерін анықтау керек. Екіншіден, өтелген еңбектің саны мен сапасына байланысты іс-шара үшін төленетін сыйақының мөлшерін белгілеу. Үшіншіден, кеңейту жаңарту процесінің жылдамдығы мен сапасына сай келу қажет.

     Кәсіпорындарда  қазіргі таңда жаңа техникамен материалды ынталандыру жүйесін құрудағы нормативті негізі ҚР –ның Үкіметі бекіткен “Ғылым, техника мен технология және технопарктерді дамыту туралы жағдай”.

     Жаңа  техниканы, экономикалық тиімді машина мен механизм, құралдарды енгізу мен  құру үшін сыйақының жалпы соммасын бөлу жұмыс түрі бойынша әр жұмыс  түріне байланысты келесі көлемде шығу керек (белгіленген сыйақы көлемінен пайызбен):

     - зерттеу және жобалық – құрылымдық жұмыстар – 30-50%;

     - технологиялық және өндірісті  дайындау бойынша жұмыс – 20-25%;

     - өндірісті ұйымдастыру мен игеру  бойынша жұмыс – 25-40%.

     Берілген  бөлуге сай жұмыс түрі бойынша  сыйақы қорының құрылымы кәсіпорындарда олардың төлемі жаңа техниканы енгізгеннен кейін кезеңмен жүргізіледі.\

     Бірінші кезең – жаңа техника мен іс шараны жүзеге асыруда қажетті технологиялық  жобаның, жұмыс пен сызбаларды және басқа технологиялық құжаттардың  игеруін жүргізеді. Сондай-ақ, техникалық және экономикалық көрсеткіштер нақтыланады, ал егер олар жоспарланған мөлшерден айырмасы болса, сыйақы соммасын экономикалық тиімділіктің нақтыланған есебі бойынша бекітілді. Екінші кезең, жаңа техниканы енгізу мен меңгеру, жабдықты монтаждау және өнімді енгізілген техникада шығару.

     Жеке  жұмысшыларға жаңа техниканы енгізгені  үшін төленетін сыйақы мөлшері кәсіпорын  басшыларының шешімімен белгіленеді, жұмыстың сапасы, мерзімінде немесе бұрын  орындау, жеке міндетті сәтті орындауды  есепке алғанда.

     Әрбір жұмысшыға жаңа техниканы енгізгені үшін берілетін қаржының нақты мөлшері жұмысты орындау келісімшартында қаралады. Жұмыс атқарылған соң қаржы көлемі белгіленеді. Төлеу үшін негіз іс-шараны орындалуы туралы бухгалтерлік есепке сәйкес басшының есебі.

     Жоғарыда  көрсетілгендей, іс-шара үшін сыйақы төлу орындалған жұмысқа көлеміне байланысты. Кәсіпорынның инновациялық қорының құрылуының бірінші көзі жаңа техника бойынша іс – шараны өткізу нәтижесінде әлемдік нарық бағасымен өнімнің өзіндік құнының төмендеуі есебінен түсімнен аударым.

     Келесі  көзі кластер кәсіпорындарында материалды кеңейту құралдарының пайда болуы  – жаңа өнім шығару кезінде қосымша  түсімнен аудару. Қосымша түсім өніснің  жаңа сапасы үшін өнімге көтерме бағаға коммерциялық үстеме есебінен пайда  болады, сондай-ақ ескі сапасы мен ең жақсы әлем үлгілеріне өз параметрлері сәйкес келетін өнімнің жоғары тиімділігі есебінен. 

     Кесте 6.

     Экономикалық  ынталандыру қорына аударым мөлшерінің шкаласы