Каржы саясаты

     Бұл үштіктің ішінде капиталдың белсенді қиылысуы жүреді. Екі жақтың келісімімен  жүргізілетін сауда әлемдік саудаға  қарағанда белсенді жүргізілуде. Бірақ олардың рөлі маңызды және салмақты болып келеді жәңе де ол біршама дамуда. 3/4 салынған инвестициялар көлемі өндірісі дамыған елдерде жүреді, ал 1/4 – дамыған елдерде. Ал жаңа инвестициялар ағымының қатынасы келесідей: өндірісі дамыған елдерде 3/5 ал дамыған елдерде 2/5.

     Қазақстанға тоқталсақ тікелей шетел инвестициялардың орташа  соммасы 4 млрд. құрайды. Ал ол әлемдік деңгейде жылдық ағымның 0,25 % құрайды. Тікелей шетел инвестицияларға  шет елде меншікті бастапқы сатып  алу, сонымен бірге кәсіпорын  мен инвестор арасындағы жүргізілетін мәмілелер жатады. Тікелей инвестиция құрамына келесілер кіреді:

• компаниялардың шет елге меншікті капиталын салу – филиалдардың капиталы және еншілес және ассоциацияланған компаниялардың акцияларының бөлігі;
• пайданы қайта инвестициялау – тікелей инвестордың кәсіпорынның кірісі мен шетел инвестициялардан бөлік, ал ол дивиденттер түрінде таратылмаған және тікелей инвесторға аударылмаған;
• капиталдың ішкі корпорациялық аударудың несие және қарыз нысанында бір жағынан тікелей инвестордың болуы, ал екінші жағынан – еншілес, ассоциацияланған компаниялар және филиалдардың болуы.

      Бірақ елдердің барлығы өзінің статистикасында  тікелей инвестицияларды осылай жіктемейді. Мысалға, Жапония пайданы  қайта инвестициялауды тікелей  инвестиция деп қарамайды.

      Негізінен капиталды экспорттау субъектілері болып шетел инвестициялары бар  кәсіпорындар және де тікелей инвесторлар  табылады. Шетел инвестициялары бар  кәсіпорын акционерлік немесе акционерлік  қоғам табылады. Бұл жағдайда тікелей  инвестордың – басқа елдің  резидентіне 10 % дан жоғары қарапайым  акциялар мен дауыстары (акционерлік  қоғамда) немесе олардың эквивалиенті (акционерлік емес қоғамда) болуы  керек.

      Шетел инвестициалары бар кәсіпорын келесідей  нысандарда болады:

• еншілес компания – бұл жағдайда кәсіпорында резидент емес инвестор 50 % дан жоғары капиталға ие болады;
• ассоциацияланған компания – бұл жағдайда кәсіпорында резидент емес инвестор 50 % дан төмен капиталға ие болады;
• филиал – тікелей инвестордың кәсіпорынның түгелімен ие болуы. [4]

 

Кесте 1

      Елдер тобы бойынша жылдық тікелей шетел  инвестициялар статистикасы

                                                                                                      млрд. доллар

 

      Тікелей инвесторлар санына қаржылық мекемелер тобы кіреді (банктер, инвестициялық, сақтандыру және басқа да өндірістік емес компаниялар). Олар қаржылық нарықта делдалдар ретінде жұмыс атқарады және тікелей инвестициялар жүргізеді. Сонымен қатар олар ұзақ мерзімді қарыз міндеттемелерінің пайда болуымен және шетел компанияларының негізгі капиталының бөлігін және акцияларды сатып алумен байланысты  банктердің мәмілелері саналатын тікелей инвестицияларды жүргізуге құқығы бар.Банктік аядағы депозиттер және бақа да қарапайым активті және пассивті операциялар портфельді немесе басқадай инвестицияларды айтуға болады.Егер белгілі бір кезең ішінде инвестор шетел кәсіпорында капиталдың өзінің бөлігін ұлғайтты, мысалы, портфельді инвестиция болып саналатын 5 % пайыздан 10 % пайызға дейін өсуі. Бұл кезде шет елден капиталдың жаңа ағымы ғана тікелей инвестиция саналады. [4] 

2. НАРЫҚТЫҚ  ЭКОНОМИКАҒА КӨШУ КЕЗІНДЕГІ ҚР-НЫҢ  ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫН ТАЛДАУ

 

1. Инвестициялық саясаттың даму үрдісі

 

     Бүкіләлемдік  банктің 145 әлем елдеріндегі кәсіпкерліктің еркіндік деңгейі және жағдайы туралы жыл сайынғы «2005 жылғы бизнес: өсім үшін кедергілерді жою» баяндамасына сәйкес Қазақстан инвесторлардың қорғау индексі бойынша Германия, Дания, Жаңа Зеландия, Швейцария, Сингапур және Грузия секілді елдер кіретін 5 топқа ( елдер 0-ден 7-ге дейін рейтинг алады, 7 – ең үздік көрсеткіш, мысалы Канада және АҚШ) кіреді, бұл ТМД бойынша  жақсы көрсеткіш болып табылады. Болашақта біз осы бағытта  жұмысты жалғастыруға міндеттіміз  және бұдан да биік белестерді бағындыруға  тиіспіз.

     Бүгіндері сараптама бағалары бойынша қазақстандық экономикамен Орта Азияға барлық тура қаржы салымдарының 80 пайыздан астамы түскен. Бүкіләлемдік банк біздің елімізді әлемдегі қаржы салымы тұрғысынан қолайлы  жиырмалыққа кіргізді.

     Қазақстан соңғы бірнеше жылда ТМД елдері ішінде тура шетел инвестицияларын  тарту көлемі бойынша бірінші  орында келеді.   1993 жылдан бастап 2009 жылдың бірінші жартыжылдығына дейін Қазақстанға түскен тура шетел инвестицияларының көлемі 37,2 млрд.-тай АҚШ долларына тең келеді. Сонымен қатар, 2001-2003 жылдары ел экономикасына жыл сайын 4-4,5 млрд. АҚШ доллары көлемінде тура қаржы салымы еніп тұрды, 2004 жылы  – 8,4 млрд. АҚШ доллары.

     Қазір шетел инвесторлары тарапынан қазақстандық нарыққа қызығушылық артқаны  байқалады, егер 1999 жылы шетел капиталының  қатысуымен қолданыстағы кәсіпорындардың саны  1865 болса, 2006 жылы 6579, 2009 жылы 7070 болды. [5]

     Көрсетілген көрсеткіштер Қазақстанның инвестициялық  тәртібін экономиканың іс жүзінде барлық салаларында шетел инвесторларына қол жетімділікті қамтамасыз ете  алатын либералдық етіп сипаттауға мүмкіндік  береді. Қабылданған заңнамалық актілер  және ұйымдастыру шаралары еліміздің  қаржылық салым тартымдылығын нығайтуға  және соған сәйкес қазақстандық экономикаға  шетел инвестицияларының қосылуына  жәрдемдеседі. Нәтиже бойынша Қазақстан  бірнеше жылдар бойы   ТМД елдері арасында тура шетел инвестицияларын  тарту көлемі бойынша көшбасшы болып табылады, сондай-ақ   ТМД елдері арасында бірінші болып инвестициялық кластың халықаралық рейтингін алды.

     2003 жылғы 8 қаңтарда алдыңғы екі  заңның негізінде жасалған Қазақстан  Республикасының «Инвестициялар  туралы» Заңы қабылданды. Осы  заңмен бірінші кезекте  шетелдіктерге  секілді отандық инвесторларға  инвестицияларды ынталандыруды  теңестіру шаралары, инвесторлардың  құқықтарын қорғау кепілдіктері, инвесторлардың қатысуымен дауды  шешу тәртібі регламенттелді.

     Қазақстанда экономиканы дамытудың басым  бағыттарының бірі мұнай химиясы  өнеркәсібін құру шеңберінде  Батыс  Қазақстанда полиэтилен және полипропилен өнеркәсібі бойынша мұнай химиясы  кешенін құру жоспарлануда. Осы жобаны дайындауды бүгіндері осы өнім түрін  өндіру бойынша әлемдік көшбасшы BASELL компаниясымен белсенді келіссөздер  жүргізіп жатқан  Sat&Co отандық компаниясы жүзеге асырады.

     Инвестициялық жобалардың тұтас қатарын мемлекеттік  дамыту институттарының қатысумен  жүзеге асыру жоспарлануда. Мысалы, «Қазақстанның инвестициялық қоры»  АҚ табақ шынысын өндіретін Pilkington  (Ұлыбритания) әлемдік көшбасшы компаниямен  Қызылорда облысында табақ шынысы өндірісі бойынша зауыт құрылысының  жобасын бірлесіп жүзеге асыру келісім-шартқа қол жеткізді.

     Мұндай  мысалдар көп, қазір іс жүзінде Қазақстанның барлық аймақтарында тек жекелкеген аймақ үшін ғана емес, бүкіл еліміз үшін әлеуметтік-экономикалық маңызы зор инвестициялық жобалар жүзеге асырылып жатыр немесе жүзеге асыру жоспарлануда.

     Ең  алдымен, бүгінгі іс-шараны ұйымдастырушыларға және ең бастысы, мейлінші өкілді Инвестициялық  саммитті ұйымдастырғаны үшін «Геральд Трибьюн» басылымына алғысымды білдіргім  келеді.

     Қазіргі заманғы мемлекеттің табыстылығы  мен бәсекелес қабілеттілігін айқындайтын  маңызды өлшемдердің бірі инвестициялық  климат болып табылады. Инвестициялық  климат экономикалық, әлеуметтік, саяси  сипаттағы түрлі жағдайлардан қалыптастырылады. Мемлекеттердің шетелдік инвестицияларды  тарту құқығына бәсекелес күресте  климаттық жағдайлар, еңбектің мәдени дәстүрлері, дін ерекшеліктері және т.с.с. болсын елеусіз, кейде экономикаға байланысты емес факторлар үлкен мүмкіндікке ие болады. [6] 

2. Инвестициялық саясаттың жүйесінің жағдайы

 

     Инвестициялық саясат. Он жылдықта  әлеуметтік –  экономикалық салада жалпы ішкі өнімді екі есе ұлғайтуды, сөйтіп, негізінен  алғанда, кедейшілік мен жұмыссыздық  проблемасын шешуді міндетімізге алған.

     Экономика саласында 2009 жылы экономикалық өрлеудің барынша жоғары қарқынына жету басты міндет ретінде алға қойылған.

     Мұның өзі инвестициялардың тез өсуіне және жалпы ішкі өнімдегі жинақтау нормасының артуына тікелей байланысты.

     Экономикалық  өсімнің жоғары қарқынын тұрақты  ұстап тұру үшін біздің таяудағы 4-5 жылдың ішінде негізгі капиталдың ІЖӨ -ге қатысты жалпы жинақталу көлемін 28 пайыз деңгейіне дейін жеткізуіміз  керек. Соның ішінде мемлекеттік  инвестициялардың ІЖӨ жөнінде 2-ден 4 пайызға дейінгі өсіміне жету шарт. [7]

     2011 жылы мемлекеттік бюджеттің асыра орындалатыны, сөйтіп көкейге қонымды маңызды деңгейге - бір триллион теңгеге жақындайтыны қазірдің өзінде білініп отыр.

     Сондықтан, 2011 жылдың ішінде–ақ бюджетті нақтылай түсу қажет, ал экономиканың стратегиялық салаларында жұмыс істейтін мемлекеттік ірі кәсіпорындар акцияларының пакеттерін сатудан алынған жоспардан тыс түсімдерді  Ұлттық қорға жіберу керек.

     Мемлекеттік инвестициялар . Индустриалық- инновациялық даму бағдарламаның іске асырылуын  қамтамасыз ететін қаржы институттарын  құру мен капиталдандыру мақсатында :

- Даму  банкінің жарғылық капиталын  ұлғайтуда және оның кредиттік  жадығатын молықтыруға – 12 миллиард  теңге;

- құрылатын  Қазақстан инвестициялыққорының  жарғылық  капиталына – 23 миллиард  теңге ;

-  құрылатын  Инновациялық  қорға – 36 миллиард  теңге;

- Экспортты  сақтандыру жөніндегі корпорация  құру үшін -7.7 миллиард теңге жіберуді ұсынылды.

     Жеке  инвестициялар. Біздің экономикамыздағы жеке сектордың рөлі барған сайын арта беруге тиіс. Бүгінгі таңда зейнетақы жинақтау жүйесінің жиынтық капиталы 300 миллиард теңгеге жуықтап отыр. Банк жүйесіндегі депозиттер 600 миллиард теңгеден асып түсті.

     Банктердің  жиынтық меншік капиталы бір жылдың ішінде үштің біріне ұлғайып, миллиард доллардан асып түсті, ал экономикаға  берілген кредиттер соңғы үш жылда 4.5 есе көбейді. [7]

     Қазақстан Республикасының статистикалық  агенттігінің мәліметтеріне сүйене отырып біздің еліміздегі инвестициялар  салынатын негізгі салаларға  түсінік беріп кетейік.

     Негізгі капиталға салынған инвестиция негізгі  құрал-жабдықтарды жасауға, ұдайы  жаңғыртуға бағытталған шығындар жиынтығы болып табылады. Негізгі капиталға  салынған инвестицияларға мыналар  кіреді: үйлер және ғимараттар құрылысы мен оларды күрделі жөндеуден  өткізу, машиналар, жабдықтар сатып  алу және оларды күрделі жөндеуден  өткізу, басқа да күрделі жұмыстар мен шығындар.

     Тұрғын  үй құрылысына салынған инвестициялар – үйлер мен ғимараттарды салуға, кеңейтуге, жаңғыртуға және техникалық қайта жарақтандыруға; энергетикалық, технологиялық және басқа жабдықтарды монтаждау бойынша жұмыстарға кеткен шығындар. [8]