Бюджеттің кірістері мен шығыстары. Бюджеттік сыныптама

Бюджет процесінің жалпы сипаттамасы

1

Бюджет процесі  туралы базалық       заңның болуы

Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Бюджет кодексі 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енді, Қазақстан Республикасының  барлық аумағында әрекет етеді және барлық жеке және заңды тұлғаларға қолданылады. Бюджеттік, бюджетаралық қатынастарды реттейді, бюджет жүйесiнiң жұмыс iстеуiнiң, бюджет қаражатының құралуы мен пайдаланылуының, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдаланудың негiзгi ережелерін, принциптерін және тетiктерiн белгiлейдi.

2

Бюджет жүйесінің  құрылымы (деңгейлерінің саны)

Қазақстан Республикасында  бюджеттің үш деңгейі әрекет етеді:

республикалық бюджет;

облыстық бюджеттер (14) және Астана және Алматы қалаларының  бюджеттері;

аудандардың бюджеттері мен облыстық маңызы бар қалалардың бюджеттері.

3

Бюджет қаражатын  резервілеу әдістерін қолдану (тұрақтандыру қорлары, резерв қорлары, келешек ұрпақ  қорлары)

2000 жылдан бастап  Қазақстан Республикасында мемлекеттің  әлеуметтік-экономикалық дамуын  қамтамасыз етуге арналған Ұлттық  қор жұмыс істейді, онда экономиканың  мұнай секторынан тікелей салықтар  және мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден, ауыл шаруашылығы мақсатындағы  жер учаскелерін сатудан түсімдер  түседі. Қазақстан Республикасының  Ұлттық қоры жинақтау және тұрақтандыру функцияларын жүзеге асырады.Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан түсетін республикалық бюджетке кепiлдi трансферт түрiнде жұмсалады. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан кепiлдiк берілген трансферт мөлшері абсолюттік тіркелген мәнде айқындалады және Қазақстан Республикасының заңымен бекiтiледi. Қаржы министрлігі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің келісімімен республикалық бюджетке түсетін түсімдер бойынша қалдықтар және республикалық бюджеттің қолма-қол ақша бақылау шотындағы бюджет қаражатының қалдықтары негізінде республикалық бюджет туралы заңда бекітілген ағымдағы қаржы жылына арналған оның көлемі шеңберінде республикалық бюджетке Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан кепiлдiк берілген трансферттің қажетті сомасын анықтайды.

Жоспарланбаған  шығыстарды олардың тосындығына  байланысты қаржыландыру үшін республикалық  және жергілікті бюджеттердің құрамында  Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы органдардың резервтері құрылады. Резервтер:

Қазақстан Республикасының  аумағындағы табиғи және техногендік  сипаттағы төтенше жағдайларды  жою үшін және Қазақстан Республикасының  басқа мемлекеттерге ресми гуманитарлық көмек көрсетуге;

Қазақстан Республикасының  немесе оның әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiгiнiң саяси, экономикалық және әлеуметтік тұрақтылығына, сондай-ақ адамдардың өмiрi мен денсаулығына қатер төндiретiн жағдайларды жою үшін;

соттардың шешiмдерi бойынша мiндеттемелердi орындау үшін;

төмен тұрған деңгейдегі бюджеттердің қолма-қол ақша тапшылығын өтеу үшін пайдаланылады.

4

Бюджет заңнамасында бюджет процесін ұйымдастырудың базалық  халықаралық қағидаттарын бекіту

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі мынадай принциптерге негiзделедi:

1) бірыңғайлық принципі (бюджет жүйесін ұйымдастырудың  және оның жұмыс iстеуiнiң бірыңғай  принциптерін қолдану, Қазақстан  Республикасында бірыңғай бюджет  сыныптамасын және бюджет процесiнiң  бірыңғай рәсiмдерiн пайдалану);

2) толымдылық принципі (бюджетте және Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорында Қазақстан Республикасының  заңнамасында көзделген барлық  түсімдер мен шығыстардың көрсетiлуi, бюджет қаражаты бойынша талап құқықтарының басқаға берiлуi сияқты, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке жатқызуға жол бермеу);

3) реалистік принципі (бекiтiлген (нақтыланған, түзетілген) бюджет көрсеткiштерiнiң әлеуметтік-экономикалық дамудың, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары болжамдарының бекiтiлген (түзетілген) параметрлеріне, бағыттарына сәйкес келуі);

4) транспаренттiлiк  принципі (мемлекеттік немесе заңмен  қорғалатын өзге де құпия болып  табылатын мәлiметтердi, сондай-ақ  қоғам мен бұқаралық ақпарат құралдары үшін бюджет процесiнiң мiндеттi ашықтығын қоспағанда, Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік құқықтық актiлердi, бекiтiлген (нақтыланған, түзетілген) бюджетті және олардың атқарылуы туралы есептерді, стратегиялық жоспарлар мен олардың іске асырылуы туралы есептерді, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру туралы және пайдалану туралы ақпаратты мiндеттi түрде жариялау);

5) дәйектiлiк принципі (мемлекеттік органдардың бюджеттік қатынастар саласында бұрын қабылданған шешiмдердi сақтауы);

6) нәтижелiлiк принципі (мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларында көзделген тікелей және түпкiлiктi нәтижелерге қол жеткізуге бағдарланған бюджеттерді әзірлеу және атқару);

7) бюджеттердің  дербестік принципі (түрлі деңгейдегі  бюджеттер арасында түсiмдердiң  тұрақты бөлiнуiн белгілеу және  осы Кодекске сәйкес олардың  жұмсалу бағыттарын айқындау, осы  Кодекске сәйкес мемлекеттік  басқарудың барлық деңгейлерiнiң  бюджет процесін дербес жүзеге  асыру құқығы, жергiлiктi бюджеттердің  атқарылуы барысында қосымша  алынған кiрiстердi және жергiлiктi бюджеттер қаражатының қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол берiлмеуi, төменгі бюджеттерге оларды тиiстi өтеусіз, қосымша шығыстар жүктеуге жол берiлмеуi);

8) сабақтастық принципі (өткен кезеңде бекiтiлген әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарына, базалық шығыстарға, бюджеттік мониторинг қорытындыларына, нәтижелерді бағалауға негізделген республикалық және жергiлiктi бюджеттерді жоспарлау);

9) негiздiлiк принципі (бюджет жобасына қандай да  болсын түсiмдердi немесе шығыстарды  енгізу қажеттiгiн және олардың  көлемдерiнiң негiздiлiгiн айқындайтын  нормативтік құқықтық актілер  және басқа да құжаттар негiзiнде бюджетті жоспарлау);

10) уақтылылық принципі (республикалық және жергiлiктi бюджеттерге,  Қазақстан Республикасы Ұлттық  қорының қолма-қол ақшаның бақылау шотына түсiмдердi есептеу және оларды Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiндегi Үкімет шотына аудару, міндеттемелер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес мемлекеттік мекемелердiң міндеттемелер қабылдауы, төлемдер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес төлемдер жасау және тиiстi нормативтік құқықтық актілерде белгіленген тәртiптi сақтай отырып, мерзiмiнде бюджет қаражатын алушылар шоттарына аудару);

11) кассаның бірыңғайлық  принципі (бюджетке барлық түсiмдердi  бірыңғай қазынашылық шотқа есептеу және бірыңғай қазынашылық шоттан барлық көзделген шығыстарды ұлттық валютамен жүзеге асыру);

12) тиiмдiлiк принципі (бюджет қаражатының бекiтiлген  көлемін пайдаланып, ең үздік  тікелей нәтижеге қол жеткізу  қажеттiлiгiн негізге ала отырып, бюджеттерді әзірлеу және атқару немесе бюджет қаражатының аз көлемін пайдаланып, тікелей нәтижеге қол жеткізу);

13) жауапкершiлiк  принципі (тікелей және түпкiлiктi нәтижелерге қол жеткізуге және  бюджеттік бағдарламалар әкiмшiлерi  мен мемлекеттік мекемелер басшыларының  және квазимемлекеттiк сектор  субъектiлерiнiң Қазақстан Республикасының  заңнамасына сәйкес келмейтін  шешімдер қабылдағаны үшін жауапкершiлiгiн  қамтамасыз етуге бағытталған  қажетті әкiмшiлiк және басқару  шешiмдерiнiң қабылдануы);

14) бюджет қаражатының  атаулылық және нысаналы сипаты  принципі (бюджеттік бағдарламалар әкiмшiлерiнiң Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтай отырып, бюджет қаражатын мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларымен көзделген нәтижелер көрсеткiштерiне қол жеткізуге бағыттауы және пайдалануы).

5

Бюджет қызметтерінің  сапа стандартын қолдану

Мемлекеттік органдар жеке және заңды тұлғалардың қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға бағытталған, жеке-дара сипаттағы және жеке және заңды тұлғалардың өтiнiшi бойынша жүзеге асырылатын жекелеген функциялар көрсетеді. Мемлекеттік қызмет көрсету мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттары мен регламенттері шеңберінде ақылы немесе тегін негізде көрсетiледi.Мемлекеттік қызметтер көрсету тiзiлiмiн Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiтедi.

6

Нәтижелілік көрсеткіштерін қолдану

Мемлекеттік органның стратегиялық жоспарында келтірілген  стратегиялық мақсаттар мен міндеттерді  шешу үшін бюджеттік бағдарламалар  әзірленеді. Бюджеттік бағдарлама бюджет шығыстарының бағытын айқындайды.Бюджеттiк бағдарламада оны iске асыруды бағалау үшiн тiкелей және түпкiлiктi нәтижелердiң көрсеткiштерi, сондай-ақ сапа мен тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң болуы тиiс.

Тiкелей нәтиже - қол жеткiзiлуi осы функцияларды, өкiлеттiктердi жүзеге асыратын немесе қызметтер көрсететiн ұйымдардың қызметiне толық байланысты болатын, көзделген бюджет қаражаты шегiнде атқарылатын мемлекеттiк функциялар, өкiлеттiктер және көрсетiлетiн мемлекеттiк қызметтер көлемiнiң сандық сипаттамасы.

Түпкiлiктi нәтиже - белгiлi бiр мемлекеттiк орган қызметiнiң, басқа да мемлекеттiк органдар қызметiнiң  тiкелей нәтижелерiне қол жеткiзумен  ұштасатын, халықтың өмiр сүру деңгейi мен сапасының, әлеуметтiк саланың, экономиканың, қоғамдық қауiпсiздiктiң және мемлекеттiк басқарудың басқа да салаларының мақсатты жай-күйi (жай-күйiнiң өзгерiсi).

7

Стратегиялық жоспарлау  әдістерін қолдану

Стратегиялық жоспарлау  мына құжаттарды анықтайды: «Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының артуы» стратегиясы, Мемлекет басшысының жыл сайынғы жолдаулары, көп жылдық жекелеген салаларды дамыту бағдарламалары. 2009 жылдан бастап мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары әзірленеді, олар әрбір үш жылда бес жылдық кезеңге бекітіледі. Мемлекеттiк органның стратегиялық жоспары мемлекеттiк орган қызметiнiң стратегиялық бағыттарын, мақсаттарын, мiндеттерiн, нәтижелерiнiң көрсеткiштерiн айқындайды. Стратегиялық жоспарды iске асыру үшiн мемлекеттiк орган операциялық жоспар әзiрлейдi.