Айналым қаражаттарының кәсіпорындағы құрамы мен құрлымын оптимизациялау

     Маусымдық кәсіпорынның айналым капиталы басқаша  негізге есептелу керек – күнтізбелік  жылды жұмыс және демалыс кезеңдеріне  бөлу арқылы. Маусымдық кәсіпорындары айналым капиталын жұмыс кезеңдерінде құйып, жұмыс емес кезеңінде азайту керек.

     Дебиторлық  борышты айналым коэффиценті  арқылы да көрсетуге болады. Ол өнімді  сатудан түскен  табыстың (ақшаның) кезеңдегі дебиторлық борыштың  орташа шамасына  қатынасымен формула  бойынша  анықталады:

Кºд/з =ДN/ Дз

Мұнда: Кºд/з  – дебиторлық борыштың  айналымдылық коэффиценті;

      Дз  – дебиторлық борыштың кезеңдегі  орташа шамасы.

      Дебиторлық  борыштың  айналымды қкоэффиценті дебиторлық борыштың  сапасы мен  көлемін  бағалау үшін пайдаланып, кәсіпорын берген коммерциялық несиенің  ұлғайғанын немесе төмендегенін көрсетеді. Егер коэффицент шоттарды төлеуге қарай құрылған сатудан түскен табыс (ақша) бойынша есептелсе, оның өсуі – несиеге сатудың азайғанын, ал төмендеуі – несиеге берудің көлемінің  артқанын білдіреді.

      Дебиторлық  борыштың айналымдылық коэффицентімен қатар дебиторлық борыштың  орташа айналым  уақытын анықтау мына формуламен анықталады:

Дºд/з = 360/ Кºд/з = Дз*360 / ДN

Мұнда: Дºд/з  – дебиторлық борыштың орташа айналым  уақыты немесе оны өтеу  кезеңі.

      Бұл көрсеткіш компанияның  қойған шоттарын клиенттердің  төлеуге қажет уақытын  сипаттайды. Осы көрсеткіштің төмендеуі  – оң, ал артуы – теріс бағаланады.  
 

2.5. Айналым қаражатын басқару жолдары.

      Айналым қаражатын басқару көпшілігінде олардың қажеттілігін  дұрыс анықтау болып табылады. Себебі, өндірістің  осы көлемінде  жоспарланған пайданы ең төменгі  мөлшердегі шығынмен  табуға үлкен ықпалын тигізеді. Айналым қаражатының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы жағдайына, өндіріс процесінің  іркілісіне әкеліп соғады. Осының салдарынан өндірістің көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым қаражатын тиімді басқару кәсіпорынның  өндірісті ұлғайту үшін күрделі қаржы шығынын жұмсау мүмкіндігі төмендейді. Сондықтан да көпшілік жағдайда кәсіпорынның бухгалтерлік балансының дұрыс жасалуы ондағы қаражаттың дұрыс басқарылуына әкеліп тіреледі. Сөзім дәлелді болу үшін төмендегі мысалды келтірдім.

     «Каприз»  Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі 1993 жылдың 22 сәуір айында №1463 – ші болып тіркелді. Серіктестік, өз алдына балансы, банкте ұлттық, шетелдік валютамен есептік немесе басқа да шоттары бар, өз қолтаңбасы, штампы бар құқықтық бейне. Серіктестіктің  мерзімі шектелмеген.

     Серіктестіктің  негізгі  мақсаты өнім өндіруде, қызмет көрсетуде қажеттілікті қанағаттандыру.

Серіктестіктің  атқаратын қызметі:

• Халықтың тұрмыстық қызметі
• Құрлыстық, құрылыс – жөндеу және монтаждау жұмысы;
• Коммерциялық қызмет;
• Транспорттық қызмет;
• Халық тұтынатын тауарлар өндіру.

Серіктестік иесінің  төмендегілерге құқығы бар:

• Серіктестік жұмысына ат салысуға;
• Серіктестік қызметі туралы ақпарат алуға;
• Бухгалтерлік немесе басқа да документтермен танысуға;
• Серіктестік қызметінен пайда алуға;
• Серіктестіктен  оның ережесіне сай бас тартуға;
• Серіктестік ликвидациясы кезінде  қалған мүлікті өз иелігіне алуға.

   Серіктестіктің  жарғылық қоры  300000 (отыз мың) теңгені  құрайды.

   Серіктестіктің  басқару органы болып табылады:

• Мекеме, серіктестіктің  барлық басқарылуы мен  жетекшілігін құрылтайшы атқарады.
• Орындаушы орган – Серіктестік директоры;
• Тексеру органы – ревизор.

   «Каприз»  Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап оңтайландырылған декларациямен жұмыс істеуде. Сол  себепті  оның  жалпы  қаржысын бақылау үшін Серіктестіктің бухгалтерлік балансымен таныс болу керек (кесте)

 

     Таблицаға анықтама берер болсақ,  «Каприз» Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігінің  2003 жылда  негізгі құралдары 2 122 теңгеге азайып,  амортизация құны 4 669 теңгеге дейін ұлғайған. Бұнымен байланысты  қалдық негізгі құралдар құны  6 791 теңгеге төмендеді.

     2003 жылдың аяғында  дебиторлық  берешек  көрсетілмеген, яғни  дебиторлар «Каприз» Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігімен 2003 жылдың аяғына дейін толықтай есептесіп қойған.

      Ал  ақша құралдары 10 есеге дейін өскен, бұл «Каприз» Жауапкершілігі Шекетулі Серіктестігінің  өтетін құралдары  өскенін көрсетеді.

      Жарғылық  қор өзгермеді, 197 517 теңгені құрайды.

      Косымша төленбеген капитал да өзеріссіз  қалды.

      Кәсіпорынның 2002 жылы  резервті қор құрмады, ал 2003 жылы 7 154 теңгені құрды.

      Бөлінбеген  табыс 2002 жылы 24 100 теңгені құрады.

      2003 жылы несиелік қарыз 2002 жылға  қарағанда  25 707 теңгеге қысқарды. Сондықтан кәсіпорынның  бюджет пен несие алдында жауапкершілігі қысқарды.

      Кәсіпорында айналым қаражатын басқару үшін кәсіпорынның өндіріс жоспары және  өндіріс шығынының сметасымен үйлестіру керек. Мұнда қажетті мөлшерде өнімнің  нақтылы түрлерін және оларды белгілі мерзімде  шығаруды енгізу қажет.  Кәсіпорынның жеке айналым қаражатының қажеттілігін есептеген кезде мыналарды еске алған жөн.  Жеке айналым қаражаттары өндірістік бағдарламаны  орындауда тек негізгі өндірістік  қажеттілікті өтеу ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорынның  негізгі қызметіне  жатпайтын қосалқы  және көмекші өндірістер, тұрғын үй, коммуналдық және  т.б. шаруашылықтар және дербес баланста тұрмайтындар да  өтелуі қажет.

 

      Тауар өткізу, қоймадағы дайын өнімдердің  қорлануы жөніндегі мәселелерді  жеткілікті, терең пысықтауы  төмен  болуы мүмкін. Бірақ та, кез келген жағдайда  алдағы кезде межеленген сату болжамы болуы керек. Олай болмаған күнде  шығарылған өнімдер қоймада ұзақ жатып қалады және ақшалай қаржылардың  едәуір бөлігіайналымнан оқшауланады, сөйтіп кәсіпорынның қаржы жағдайының орнықтылығына әсер етіп, оның  банкротқа ұшырауы мүмкін. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды.

      Курстық жұмысымның соңында қаржыландырудың  мүмкін болатын қателіктерін айта кетуді жөн санадым:

• Жеке капиталдың өте аз бағамы;
• Банкке өз уақытында бармағандық;
• Инвестицияны қаржыландыру кезінде қысқа мерзімді несиені пайдалану;
• Жеткізушілердің ерекше тәуелділігі;
• Қаржыландырудың мемлекеттік көздерін қолданбау;
• Капитал қажеттілігін жеткізіліксіз жоспарлау;
• «проблемасыз және «арзан» несиелерді ойланбай алу.

Сондай –  ақ жоғарыда капиталға сұраныс негізіне тоқталған едім, енді оның ұзақ мерзімділігін де айта кетейін, ұзақ мерзімді капиталдағы сұранысты негізгі капитал және өндірісалды шығындар деп екі инвестицияға бөлуге болады.  
 Негізгі капиталдағы инвестицияның типтік капиталы мыналар:

• Жер учаскесін алу және оны игеру;
• алаңдары мен ғимарттар салу немесе игеру;
• өндірістік және көмекші машиналар, жабдықтар алу;
• тазаланған ғимараттар салу;
• жобалы-конструкторлы жұмыстар.

   Өндірісалды шығындар құрамына өндіру алдында жұмсалған  шығындар кіреді. Олар мыналар:

• компания жасаумен байланысты шығындар;
• өндіріске дейін жалданған қызметкерлер мен басқару жұмысына төленетін ақы;
• арендалық төлемдер;
• іссапар және байланыс шығындары;
• кеңесшілерге төленетін ақы;
• жинақтар мен салықтар;
• банк қызметіне кеткен төлемдер;
• түрлі қала қызметтерімен келісім үшін шығындар;
• байқап көру шикізаты;
• кәсіпорынға жатпайтын білім үшін төлем;
• өндірісалды маркетингтік ұстам төлемдері.

   Ал  қысқа мерзімді капитал кәсіпорынды құрғаннан кейінгі қаржыландыруға, кеңейтілген жұмысына жұмсалады. Мүмкіндігінше тауарлы-материал қорын төменгі деңгейге азайтуға тырысу керек. Тауарлы-материал қорының көлемін анықтау үшін мынаны есте ұстау керек:

• өндіріс материалдары (көмекші материалдар мен шикізат көзіне назар аудару қажет. Мысалы:
• а) егер материал жергілікті, яғни жеткілікті мөлшерде тез жеткізілетін болса, онда шектеулі ғана қор сатау керек;  
• б) егер материал импортталатын болса, жеткізу процедурасына көп уақыт қажет болса, онда біршама мөлшерде материалдық қор сақтау қажет);
• артық бөлшектер (атық қор мөлшері жергілікті қойылымдар, импорт процедурасы, сол аймақтағы техникалық қызмет пен кәсіпорын қызметіне байланысты);
• аяқталмаған кәсіпорын (аяқталмаған өндірісті жабудағы капитал сұранысын бағалауда әр кезеңде өткізілген түрлі метериалдық ресурстарды пайдалану барысында қол жеткен өңдеу дәрежесі мен технологиялық процеске жан-жақты талдау жасау қажет);

Қолданылған әдебиеттер:

1. Акимова А. К. «Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы» ҚР Кодексінің негізгі ережелерін түсіндіру бойынша жинақ. Арнайы салық режимі бойынша Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне арналған,  Астана - 2001 ж.
2. Ахметов К.Ғ., Сағындықов Е.Н.,  Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А. Жұмаев Ж.Ж. «Менеджмент негіздері» - Ақтөбе – Орал – 2005 жыл.
3. Государственное сектор экономики Л.И. Якобсон Москва 2000 г.
4. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» - Алматы – Экономика – 2001 ж.
5. «Как вести свое дело в Казахстане» журналы. Қазақстандық меншік иелеріне арналған оқулық Алматы -  2001 ж.
6. Кәсіпкерлік қызметтің құқықтық негіздері (сұлбалар мен кестелерде). Кәсіпкердің шағын кітапханасы. «Секрет + сервис» Кәсіпкерлерге қызмет көрсететін орталығы» мекемесі, 2-б, 2005 ж. маусымы, №11(41).
7. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. «Қаржылық есеп» - Алматы – Экономика – 2001 ж.
8. Кейлер В.А. « Экономика предприятия» - Москва – 2000 год.
9. Копайлов И. «Кәсіпорынның өндірістік қорлары»,Алматы – «Қазақстан» - 1973 жыл.
10. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім). Түсініктеме. Жауапты ред. М.К Сүлейменов., Ю.Г.Басин – Алматы, «Жеті жарғы» - 1997 ж.
11. ҚР Бюджет Кодексі. Алматы - 2005 ж.
12. «Малый бизнес Казахстана» журналы. Алматы - 1998 ж. № 1-16.
13. «Малый и средний бизнес Казахстана» журналы. Астана - 2004-2005 ж. № 1-10.
14. Назарбаев Н.Ә. «Қазақтанның  егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» - Алматы – 1992 ж.
15. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030» - Алматы – Юристъ – 2001 ж.
16. Оспанов М. Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в РК. Алматы: "Познание" - 1998ж.
17. Порохов Е.В., Янцен Н.Я., Анисимов В.А., Бабкин С.А. Правовые основы предпринимательской деятельности. Алматы: «Салық мәдениетін қалыптастыру» қоры - 2001 ж.