Халықаралық конфликтілер

Халықаралық конфликтінің алтыншы фазасы-ол реттеу фазасы, кезеңдік деэскалация, интенсивтілік деңгейінің төмендеуі, дипломатиялық құралдардың белсенді қатысуы, өзара компромисті іздеу, ұлттық-мемлекеттік мүдделерді қайта бағалау мен түзету. Конфликтіні реттеу конфликтінің бір немесе барлық жақтарының  салдарыныан болуы мүмкін немесе «үшінші» жақтан басталуы, оның рөлінде ірі держава, халықаралық ұйым әлде БҰҰ тарапындағы қауымдастық болуы мүмкін.

Халықарылық конфликтіні  реттеудің үлгілі түрі ретінде- оның жақтарының мүдделер баланысына жету, ол соңында конфликт себебін аластатуға мүмкідндік береді. Егер де ондай балансқа жете алмаса, онда жақтардың мүдделері  осының салдарының жеңілуінен басып  тасталынды, онда  конфликт латентті түрге өтеді, онда жағымды ішкі және халықаралық шарттардаконфликтінің  жандануына алып келеді. Конфликтіні  реттелуі процесінде әрбір жақтың  әлеуметтік –мәдени ортасын, және халықаралық  қатынастар даму жүйесінің  мазмұнын ескеру қажет.     

Осыған сәйкес конфликтіні  реттеудің үш негізгі моделі бар: гегемонистік, мәртбелік және рөлдік.

Олардың біріншісі жақтардың  мінез-құлқы бойынша «күш орталығы»  ережелерімен  зорлық немесе зорлық қаупін қолдануға бағытталған, ал шешу стртегиясында  «нөлдік сомадағы»  ойынға бейім шешім қабылдайды, ондағы бір жақтың жеңісі екінші жақтың жеңілісіне тең.

Екінші модель конфликтіге  түсетін жақтардың мінез-құлқын  физикалық іс-әректтермен өлшейді, күш балансын қалыпына келтіру немесе қолдауға қажетті;  конфликтілік алаңды  оған талқылау пәнінің енуі, конфликтіні  туғызатын, ал  шешім стратегиясында  паритет негізінде немесе құқықтық нормалар негізінде  реттеуге бейім.

Халықаралық конфликтнің рөлдік моделі құрылымдық түрде  физикалық мінез-құлықты өзінің мақсаттарына жетудің қажеттілігі ретінде өлшейді, оған конфликтілік жағдайдың енуіне процессуалды түрде кеңейтеді, физикалық іс-әректтердің қатысуы,  шешім стратегиясында  конфликтінінің шешіліміне тіпті реттелуіне бейім. 

Халықаралық конфликтнің  алғаш бес қарастырылған фазасында  оған балмамалы, эскалациялы емес, деэскалациялық даму қадамы, бейбіт түрдегі және әскери іс-әрекеттердегі үзілісте, келіссөздердің әлсіреуі немесе осы конфликтіні  шектеуі деп атауға болады. Осы  жағдайда  баламалық даму осы  дағдарыстың   босаңшлыдық, «қатыру» немесе ликвидациясы немесе тіпті конфликтінің  негізінде жатқан  жақтар арасындағы конфликтінің негізінде жатқан қарама-қайшлық  компромисске жету бойынша орындалады.

Халықаралық конфликтінің мүмкіндікті  дамуы белгілі бір схемасы  тарапынан шығуға, желілік график түрінде ерекше болады. Бірсызызықтық  схема дамудың шынайы қиындылығын  жеткізу жағдайының оқиғасын көрстеді:

-жақтардың әріптестігінен  конфронтацияға өту;

-олардың мүддесінің өзгеруі,  конфликт барысындағы мақсаттары  мен стратегияларының өзгеруі;

- әр түрлі комбинациялардың  бебйіт және әскери құралдардың  қолдануы;

- басқа қатысушылардың  осы конфликтідегі күрес және  әріптестік дәрежсінің енуі;

-әскери конфликтінің  тікелей дамуы;

- халықаралық  шарттардың  өзі және эволюциясы және т.б.

Жалпы түрдегі халықаралық  конфлиткінің классификациясын жасай  отырып  жалпы реттегі негіздемлер  бойынша, соған қатыстысын көрсетуге  болады:

-өркениеттік-мәдени ерекшеліктер;

- конфликтінің пайда болу  себептері;

-оның негізінде жатқан  қарма-қайшылықтар;

- қатысушылар мазмұны;  масштабы:

- құралдарды қолдану;

- даму мазмұны;

-конфликтінің әлеуметтік-психологиялық  факторлары;

-конфликтінің созылуы;

Конфликтілер және халықаралық-саяси  дағдарысы. Халықаралық конфликтінің дамуы әр түрлі мемлекеттердегі  мүддесінің қарама-қайшылықтары мазмұнымен, сонымен қоса, халықаралық қатынастар жүйесінің, ондағы құрылымдық өзара  байланыс және өзара тәуелділігінің даму деңгейімен байланысты. Халықаралық  қатынастардың қазіргі даму деңгейі, мемлекеттер мен халықтрдың мүдделердің  қақтығысымен халықаралық конфликтінің саяси-дипломатиялық құралдарымен әр түрлі фазасында байланысты,  саяси дағдарысқа өткізбей отырып және одан басқа- әскери қақтығыстың болмауымен байланысты. Сонымен бірге халықаралық-құқықтық нормалардың жетілмеуі, халықаралық  «үштік» ұйымдардың әлсіздігі,  БҰҰ  қоса, қазіргі мемлекетердің бірқатарындағы билеуші элитаның жағымсыз мүдделері,  мыңжылдықтардай, ең басты аргумент ретінде  халықаралық таласты шешетін аргумент ретінде оның күші немесе оны дайындайды. 

Жалпы алғанда сыртқысаяси  күш жоспарында мемлекеттер өзінің деңгейі және әсер етудің интенсивтілігін  оның жиынтықтық күшін  халықаралық  қатынастарда немесе жекелеген элементтерін  ұлттық-мемлекеттік мүдделерін жету мақсаттарын көрсетеді. Сонымен  бірге мемлекет оның жиынтықты күшіне тең емес, алайда ол генетикалық  бағыты басымырақ,  ол күш мүмкіндіткерін анықтайтын да осы болып табылады. Сол уақытта  функционалдық көзқарас бойынша мемлекеттің сыртқы саяси  күші  экономикалық, саяси, әскери және басқа міндеттерді халықаралық  қатынастар жүйесінде шешеді, сондағы  жиынтықты күш тек қана сыртқысаяси  емес, ең алдымен мемлекеттің қызмет атқаруының ішкі дамуын көрсетеді.

Халықаралық аренадғы сыртқы саяси күшке басымдық бере отырып, мемлекет тікелей түрде күштік қарсылыққа ұшырайды ол басқа мемлекеттер түрінде  немесе халықаралық қатынастар жүйесінің  жалпы алғандағы қақтығысын атаймыз. Оның салдары ұлттық-мемлекеттік  мүдделерге жетуі ол  күшті әсер ету нәтижесінен емес, бірақ та онымен дұрыс қолдана алу, аса  эффективтілікпен болуы мүмкін. Осы  тұрғыдан алып қарағанда, халықаралық  қатынастар жүйесіндегі күштерді араластыру әдісін қолдануында бірнеше жалпы  әдістермен байланысты- ол міндеттеу  және басу. Оның диффернцациясының  негізгі критерийі ретінде мемлекеттер  күшінің жиынтықты элементерінің  дәрежесі, интенсивтілігі және құрылымы, сыртқы саяси мәселерді шешу негіздеріне  енген.

Сендіру әдісі- ол іс-шаралар жиынтығы, мемлекеттің басқа мемлекет қатынасында немесе олардың саяси одағының жағымдық жағдайлары ұлттық-мемлекеттік мүдделердің сыртқы саяси жағдайда орындалу үшін қажет. Осы әдіс  конфликтінің алғашқы кезеңдерінде эффективті және  мемлекеттер арасындағы саяси-дипломатиялық құралдар құралдар арқылы біржақтың перспективалығы немесе олардың шағымдарының сәйкес келмеуінен, сыртқы саяси мүдделердің түзетілуі статус-квоның сақтаулы мақсатымен байланысты. Осы кезеңде екіжақты және көпжақты кеңес беру, қысым күштері қалыптасады,  олардың қарама-қайшы жақтарының жеке мүдделері арқылы жеке мүдделері, компромистің мүмкін шекаралры, олардың құрамды одақтастыры,  күштер қатынасы және  егер де шағымдарының айтылған жағдайында оның мүмкін іс-әрекеттері тәсілінен қашу. Осы іс-әрекет әдісі- дипломатиялық қызметтің күнделікті жұмысы.

Күштеу әдісі- мемлекеттің немесе мемлекеттер топтарының іс-шаралар жиынтығы, күшті қолдана отыра басқа мемлекетке немесе мемлекеттер топтарына өз еркіндігін мәжбүрлеу. Күштеу әдісі сенімділіктің аса жоғары болуымен және мемлекеттік жиынтықты күшінің интенсивті қолдануымен өзінің мақсаттарын жетуге бағыттайды. Ереде көрсетіп отырғандай, халықаралық тәжірбиеде,  күштеу дағдарыстық фазасында қолданылады оның  дағдарыстық дамуының алдын алу мен тоқтатуында қолданылады.

Аса шешімді және күш іс-әрекетінің интенсивті әдісібасып жаныштау  әдісі қолданылады. Басып жаныштау - ол қарсыластың толығымен қарсыласуының немесе оның әсер күшінің көмегімен құрту. Басып жаныштаудың кезінде мемлекеттің іс-әрекетінің интенсивтілігі өсе түседі.  Басып жаныштаудың салдары ретінде халықаралық конфлктінің латентті жағдайына өтеді. Күштеу әдісін қолданғанда күш зорлықтың негізі белгісі болады. Яғни күш және зорлық  өзара сәйкес келеді. Зорлық күш қолдану іс-әрекетінің бірі, нақтырақ, күш қолданудың күштеу немесе басым-жаныштауды қолданудың шектен шыққан түрі.

Халықаралық дағдарыстың  даму процесі  қызығушылық тантықан жақтардың сыртқы саясатымен тығыз  байланысты. Халықаралық дағдарыста мемлекттердің мінез-құлқының екі  әр тарапты түрі бар: дағдарыстарды  бейбіт саяси шешуге бағытталған  алдын –алу. Осы ретте аса маңызды  рөлге халықаралық қауымдастық  ие, ол белсенді түрде мемлекеттердің халықаралық конфлктілерде енген  түрі. Саяси қатынастардың ерекше түрі ретінде дами отырып  және халықаралық  конфликтінің шегінде халықаралық  дағдарыс  жеке дамудың тұрақты  тенденциясын иеленеді, олар конфликтінің барлық ағымында сипаты, құрылым, мазмұны  және конфликтінің өзі даму процесінде дамиды. Халықаралық дағдарыс фазасында  конфликтінің интернализациясы болады, себебі онда оның құрылымның қайта  құрылуы: саяси мүдде, мақсаттар, құралдар, қатынастар әскеримен кезекті толық  бастайды. Халықаралық саяси дағдарыс конфликтінің кез-келен түрі секілді  жақтардың бақылауынан шығады. Ол әскери күштің белсенді енуіне «келісім»  береді. Сондықтан, сәйкесінше, халықаралық  дағдарыстың басқара алмаушылық әскери конфликтінің дамуына алып келеді.

Халықаралық қатынстардағы әскери конфлиткілер. Олар өз алдына әлеуметтік құбылыстар, мемлекеттер және халықтар арасындағы қарым-қатынасында әскери күшті қолданудың салдарды болып табылады. Ежелгі уақыттан бастап әскери күш мемлекеттер арасындағы таласты шешетін сәтті құрал болған. Ол өзеріске ұшырады, стихиялық түрде емес, ал саналық және қажетті жағдайлар бойынша, бұрынғы саясаткерлер де осы құралға назар аударған. Осы фактінің куәсі ретінде бұрынғы уақыттың атақты адамдарының іс-әрекеті болып отыр.  Ежелгі Грекияның атақты философы  Эфестық Гераклит әскери күшті қолдану және соғыстың адам өміріндегі рөлін зерттеген. Гераклит бойынша, соғыс- барлығының патшасы, олар біреуін құдайлар етіп көрсткен, қалғандарын ол құл етіп жасады, басқаларын-еркін етті. Ежелгі уақыттың аса ұлы ойшылы Аристотелдің айтуынша, соғыс тәжірбиелік жақсылығы, басқаларының ішіндегі әдемілгі мен ұлылығы бар. Мемлекеттің фундаменталды негізгі сипаты ретіндеәскери күшті қарастырған Николо Макиавелли болған. Оның ойынша, басқарушы өзінің көмекшілеріне көптеген істерін тапсыруы қажет, бірақ та ол бір істі оған тапсырмау қажет. Осындай іске ол әскери өнерді жатқызды. Егер де билеуші  осы істі көмекшлеріне тапасырса,  онад ол аса ірі қауіпке, өзінің билікті жоғалтуы тәуекелге тең болады.

Уақыт өте келе, мемлекет күші жайлы ойлар да өзгере бастады, оның мазмұнға формалары және оның қолданудың құраларды өзгерді. Бірақ  та фактілі түрде ең бастысы жайлы  еш нәрсе өзгермеді. Және бүгін, жүз  жылдар бұрын секілді, көптегендер  әскери күшті  мемлекет қуатының негізгі  құрашуысы ретінде қарастырды. Қазіргі  уақытта мемлекетаралық қатынастар жүйесінің барлық субъектілерінің  өзара байлаысы мен өзара тәуелділігінің күшейу және тереңдеу тенденциясы анықталына бастады. Осындай шарттарда барлық өзгерістер мемлектаралық өзара  іс-әрекеттілік жалпы алғанда  әсері басым болып отыр. Халықаралық  қатынастардың «тығыздығы» әр түрлі  жақтардың экономикалық және саяси  жақтарының тығыз байланысымен бірге  болады, халықаралық қарым-қатынас  барлық жүйесіне тарайды. Мемлекетаралық қатынстардың тұрақтылығына кері әсер етуші фактор ретінде  әскреи конфлитктілерді  атаймыз, олардың пайда болуы  саясаткерлерді ұлттық-мемлекеттік  мүдделерінің орындау мүмкіндіткердің  көрсетеді олардың әскери-күштік құралдарды барысында орындалады. Бүгінде  осындай конфликтілер адамзатқа  қаупі басым болып отыр. Ол қауіп  келесілермен байланысты: 

- әскери конфликтілер  миллондаған адамдар өмірінен  алып кетеді, көптеген халықтардың  өмірлік күшінің жағдайын қиындатады;

- халықаралық қауымдастықтың  барлық мүшелерінің өзара байланыстылығы  мен өзара тәуелділігінің тереңдеу  шарттарында, жаңа әлемдік соғыс  өзіндік жеке «детонаторы» бола  алады, ол Жердегі барлық тіршілікті  жоюы мүмкін;

- бүгінде әскери конфликтілер  барлық факторларға қосымша бола  алады, олардың іс-әрекеті адамның  мекен ортасына негативті әсер  етеді;

- әскери конфликтілер аймақтың әскери-психологиялық климатына негативті әсер етеді, солайша адамзат тұрақты түрде қауіп және әлемдік соғыстың пайда болуына мүмкін қаупін көрстеді.

«Әскери конфликт» түсінгі  кең мағынасында, өзіне әр түрлі  әскери қақтығыстарды соның ішінде әлемдік соғыстарды қосады. Басқа  жағына, осы түсінік халықаралық  ғылыми әдебиетте  және саяси тәжірбиеде осындай әскри коллизияға сәйкес қолданылады. Оларға ерекше белгілері  тән. Осындай белгілердің қақтығысына  жататындығына жатқызуға блады.

-екі жақты күрес ретінде   әскери зорлықты қолдануы, бір  жақты және екінші жақтың да  қолдануы;

-  күрестік іс-әректтердің  географиялық локалданған масштабын  қолдануы;

- әскери зорлық құралдарының  және күшті қолдануы шектеулі  түрде;

- жеке, аймақтық-жағдайлық   мақсаттардың таластағы жақтардың  шектеулі түрде қолдануы;

- таластың жақтарының  арасындағы конфликтлік жағдайларының  дамуының басқарушылығы.

Жоғарыда аталып өтілгендей, конфликтілік өзара іс-әрекеттестік процесі қарама-қарсы жақтың арасында болады, солайша, географиялық шектеулі территорияда осылай орындалады. Шекаралық  конфликтілерде, мысалы, оған аймақтар, шекараға жақын аймақтар, территориалды конфликтілерде- таласты жерлер,  ұлтаралық конфликтілер- белгілі халықтардың халық топтарының аймақтары жатады. Алайда ескертулер де болады, ондай іс-әректетерге қарама-қарсы жақтардың барлық территориясына тарайды, конфликтіге араласады. Осындай ескертулер, әскери конфликтіге қатысушы жақтардың біреуінің  аз территориялары, және әскери қақтығыста қару қолдануды атауға болады. Конфликтілердің белгілісі ретінде локалдылық жиынтығы, белгісі ретінде әскери конфликт – алғашқы түрінде оны соғыстан айырмашлық түрін көрсетеді.

Келесі белгісі- жеке, аймақтық-ситуативті мақсаттардың жақтардағы конфликтілерде қарама-қайшылғын артады. Біз жеке аймақтық шектеулі жағдайларды атаған жағдайда, әр түрлі субъектілердің мемлекетаралық өзара іс-әрекетестігін  қамтамасыз етуі үшін оның көршілерімен салыстырғанда түсінушілік және мойындаушлық фактісі және оның өмір сүруінің сәйкестігін атауға болады. Осы мезет әскери конфликтіні  анықтау үшін қажет.