Халықаралық конфликтілер

Дәріс 13 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНФЛИКТІЛЕР: СЕБЕПТЕРІ, ТҮРЛЕРІ,  КӨРІНІСІ ЖӘНЕ ДАМУ МАЗМҰНЫ

Халықаралық қатынастар және конфликтілер. Жалпы алғанда халықаралық қатынастар өз алдына саяси, экономикалық, дипломатиялық,әскери, мәдени, ғыылми-техникалық байланыстар және халықтар арасындағы өзара байланыстылық, мемлекеттер мен мемлекеттер одағының жиынтығын құрайды. Басқаша айтқанда, халықаралық қатынастардың субъектілері ретінде тек қана мемлекеттік құрылымдарды ғана емес, және әр тараптағы мемлекеттік емес және мемлекеттіліктен жоғары тұрған ұйымдарды атауға болады, олар әр түрлі социум мен әлеуметтік топтар өзара қарым-қатынасында делдал рөліне енеді. Олар экономикалық, діни, ұлттық, идеологиялық және басқа мазмұндағы жалпы маңызды мақсаттардың үкіметтік емес деңгейдегі жетістіктерге жетелейді. Халықаралық қатынастардың құрамды бөліктері ретінде мемлекетаралық қатынастарды (МАҚ) атауға болады. Оның ерекше айырмашылығы ретінде субъектілер жүйесі ретінде мемлекеттер немесе біріккен ұйымдардың болуын атауға болады.

Әрбір  жүйе секілді саяси  жүйе де, МАҚ жеке құрылымға ие, бірнеше  ретті заңдылықтар негізінде  қызмет атқарады және дамытылады. Басқаша  айтқанда, МАҚ  өзінің субъектілеріне белгілі «ойын ережесін» көрсетеді, оның негізінде жүру-  ізгі еркіндіктің  актісін емес, әрбір мемлекеттің  өзін-өзін сақтауының шарты. Осы ережелерден  аттап өту, МАҚ жүйесінің қызмет атқаруына аса қиын шектеу туғызбайды оның осы іс-әрекетті ұыйымдастырушылардың өзіндегі бастамшылдарда деструктивті салдары болуы мүмкінндігін көрстеді. МАҚ жүйесінің объективті мазмұны, сәйкесінше ондағы заңдылықтар ең алдымен  барлық мемлекеттердің экономикалық, ғылыми-техникалық, дипломатиялық және басқа байланыстарының  объективті қажеттіліктері анықталынады. Мемлекеттік  қажеттіліктер саяси жетекшілік деңгейіндегі мағынада, барлық биліктік механизімде өтеді.       

Нақты осы жерде барлық экономикалық, экологиялық, әлеуметтік және т.б. қажеттіліктерде саяси  мүдде беделін иеленеді және саяси  шешімдерде, бағадарламаларда, ұйымдастырып бекітіледі, соңында мемлекеттің  мықты саяси қызметінде тәжірбие жүзінде орындалады. Басқаша айтқанда,  мемлекеттің халықаралық аренадағы  қандай да бір акциясы туралы айтқанымызда, ол салада келісімі немесе  экономикалық келісім, шекаралық экономикалық зона немесе қоршаған ортаны қорғау келісімі, олардың барлығында жабық не ашық түрде мемлекеттік мүдде жатыр. Осы жағдайда, саяси қажеттілік экономикалық әралуандылықты басып өтуі мүмкін. 

МАҚ жүйесіндегі  әр түрлі  мемлекеттердің сыртқы саяси мүдделерінің әр тарапты болуы мемлекетаралық өзара іс-әрекеттестіктің  кооперация және әріптестіктен бастап және әр түрлі саяси конфликтілердің  түрінің болуымен аяқталады. Осы  кезде барлығы  сол немесе басқа  мемлекеттердің конфронтация деңгейіне  тәуелді. Олардың орындалу формалары  МАҚ жүйесінің мазұны және даму деңгейімен анықталынады. Себебі жеке мемлекеттердің дамуында барлық МАҚ жүйесінің дамуын атап көрстеуге болады, ол біртұтас ретінде қалыптасады, өзінің субъектілерінің жақын өзара тәуелділігін көрседі. Тұтастық саяси деңгейде саналанса, онда «ойын ережесі» қаталырақ бола бастайды.  Феодалды «әскери демократияның» орынына унитарлы мемлекеттер келеді, олардың арасындағы конфронтациялық мемлекетаралық ұйымдардың және саяси одақтар негізінде жүйеленеді. Халықаралық ұйымдардың құрылуы  (Ұлттар Лигасы, БҰҰ) мемлекет аралық қатынастарға құқық элементтерін және т.б. алып келеді. Осылардың барлығы халықаралық қатынастарда  шектен шыққан (қарулы)  формаларды  қолдануды шектейді, мемлекеттер мен халықтар   тек қана «өркениеттік»  формалардың өзара қарым-қатынасын қолдануы  конфронтациялық мүдделердің шешілуіне алып келеді.   

Халықаралық  қатынас  тұрғысынан алып қарағанда халықаралық  конфликт ол екі немесе бірнше жақтың –халықтар, мемлекеттер немесе мемлекет топтарының – жанама немесе тікелей  түрдегі экономикалық, әлеуметтік-таптық, саяси, территориалдық, ұлттық, діни немесе табиғатынан және мазмұнын бойынша  басқа  мүдделердің қақтығысуы. Халықаралық  конфликтілер, осылайша халықаралық  қатынастардың бір түрі, мүдделердің  қайшылықтары барысында әр түрлі  мемлекеттер осыған түсуін атаймыз.  Саяси қатынастар ретінде пайда  болып, халықаралық конфликт бірқатар ерекшілегіне ие, жеке даму  логикасы  және  басқа қатынастарға әр тарапта  әсер ете алады, сонымен қатар  оның негізіндегі қайшылықтар және олардың шешілу тәсілдері жатыр. 

Болашақта ерекше саяси қатынастар бола отырып, халықаралық конфликтілер феномен бола алады, олардың жеке құрылымы және даму процесі бар. Сонымен  бірге конфликтілер сол немесе басқа  түрінде жүйемен өзара іс-әрекеттеседі,  және жалпы алғанда халықаралық  процестің құрылымында пайда  болады, және жүйелік орта заңдарымен дамиды. Конфликтінің кейбірі  халықаралық  қатынастар (күш балансы, бейбіт өмір сүру) құрылымның белгілі тарихи уақыт  аралығының шегінде көбінесе басқа  нұсқасы бола алады.  Басқа конфликтілер ХҚ (таяушығыстық, балқандық және т.б.) құрылымдығы аз тарихи мерзім аралығында бола алады. Конфлитілердің көбісі, әсіресе  жаһандық деңгейде дами отырып, халықаралық  қатынастар құрылымында  оларға аса  қиын процесер тән және олар процестер  жүйесіндегі мазмұнға өз ізін қалдарады, ондағы пайда болатын қарама-қайшылықтарды  реттейді. Халықаралық конфликтілер халықаралық қатынастардың барлық жүйесіне  әсер ете алады, ондағы құрылымдық өзгерістердің  пайда  болуын туғызбайды. Халықаралық конфликтілерге масштабтты түрде бірінші және екінші дүниежүзілік соғысты атауға болады.   

Халықаралық конфликтілерді зерттеуде конфликт және конфликттілік  ұғымдарын халықаралық қатынастарда айыра білу керек. Конфликтілік, жалпы  белгі белгілі бір халықаралық-саяси  жағдайға немесе тіпті толық тарихи дәуірге тән. Осындай конфликтілік, соңғы нәтижесінде объективті қарама-қайшылықтарға негізделген, бірқатар мемлекеттердің саясатында конфронтациялық мүдденің басмыдығын атаймыз. Осы түрдегі конфликтілік өзінің негізіндегі халықаралық шиеленістің атқаратын қызметі оның дәрежесінен байланысты. Ол халықаралық конфликтінің фоны және алғышарты бола алады, бірақ ол әлі конфликт емес.  Конфликтілік жаһандық, аймақтық, субаймақтық, топтық немесе екіжақты мазмұнға объективті және субъективті, тікелей немесе жанама, әр түрлі халықаралық конфликтінің пайда болу және дамуында пайда болады, оның пайда болуының қиындығына жетпесе де қатысты болады.  Басқаша айтқанда, конфликтілік конфликтінің пайда болуына, өз кезегінде оны автоматикалық тұрғыда қатыстысы бола алмайды. Ұлттық-мемлекеттік мүдделердің уақыттылы түзетілуі тіпті халықаралық шиеленістің жоғарғы деңгейлігі шарттарында конфликтінің купировние негіздеме болады.  

Халықаралық конфликт саяси  қарым-қатынастардың түрі ретінде  белгілі айырушылық, тербеліс және оның дамуы. Халықаралық аренадағы  мемлекетттер мүдделерінің қақтығысуы  халықаралық қатынастар жүйесінің  шартында, оның дамуының біркелкілігінің  болмауы, сәйкесінше олардың арасындағы күштер қатынасының өзгеруін атауға болады. Бір немее басқа мемлекеттің  әлеуметтік-экономикалық өсімінің қарықтап дамуы, алдында орнаған рөлдік қызметтерге  кірмейді, оның шарықтау шегінен шығуды міндеттейді. Бірқ орнаған қарым-қатынастар жүйесі осы мәселені мүдделерге басқа  мемлекеттерге шығынын тигізбей,олар халықаралық аренадағы орны мен  рөлін консервацияға қарай ұмтылысын  көрсетеді. Осы жағдайда конфронтацияық мүдделер пайда болады.

Сәйкесінше, халықаралық  конфликт, халықаралық шиеленісті жасаушы  деструктивтілік қызметімен, өзінің жағымдық жақтары, яғни ескертуші рөлін,  халықаралық аренадағы күштер арасаламағының өзгеруін көрсетеді, басқаша айтқанда, коммуникативті-ақпараттық функцияны  өзгертеді.

Халықаралық конфликтінің негізінде  әр түрлі мемлекеттердегі немесе олардың ұйымдарының мүдделер қайшылығы  жатыр, яғни конфликтінің функционалды түрде белгілі қайшылықты шешу жатыр. Конфликтінің шешу ретінде  кең масштабтты ұлттық-мемлекеттік мүделердің орындалуы  бола алмайды, алайда жақтардың біреуі халықаралық конфликтіні шешуде  мүдделердің және олардың қатысушыларының  өзара тиімді баланысына келуі орындалады, алайда онда да оның қатысушыларының  мүдделері сәйкес келме бермейді. 

Себебі, кейбір жағдайларда, әсіресе қарулы күрес фазасында, мүдделер балансы жайлы айтылмайды да, ол кезде бір жақтың мүддесін басып тастау басым болады. Осындай  жағдайда халықаралық конфликт өзінің шешімін таппайды, тек латентті фазаға қарай өтеді, оның қажетті мүмкіндіктері  бірінші жағдай туындағында шиеленісуі әбден мүмкін.

Қазіргі уақытқа дейін, халықаралық  конфликтінңң мәні мен құрылымын  қарастыра отырып, ең алдымен біз  мемлекетаралық конфликтілер негізінде  болды. Осындай тәсіл тұрғысынан қарастырғандықтан   саяси және халықаралық конфликтілердің саяси  емес, басым бөлігі де қарастырылмайды. Себебі қазіргі қоғамның гетерогенділігі халықаралық ұйымдардың құрылуы санының артуына, ең алдымен үкіметтік емес сипаттағы, алып келеді, бірақ та олар біркелкі әлеуметтік топттардың, олардың ұлттық-мемлекеттік тиесілігінен тәуелсіз болады. Оның пайда болуына негіз болатын әр түрлі бола алады: діни (Халықаралық шіркеулер кеңесі),  этникалық идеологиялық (Социалистік интернационал), экологиялық (Гринпис) және т.б. Өзінің тәжірбиелік қызметінде халықаралық саяси проблемалар ретінде және жеке сұрақтары ретінде шеше алады. Осы ретте пайда болған қайшылықтар  халықаралық конфликтінің саяси және  саяси емес сипаттағы пайда болу себебі мен деректері ретінде бола алады.Конфликтінің жақтары ретінде: халықаралық үкіметтік және үкіметтік емес, жеке мемлекеттер немесе олардың одақтары, ұлттық филиалдар және халықаралық үкіметтік емес ұйымдар бола алады.    

Осылайша, халықаралық конфликт қазіргі халықаралық қатынастардың  өзгермес фазасының бірі ретінде  халықаралық-саяси процессте  мемлекеттер  қайшылықатарының пайда болуы және шешілуі, әр түрлі саяси күштердің  және мемлекеттердің мақсаттары және мүдделерінң татуласуы, әр түрлі  шығу себептері бар, интенсивтілігі, масштабы, деңгейі бойынша  конфликтілердің  күшейі және реттелу жатады.  

Халықаралық конфликтілердің құрылымы және типологиясы

Халықаралық конфликт саяси  қарым-қатынас ретінде қарастыру  қажет. Ол жеке динамикалық дамушы әлеуметтік жүйе, халықаралық қатынастар жүйесіне қарым-қатынасында жүйешік түрі, халықарлық қатынастар жүйесіндегідей белгілерге ие және сонымен бірге  жеке даму белгілері ретінде бөліп  көрстеуге болады. Халықаралық конфликт, ашық өзі-өзі дамитын жүйе секілді, ішкі және сыртқы факторлар әсерінен үздіксіз дамиды. Әрбір халықаралық  конфликтіде әлемдік державалар, оның тікелей қатысушылары болуы  немесе болмауынан тәуелсіз,  маңызды, егер шешуші болмаса да рөлді ойнайды, себебі олар халықаралық қатынастар жүйесінің дамуының белгілі бағыттылығында тікелей мүдделі.

Атап өту қажет, халықаралық  конфликт жүйе ретінде ешқаашан «ақяқталған» формаға түспейді. Әрбір жағдайда ол жеке процесс немесе даму процесінің жиынтығы, белгілі тұтастытықты құраушы  бөлігін құрайды. Осы жағдайда  даму процесінде конфликт субъктілерінің өзгерісі бола алады, сәйкесінше, қайшылықтар  мазмұны халықаралық конфликтінің негізінде бола отырып өзгереді.Даму процесін зерттеуі бізге тарихи және себептік-салдарлық аспектілердің  мәнді талдауын бекітуге көмектеседі, ал оның жүйесі мен құрылымын қарастыру  басты қызметінде конфликт жағының  құрылымдық-функционалдық негізін  көрстеді. Осы жағдайда даму фазасы- ол абстрактілі схема емес, ол шынайы тарихи және әлеуметтік қарым-қатынаста  халықаралық қатынастардың жүйе ретінде нақты жағдайдың көрсетеді. Оның келесідей анық және соған қатысты  белгілері бар:

Ішкі жағдайдың өзгеруіне, конфликтіге қатысушы мемлекеттердің олардың әлеуметтік-саяси, экономикалық, әскери және басқа мүдделерінің және мақсаттарының өзгеруі;

Пайдаланылатын құралдары, сыртқы саяси және міндеткерліктер;

Халықаралық жағдайға, конфликт сонда дамиды.

Халықаралық конфликтілерді талдауда,  оның негізінде тарихи қалыптасқан тұйықталған сызық  принипципі бар екенін табу қиын емес, халықаралалық конфликт оның эволюция фазаларының мүмкін болатын реттілігін атайды. Мәселен, америкалық саясаттанушы  Г.Кан «Эскалацияға: метмаморфоза және сценарий»  еңбегінде  ядролық  конфликтінің 44 кезеңі және эскалация  қадамдарын атап көрсеткен, олар термоядролық спазм бойынша аяқталады. Конфликтілердің  басқа да сценарийі болу мүмкін. Алайда оның мағынасы халықаралық конфликтілер осы схемалар бойынша дамиды дегенді  көрстепейді. Шынайы түрде осындай  бірегейлік байқалмайды. Мәнділікке тәуелділігіне  байланысты, сол немесе басқа конфликтінің мазмұны мен формасы,  оның қатысушыларының  мақсаттары мен  нақты мүддесі, басқалардың  енуі немесе бар қатысушылардың шығуы, халықаралық конфликт оның дамуының жалпы халықаралық шарттары және индивидуалды тәсілі бойынша әр түрлі, оның ішінде стандартты емес фазаларынан  да өтуі мүмкін.  

Ереже ретінде, әрбір халықаралық  конфликт, аталған теоретикалық схема  тарапыныан шығып кетпеген, конфликтінің алғашқы негізі және конфликтінің тарихи алғы шартының шығуынан басталады, нақтырақ саяси, экономикалық, әскери, идеологиялық және басқа қарама-қайшылықтар, оның негізінде осы конфликт пайда  болды және дамыды.

Халықаралық конфликтінің бірінші фазасы- объективті және субъективті қарама-қайшылықатардың белгілі негізінде қалыптасып саяси қарым-қатынастың принципалдылығы және соған қатысты экономикалық, идеологиялық, халықаралық-құқықтық, әскери –стратегиялық, дипоматиялық қатынастары осы қарама-қайшылықтарда аса қатал формада көрініс табуы.

Халықаралық конфликтінің екінші фазасы-  конфликтінің тікелей жақтарымен өзінің мұдделерінің субъективті анықталуы, мақсаттар, стратегиялар мен күрес түрлерін объективті немесе субъективті қарама-қайшылқтардың бейбіт және әскери құралдарды өзінің жеке потенциалы және мүмкіндіктері негізінде, жалпы ішкі және халықарлық жағдайдың бағасын беру. Осы фазада жақтар арқылы өзара тәжірбиелік іс-әректтер жүйесі орындалады және анықталынады, ол күрес немесе әріптестік мазмұнында болады, мүдделер қарама-қайшылығын сол немесе басқа жақтың олардың арасындағы  компромисс негізінде шешілуін атаймыз. 

Халықаралық конфликтінің үшінші фазасы жақтардың (осы конфликтінің тікелей және жанама қатысушы  жақтарының саяси қатынастар жүйесінің қиындауы және іс-әрекеттері) олардың экономикалық, саяси, идеологиялық, психологиялық, моралдік, халықаралық-құқықтық, дипломатиялық тіпті әскери құралдарының (олардың қолданбай отырып, тікелей қарулы зорлық) кең түрде қолданылуы. Сол немесе басқа формадағы конфликтілік жақатрдың басқа мемлекеттердің (жекелей түрде, әсери-саяси одақтар, келісімдер, БҰҰ арқылы )қатысуы.

Халықаралық конфликтінің төртінші фазасы күрсетің өсуінен оның қиын саяси деңгей- халықаралық саяси дағдрысқа түсуіне дейінгі уақытты атаймыз. Ол тікелей емес қатысушыларды, сол аймақтың,  жақын аймақтардың, ірі әлемдік державалардың, БҰҰ кіруі, кейбір жағдайларда- әлемдік дағдарыс болуы мүмкін, ол конфликтіге күрделілік пен бір немесе бірнеше жақтың  әскери күш қолдануын атаймыз.

Бесінші фаза – ол халықаралық әскери конфликт, шектеулі конфликтіден басталып ( шектеулер мақсаттар, территория, масштаб және әскери іс-әрекеттердің, әскери құралдарын қолдануы, одақтастар саны және олардың әлемдік мәртебесі). Одан кейін белгілі жағдайларда ол аса жоғары деңгейге дейін әскери күрес деңгейіне дейін қазіргі қаруды қолдану және  бір немесе бірнеше жақтың одақтарстардың енуін атаумызға болады. Егер де  халықаралық конфликтінің осы фазасын динамикада қарастыратын болсақ, онда бірнеше подфазаларды, әскери іс-әректтерді көрсетітіндігін атаумызға болады.