Жүзім өсіру

Орта Азиялық сорттары төменгі  температураға төзімсіз, ал Батыс  Еуропалық топтары және Қара теңіз жағалауындағы сорттары төменгі температураға төзімді болып келеді. Ақ және қызыл сортты жүзімдер топырақ құрамына әртүрлі талаптар қойылады және олардың тұзға төзімділігі және телітушімен өсіп-жетіліп кетуіде қарастырылды.

Жүзім өсімдігінің таралу аймағы өте кең және осы уақытқа дейін сақталған. Әртүрлі жүзім түрлері  Солтүстіктің 52⁰  және оңтүстіктің 43⁰ кеңдігінің аралығында өседі. Сортты іріктеуде және сәйкесінше агротехниканы таңдау, жұмысты едәуір солтүстік шекарасындағы сорттарды алуға мүмкіндік береді.

Өркендер. Шырмауықтың ерекшелігі сияқты, өркендердің ұзындыққа тез өсуі жүзімдерде қазіргі кезге дейін сақталды. әсіресе бұл көктемде жақсы байқалады, бұл жерде топырақта қоректік заттардың қоры жеткілікті және гүлдеу кезінде жапырақ бетінде үлкен тезассимиляция дамуын ары қарай қалыптасуы және жетілуі анықталады.

Төбе ұшындағы гүл  шоғырының бүйірлерінде қай түзілуі  жүзімдердің эвалюция мәнінде аса  үлкен, табиғат бұл өсімдікті  вегетациялық период аралығында өркен  бүршіктерінің бүйірінде гүл шоғырының түзілуінің ерекшелігі және оның келесі жылдық көктемде ары қарай жалғастыра алады. Өсімдік ұлпаларында және топырақта қоректің заттардың қоры көп болуы, мұнда өсімдіктерде олардың өркендерінде гүл шоғырының толық эмбрионалды жеміс түзеді. Қоректің заттың жетіспеуі кезінде гүл шоғырының орнына, тек мұртшалар түзіледі.

Жүзім ағашы  сабағының  жылы  суптропиктік   аймақтарға  қалыптасқан. Жүзім  сабағының  лиана  тәрізді  болып  шырмалып  өсуі,  бұл  өсімдікті  күту  ісін  қиындатады,  сондықтан  жүзім  сабағын   жерге   жантайта   өсіруге  тура  келеді,  мұндай  жағдайда  жүзім  күтуге  қолайлы  болады  және  және  сапалы  жақсы  өнім  береді.               

Жүзім жылылық пен жарықты сүйетін  дақыл. Жылылықпен қатар   жүзімнің жарықпен және ылғалмен қамтамасыз болуы, жүзімнің ойдағыдай  өсуіне, оның  өнімнің сапасына зор әсер етеді.

Жүзімнің тамыр жүйесінің топыраққа  терең бойлап, жердің  беткі  қабатын  ғана  емес, сонымен бірге топырақ  астында да жақсы пайдалануға  қабілеті  болғандықтан жүзім егуге батпақты және сортаңдардан басқа барлық жерлерді  пайдалана беруге болады.

Жүзім сабағының өсіп-өну дәуірін  алты  кезеңге  бөлінеді.   Бірінші  кезең - сөл  жүргізуден   немесе  көктемгі   жас  ағу  деп  аталатын   кезеңнен  бұрын  бүршік  жаруға  дейін  басталады. 

Жүзімнің өсіп-өну  дәуірінің екінші кезеңі бүршік жарғаннан бастап,  гүлдей  бастағанға  дейін  созылады.  Бұл  кезеңде  бұтақтар,  жапырақтар,  гүл  шоғырлары, шиыртпақтар және өгей бұтақтар қаулап өседі. Ауаның  температурасы  +8 ⁰С  кем болмаған  жағдайда, ағаш бүрлеріне су және оттегі  жеткілікті дәрежеде келіп тұрған жағдайда, бүршіктер ашыла бастайды.  Ауаның температурасы неғұрлым  тез көтерілсе,  бүршік жару да соғұрлым  күшті болады.

Жүзім түрінің барлық көгеретін бөлшектерінің шапшаң қаулап өсуі    жүзім сабағының өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Жүзім бұтақтары  тәулігіне  6-8  см, ал  кейде 10  см  астам өсіп  отырады. 

Өсу дәуірінің екінші кезеңінде жүзім сабағының көпшілігі  және  бұтақтардың  жалпы ұзындығының  жартыдан  астамы  өсетін  болғандықтан,   жүзім  сабағы бұл кезде қоректік заттарды, суды өте көп қажет етеді.   Сондықтан  өсу  дәуірінің  екінші  кезеңіне  қарай  жүзім  суарылуға  және  ең  алдымен  азот тыңайтқыштармен  үстеп қоректендірілуі тиіс. Осы  мақсатпен  бұтақтар  5-7  см  өскеннен  кейін  бірінші  рет,   15-20  күннен  кейін,  артық  бұтақтарды  екінші  рет  бұтақтайды.  Бұталамай  қалдырылған  бұтақтар  50-60  см   өскеннен  кейін  қатарлап  аспаларға  ілінеді [5].

Үшінші  жүзім  сабағының    гүлдену  кезеңі,   орта  тәулікпен  температура  +15⁰ градустан кем болмайтын кезде жүзім бітеу гүлдене бастайды. Әсіресе,   температура +20  градус  болғанда  жүзім жаппай  гүлдейді.

Оңтүстік  Қазақстан  облысының  көпшілік  аудандарында  жүзім  май айының аяғында, ал Алматы облысында маусым айының алғашқы  онкүндігінен  гүлдей  бастайды.  Гүлдену  14-15  күнге  созылады.

Жүзім  сабағы  гүлдеген  кезде,   гүл  шанақтарының  немесе  гүлдердің  жаппай  түсе  бастайтыны  (гүл  төгілуі)   байқалады,  мұның  себебі   гүл  шоғырлары мен гүлдерге  органикалық  қоректік  заттардың - қанттың  жеткілікті  келмеуінен  болады.

Жүзім сабағының өсу  дәуірінің  бұл  кезеңіндегі  агротехниканың  міндеті,   гүл шоғырлары мен гүлдердің органикалық қоректенуінің нашарлау  себептерін  жою болып табылады.

 Төртінші  кезең   гүлдену  аяқталғаннан бастап, жеміс пісе бастағанға  дейінгі   дәуірді  қамтиды. Бұл  кезде   бұтақтар  өсіп  болып,  жидектері  мен  ұрықтар  өркендейді.(1-сурет)  Ұрықтанғаннан кейін түйін шапшаң өседі, аналық  жасуша  ұрыққа,   дәнек- тұқымға,   ал  түйін тәтті,  балауса   етті  жидекке айналады (2-сурет). Сондықтан жүзімнің  өсу  дәуірінің   4-ші  кезеңінде,  тік  бұтақтарды  екінші  және  үшінші  рет  аспаға  көтеріп  байлау,  суару,  фосфор  және   калий тыңайтқыштарымен екінші рет үстеп қоректендіру, жерді күту жұмыстарын   бір  мезгілде  жүргізу  қажет.

Бесінші  кезеңі  жеміс  пісе бастағаннан бастап оның толық  жетілуіне  дейін  созылады. Бұл кезде жидектерге қант барынша  тез жинақталып, органикалық  қышқылдардың  мөлшері   азаяды.  Жидектің  еті  өте  нәрлі  болып    балбырап  жұмсарады, ал  қабығы  тиісті  сортына  тән   түрге  ие  болады, яғни жүзім  ағашының  жетілу  процесі  өтеді.

 Алматы  жағдайында  жүзімнің  ерте пісетін сорттары  тамыз айының   басында,   орташа  пісетін сорттары тамыз  айының екінші жартысында, кеш   пісетін  сорттары  қыркүйек  айының орта кезінде піседі.  Шымкент облысының  жағдайларында  15-20  күн  ерте  піседі.

Алтыншы  кезең   жемістердің  толық  физиологиялық   пісіуінен  жапырақ   түскенге дейінгі уақытты қамтиды. Қазақстан  жағдайына бұл  кезең  Шымкент  және Жамбыл облыстарының  оңтүстік аудандарында ғана толық  өтеді. Басқа  аудандарда суық шапшаң түсетін болғандықтан жапырақ түсіп үлгермейді. Осы кезеңде жүзім сабақтары күзгі күзеуден өткізіледі және түптері көміледі.

Жапырақтары түскеннен  кейін, жүзім сабағы тынығу кезеңіне енеді, бұл кезде бұтақ іштеріне пластикалық заттар ауысады және сабақтары буланады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

A- жүзімнің сыртқы көрінісі : 1 –  аякша. Б- жүзімнің тігіннен  кесілгендегі көрінісі : 1 – аяқша  ; 2- жастықша; 3 – шоқша; 4 – тұқымдар; 5 – қабықша; 6 – жұмсағы (мезокарпий) . В – жұмсақтағы тамыр шоқтары.  Г – жүзім жидектерінің аяқтары: 1 – аяқша; 2 – жастықша; 3 – шоқша; 4 (сүйел ) төмпешіктер.

                                  

Сурет 1. Жүзімнің құрылысы

 

 

 

 

1-шеттегi тамыр шоқтары; 2-орталық  тамыр шоқтары; 3 – шоқ; 4 - жидектiң жемiс сабағы; 5 - кiшкене жастық; 6 - жұмсақ; 7 - қабықша; 8 - тұқымдар

 

Сурет 2. Физиологиялық жетiлудi күйдегi жүзiм жидегiнiң құрылысы

 

Жүзім ағашы  сабағының  жылы  суптропиктік   аймақтарға  қалыптасқан. Жүзім  сабағының  лиана  тәрізді  болып  шырмалып  өсуі,  бұл  өсімдікті  күту  ісін  қиындатады,  сондықтан  жүзім  сабағын   жерге   жантайта   өсіруге  тура  келеді,  мұндай  жағдайда  жүзім  күтуге  қолайлы  болады  және  және  сапалы  жақсы  өнім  береді.               

Жүзім жылылық пен  жарықты сүйетін дақыл. Жылылықпен қатар   жүзімнің жарықпен және ылғалмен қамтамасыз болуы, жүзімнің ойдағыдай  өсуіне, оның  өнімнің сапасына зор әсер етеді.

Жүзімнің тамыр жүйесінің  топыраққа терең бойлап, жердің  беткі  қабатын  ғана  емес, сонымен  бірге топырақ  астында да жақсы пайдалануға қабілеті  болғандықтан жүзім егуге батпақты және сортаңдардан басқа барлық жерлерді  пайдалана беруге болады.

 

      

1.Жер асты штамбы; 2.«Өкше»; 3.Негізгі тамыр; 4.Қосалқы тамырлар; 5.Үстіңгі тамырлар; 6.Бұтаның басы; 7.Тармақ; 8.Орын басу бұтағы; 9.Жеміс беру нұсқағышы; 10.Жемісті буын;11.Бір жылдық өркендер; 12.Бедеу өркен; 13.Жеміс бергіш өркен; 14.Өсімдіктің керексіз бұтағы; 15.Өркен коронкасы; 16.Қыстап қалатын көзшелер; 17.Жас өркен; 18.Уйқыдағы бүршікшедегі өркен;

 

Сурет 3 Жүзімнің вегетатив  мүшелерінің құрылысы

 

 

     2.2 Жүзім өсірудегі көшеттік тәсіл

 

     Бұталардың астында топырақты тұлғалау. Мульча топырақтың ылғалын сақтайды, атмосфералық ирригацияны құрады - ауадан топыраққа дымның соруы және оны шықтың түрiнде түсiп қалу; өте тегiсте, және шық түбiрлерi дымқылдықтың бәйгесiнiң мульчойына, тамырлар құрғап кетуге душар болмайды қайта дурыс режимде жұмыс жасап отырады. Жауын шашынан бұл жидектердiң жарылуына анағұрлым сиректеу алып келедi .

     Ең алдымен - суару және қоректену үшiн шұңқырлар немесе траншея. (өкшелiк) төменгi түбiрлер еңбек сiңiредi. Содан соң - метрге енмен бұталардың астында мульчи жолақ болады . Жарық өткiзбейтiн тағы басқа материалдармен сабанмен, шөппен, үгiндiлермен, сонымен бiрге қара қабыршақпен тұлғалау мүмкiн. Мульча шық түбiрлерiнiң жұмысын және қалпына келтiруiн қамтамасыз етедi. Барлық қатар аралық кеңiстiктен тар жүйектерді шымдап (4-сурет) көкөнiстер өсiруге болады 
    Екi жағдайда да басты - мульчи немесе ернеудi көгалдан жүйек арқылы бөлу. Бұл тақтай, шифер, керектi мөлшерде кiрпiштер бола алады . Ернеу болмағанша рет болмайды. Сiзге жүзiм егiсi барлық топырақ өңдеуді талап ететіндей көрінеді : мульча қатар аралықта бытырап кетiп, шөп бұталарға өрмелейдi; сiз мiндеттi түрде шапқыны бұл көре ұстап алыңыз, сонда ешқандай да көгал бола алмайды.

 

 

 

Сурет 4.Ернеудi көгалдан жүйек арқылы бөлу

 

Жүзім өсімдігінің таралу аймағы өте кең және осы уақытқа дейін сақталған. Әртүрлі жүзім түрлері Солтүстіктің 52⁰  және оңтүстіктің 43⁰ кеңдігінің аралығында өседі. Сортты іріктеуде және сәйкесінше агротехниканы таңдау, жұмысты едәуір солтүстік шекарасындағы сорттар алуға мүмкіндік береді .

Өркендер. Шырмауықтың ерекшелігі сияқты, өркендердің ұзындыққа тез өсуі жүзімдерде қазіргі кезге дейін сақталды. әсіресе бұл көктемде жақсы байқалады, бұл жерде топырақта қоректік заттардың қоры жеткілікті және гүлдеу кезінде жапырақ бетінде үлкен тезассимиляция дамуын ары қарай қалыптасуы және жетілуі анықталады.

Төбе ұшындағы гүл  шоғырының бүйірлерінде қай түзілуі  жүзімдердің эвалюция мәнінде аса  үлкен, табиғат бұл өсімдікті вегетациялық период аралығында өркен бүршіктерінің бүйірінде гүл шоғырының түзілуінің ерекшелігі және оның келесі жылдық көктемде ары қарай жалғастыра алады. Өсімдік ұлпаларында және топырақта қоректің заттардың қоры көп болуы, мұнда өсімдіктерде олардың өркендерінде гүл шоғырының толық эмбрионалды жеміс түзеді. Қоректің заттың жетіспеуі кезінде гүл шоғырының орнына, тек мұртшалар түзіледі.

Барлық аймақтар үшін астаналық сорттар – Нимранг, Тайфи розовый, Киш-миш черный, Мускат Венгерский, Ранний ВИРа, Мускат Александрийский, 1-2 аймақтарда - Жемчуг Саба, Октябрьский, Гузаль Кара, Хусайне белый, 3-4 аймақтарда – Кишмиш розовый, техникалық сорттар – Мускат розовый, Баян Шерей, Ркацители, Муска Венгерский, Майский черный, Сапирави; Рислинг. 1-2 аймақтарда – Каберне Франк, Алиготе, Пино черный; 3-4 аймақтарда – Мускат фиолетовый, Рубиновый, Матраса, Кульджинский .

Жүзім дақылдары (ағаштары) бір орнында көп жыл бойы өсіріледі  және оларды егуге көп қаражат  жұмсалады. Сондақтан жүзімдерді ғылыми жақтан дәлелденген жобалар негізінде отырғызылуы керек. Үлескілерді таңдап алуда кеткен қателіктерді жөндеу кейіннен қиынға соғады. Жүзімдіктерді отырғызуға тегіс алқаптар мен аз еңкісті көлбе беткейлер (5-6⁰С дейінгі) болғаны дұрыс. Еңкістігі 12 градус және одан жоғары болған беткейлерде ағаштар арнайы құрылған сатыларға егіледі. Таңдап алынған жерлердің топырағы құнарлы, ауа алмасатын, суды көп ұстайтын, сортаңданбаған әрі батпақсыз болу керек. Жер аситы суының (ыза суының) деңгейі топырақ бетінен, 1,5-2 м болуы тиіс.

Жердің рельефі мен  беткейлердің экспозициясы баулардың  және жылылық және ылғалдылығына, өсімдіктердің  өсіп-өнуіне көп әсер етеді. Алып барылған тәжірибелер нәтижесі көрсеткендей жүзім Оңтүстік, Оңтүстік-Батыс және Оңтүстік-Шығыс беткейлерге егілсе, жүзім өнімнің сапасы жоғарылайды. Солтүстік беткейлермен өзен аңғарлары жүзімдіктер үшін қолайсыз болып табылады.

Жүзімдіктер үшін тұйықталған  шұңқырлар қолайсыз болып есептелінеді. Мұндай жерлерге ауаның суық ағымдары көп жиналады, нәтижеде ағаштар ерте күздегі және кеші көктемдегі аяздарға ұшырап зақымданады.

Жүзімдіктерді егу үшін ажыратылған алқап алдын ала  тастардан, ағаштардың түбірінен тазартылады, тегістеледі. Тазартылғаннан кейін  үлескі тегістеледі. Көлбеулігі 12 градустан  жоғары болған беткейлерде сатылар жасалынады (кертпелер беткейлердің кесе-көлденеңінен жасалынды). Жердің ой-шұқырлары көп болып, топырақты көбірек жылжытуға тура келсе, топырақтың үстіңгі құнарлы қабаты жер бетінде қалатындай болуы керек. Топырақ құрамындағы ауа, жылу, ылғал және құнарлықты сақтау және арамшөптерден тазарту мақсатында үлескі екі жыл бойына сүрі танап күйінде ұсталады.

Бауды отырғызудан бір  жыл алдын сидератты өсімдіктер егіліп, олар көп тыңайтқыш үшін айдалады. Ажыратылған жерлер тазартылып және тегістеліп болғаннан кейін плантаж соқа жәрдемінде нәрлілігі жоғары топырақтар 60-70 см, ал нәрлілігі төмен топырақтарда 40-45 см тереңдікте жыртылады. Плантаж жыртудың алдында әр гектарға 30-40 тонна көң, 600 кг фосфорлы және 150 кг калийлы тыңайтқыштар беріледі.