Компанияның портнерлары. Халықаралық
тәжәрибеде аудиторлық фирмалар партнерлықтың
заңды нысаны, бизнес иесі болып табылады
және оларға толық материалдық жауапкершілік
жүктеледі. Халықаралық компанияларда
аудиторлық қорытынды есепке қол қоюға
тек партнер ғана құқылы. Партнерлар клиентпен
байланыстар үшін, бизнестің дамуы үшін
жауапты.
Аудиторлық қызметтің сапасына
бақылау жасау бірнеше аспектілерде
жүзеге асырылыды:
- негізгі аудиторджың
өз ассистенттерінің жұмысын бақылау
жасауы;
- аудиторлық
фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау
жасауы;
- сыртқы бақылау.
Негізгі аудитордың
өз ассистенттерінің
бақылау жасауы. Негізгі аудитор
аудиттің орындылуына толық жауап береді.
Тексеру жүргізу кезінде ол ассистенттердің
жұмысына бақылау жасауға, кәсіпорын қызметінің
мәселелері, есепті және соған сәйкес,
аудитті ұйымдастырудың болуы мүмкін
мәселелері бойынша нұсқау беруге тиісті.
Аға аудиторға және қатардағы тексеруге
қатысушыларға берілген кез-келген тапсырма,
жұмысты тапсырған жақ оны орындаушының
осы жұмысты орындауға білімі мен тәжірибесінің
жеткіліктілігіне саналы түрде сенімді
болатындай етіп жүзеге асырылуға тиісті.
Аудиторлық фирманың аудиторлардың
жұмысына бақылау жасауы. Орташа
және ірі аудиторлық фирмаларда
орындалатынжұмыстардың сапасына және
аудит бойынша процедуралардың жүзеге
асырылуына бақылау жасау біліктілігі
жоғарғы мамандардан құралған Сарапшылар
Кеңесі жүктеледі. Бұл кеңес тобының қатысушылары
дайындаған барлық жұмыс файлдарын тексереді.
Фирмаішілік стандарттарға сәкес аудиттің
сапасына бақылау жасауды қамтамасыз
ету үшін тұрақтыжәне ағымдағы файлдар
енгізілген құжаттар жасалуға тиісті.
Ағымдағы файлдар – жұмыс тобының
жетекшісі тексерген құжаттар.
Аудит нәтижелерін тексеру кезінде
төмендегі мәселелерге көңіл
аудару қажет:
- аудиттің
жалпы жоспарға және бағдарламаға сәкес
орындалатындығы;
- жасалынған
жұмыстардың және олардың нәтижелерінің
тиісінше құжатталғандығы;
- айқындалған
аудиторлық процедуралардың мақсатына
жеткендігі;
- тексеру нәтижелерінің
қаржалық қортынды есептің дұрыстығы
жөнінде ой-пікір білдіру үшін негіз болатындығы.
Тұрақты файлдар – сарапшылар
кеңесі мен аудиторлық фирманың
басшысы тексеріп, бекіткен құжаттар.
Ондай құжаттарға төмендегілерді
жатқызуға болады:
- қызмет көрсету
процессіндегі екі жақтың міндеттері
мен шарттары туралы ақпараттары бар клиентке
арналған хат-келісім;
- клиентің
ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер
және оларды жою жөніндегі ұсыныстарды
хабарлаушы хат;
- аудиторлық
тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары
және т.б.
Аудиторлар жұмысының
сапасына сырқы бақылауды мемлекеттік
органдар жүзеге асыра алады. Бірақ бұл
бақылау жанама болып табылады, себебі
оның мақсаты – аудиторлардың жұмысын
тексеру емес, салық төлеудің дұрыстығын,
кәсіпорында заңға қайшы іс-әрекеттердің
орын алуын және т.б. тексеру.
Кейбір экономистер белгілі бір
аудиторлық фирма жұмысының сапалылығына
сол клиентке басқааудиторлық
ұйымның күшімен қайта тексеру
жүргізу арқылы көз жеткізуге
болады деп есептейді. Әрине, мұндай
щара сапалықты тексеру нұсқауларының
(варианттарының) бірі болып табылуы мүмкін,бірақ
оның тиімді болуы екі талай. Әдетте, сапаны
тексеруші бірнеше аудиторлық файлдарды
іріктеп алып,негізінен тексеру нәтижесі
бойынша клиенттерге ескертулер болмағандарына
тексеру жүргізеді. Бір аудиторлық фирманың
көп санды клиенттеріне қайтадан толық
аудит өткізу орынсыз, әрі ысырапшыл әрекет
болар еді.
220 «Аудиторлық жұмыстың сапасына
бақылау жасау» деп аталатын
Халықаралық аудит стандартына
сәйкес барлық аудиторлық ұйымдарды
тиісті түрде формаланған (нысандалған)
аудит сапасын бақылаудың ішкі жүйесінің
болуын талап етеді. Әрбір аудиторлық
фирма орындалуы жұмыстың қажетті сапасын
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін ішкі
стандарттар немесе ереже-нұсқауларды
жасап,оларды жүйелі түрде қолдануға тиісті.
Аудиттің сапасын тексеру жүргізу барысында
дәл осы жүйені зерттеу керек. Яғни, қажетті
ереже-нұсқаулардың бар екендігіне және
олардың мазмұнының стандарттарға сәйкестігіне,
сондай-ақ, құжатта қарастырылған іс-шаралардың
және процедуралардың тиісті дәрежеде
қолданылатындығына көз жеткізу керек.
Ондай тексеру, әдетте, бір-екі күн уақыт
алады және де елеулі еңбек ресурстарын,
материалдық ресурстарды талап етпейді.
Мұндай кезде кейбір фирмаішілік реттеуші
құжаттардың бар немесе жоқ болуы және
олардың орындалуы – аудит өткізу сапасының
куәлігі.
Процедуралардың жалпы екі жағын қарастыру
қабылданған:
- жалпы аудиторлық
фирма жұмысының сапасына қатысы бар процедуралар;
- нақты аудит
өткізудің сапасына қатысты процедуралар.
Фирма жұмысының
сапасы. Сапаны қамтамасыз ету процедуралары
аудиторлық фирманың ішкі құжаттарында
немесе ішкі стандарттарында жазылуға
тиісті. Әдетте, Халықаралық аудит стандарттарына
сәйкес сапаға тексеру жүргізу барысында
тексеруге тек сол ішкі реттеуші құжаттар
алынады. Әрбір аудиторлық фирмада тиісті
процедураларға қойылатын талаптар жазылатын
құжат немесе қорытынды құжатта бір бөлім,
не болмаса бірнеше тиісті құжаттар болуға
тиісті. Кейбір аудиторлар бұған қарсы.
Оларды ойынша, ереже-нұсқаулар жақсы
болуы мүмкін, бірақ сол ережелердің қаталдығы
көбінесе олардың орындалуының міндетті
еместігімен теңгеріледі (жойылады). Бірақ,
тәжірибелі тексерушіге қандай-да бір
ереже-нұсқаулардың практикада қолданылатын,
қолданылмайтындығын анықтау қиындық
туғызбайды. Ол үшін қажетті процедуралар
көрсетілуге тиісті аудиторлық файлдар
болады немесе аудитте кеңінен танымал
сұрақ беру, не болмаса бақылау жасау процедураларын
қолдануға болады.
Фирмаішілік ереже-нұсқаулар мен стандарттардың
көлемінің аудиторлық фирманың көлеміне
қалай байланысты болатындығы жөнінде
көптеген сұрақтар туындайды. Халықаралық
аудит стандарттарында сапаға бақылау
жасау жүйесінің күрделілігі аудиторлық
ұйымның көлеміне, оның даму бағытына,
ұйымдық құрылымына және т.б. байланысты
болатындығы ескертілген. Әдетте, жалпы
стандарттарды да, ішкі құжаттарды да
кеңінен қолданатын ірі аудиторлық фирмаларда
ішкі ереже-нұсқаулардың ең төменгі саны
қанша болуға тиісті екендігі жөнінде
мәселе қойылмайды. Бұл фирмалардың басшылары,
әдетте, өз жұмысының сенімді болуына
мүдделі болғандықтан, бәрінен бұрын ішкі
бюрократиялық процедуралар жайында қайта
сақтандыру жасауға бейім. Өз кезегінде
кішігірім аудиторлық фирмалар мен аудиторлар,
өздерінің атқаратын қызметтерінің көлеміне
байланысты, аудит сапасын бақылаудың
күрделі жүйесінің керек еместігі туралы
көзқарастарын жиі қорғайды.
Егер тексеруге жұмыскерлерінің
саны 10 адамнан аспайтын және
қызметінің көлемі шектеулі кіші
кәсіпорын тартылатын болса, онда
ішкі ереже-нұсқаулар мен меншікті
бақылау құралдарының шектеулі
саны пайдалануы мүмкін. Сонымен
бірге, аудит өткізу барысында клиенттен
клиентке дейін тұрақты болуға тиісті
аудиторлық файлды, аудиттің жоспарын,
маңыздылық деңгейін анықтау тәртібін
дайындау талап етіледі. Аудиторлық процедураларды
типтік бағдарлама бойынша жүргізген
дұрыс. Аудит нәтижелері жөніндегі жазбаша
ақпараттар бірегей нысандар бойынша
рәсімделуге тиісті. Жоғарыда аталған
мәселелердің әрқайсысы жинақтаушы немесе
ішікі дербес құжаттардың біреуінде бейнеленуге
тиісті.
Өз клиенттеріне аудиторлық қорытынды
бермейтін, яғни, жалғаспалы қызмет
көрсетумен, мысалы кеңес берумен,айналысатын
аудиторлық фирмалар үшін де сапаға бақылау
жасаудың тармақталған процедуралары
керек болуы мүмкін. Көп санды ірі клинеттерге
тұрақты түрде аудиторлық қорытынды дайындап
беретін аудиторлық фирмаларда тиісті
ереже-нұсқаулар, әдістемелік ұсыныстар,
ішкі стандарттар түрінде жасалынған
ережелер мен сапаға фирмаішілік бақылау
жасау процедуралары болуға тиісті.
Қазіргі кезде бақылау жасау
функциясы не құқығы бар мемлекеттік
органдар не болмаса аудиттелінетін
субъект аудиторлық тексерулердің сапасыз
өткізілгені туралы мәлімдеме жасаған
жағдайда ғана жүзеге асырылады. Мұндай
жағдайда бақылаушы органның міндетті
қызметін (функциясын) Қазақстан Республикасы
аудиторлар палатасы жанындағы кәсіби
этикалық кеңес атқарады. Анықталған салақтықтар
(қате жіберу) мен бұзушылықтар бойынша
жазаны айқындау мақсатында кеңесте сапасыз
жұмыстардың орын алу фактілерінің барлығы
талданып, қаралады деп пайымдауға болмайды.
Төмендегі бірқатар объективтік себептерге
байланысты бұзушылықтардың кейбір бөлігі
байқалмай қалып қалуы мүмкін:
- жүргізілетін
тексерулердің мақсаты мен міндеттерін
клиенттің толық түсінбеуі;
- өткізілетін
аудиттің сапасына бақылау жасаудың дәл
анықталған процедураларының жоқ болуы.
Аудиторлық қызмет жүйесінің ажырамас
бөлігі ретіндегі бақылау жасау механизмі
жүйе нақты жаңылыс тапқан кезде жұмыс
істей бастамай, тұрақты негізде жұмыс
істеуге тиісті.
Бұдан туындайтын сұрақ: Мұндай
бақылауды кім жүзеге асырады
– мемлекттік органдар ма, әлде
тек аудиторлардың қоғамдық ұйымдары
ма? Екі нұсқаның (вариантың) әрқайсысының
өздерінің жақсы жағы да кемшіліктері
де бар. Бір жағынан мемлекеттік органдардың
жұмыскерлері сапаны тексеру барысында
мемлекеттің мүддесін қорғай отырып, қандай-да
бір аудиторлық бірлестіктің абыройын
қорғауға мүдделі болмайды деп күтуге
болады. Басқа жағынан қарағанда, бүгінгі
таңда мемлекеттік бақылау – ревизиялық
органдардың жұмыскерлерінің біліктілік
деңгейі оларға аудит әдістемесінің бүге
– шігесіне дейін талдап қарауға әрдайым
мүмкіндік жасай бермейді. Ондай мемлекеттік
тексерушілердің штатын өзіру үшін елеулі
қаражат бөлуге мемлекеттің жағдайы келмейді.
Кейбір аудиторларда, тексерушілер жұмыс
процессі кезінде алған құпия ақпараттар
аудитор клиенттеріне зиян келтіре отырып
пайдалануы мүмкін деген қорқыныш туындайды.
Мысалы, табылған қателіктер (бұзушылықтар)
туралы мәліметтер салықтық бақылау органдарына
хабарлануы мүмкін.
Аудиторлық фирма аудиторлық
процедуралардың мазмұны, мерзімі
және көлемі үшін жауап беруге
тиісті. Олардың сапасына бақылау жасау
аудиторлық фирма қызметінің сипаты, тексеруді
ұйымдастыру деңгейі және табыстар мен
шығыстар бойынша тиісті жағдайлар сияқты
факторларға байланысты.