Үстеме шығындар

*Техника және  т.б. ерекшеліктеріне қарап, үстеме шығындарына өзгерістер енгізлуі мүмкін.

 

Үстеме шығындарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік саясатына тәуелді болып келеді. Негізінен ол шаруашылықтың есеп саясатына сәйкес көрініс табады:

• өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысына пара-пар етіп (пропорциональды) таратылады.;
• тікелей материал шығыстарына пара-пар етіп (пропорциональды) таратылады;
• өндірілген өнім санына немесе өнделген шикізаттың салмағына пара-пар етіп (пропорциональды) (мысалға, жеңіл өнеркәсібі) тартылады 
• цех құнына пара-пар етіп (пропорциональды) (мысалға, қара металлургияда немесе шикізат құны шегерілген цехтың өзіндік құнына пара-пар етіп ( пропорциональды) (мысалға, жеңіл өнеркәсібі) тартылады
• алдын-ала белгіленген шығындардың тұрақты коэффиценттері бойынша таратылады;
• басқа да тарату базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс сағатына және т.б.)

8410 – «Үстеме шығындар» бөлімшесі мынадай шоттардан тұрады:

8411 – «Үстеме шығындар» онда транзиттік әрі бір элементтік шоттарды есепке алатын үстеме шығындар тұрады, оның құрамындағы;

8412 – «Материалдар» - үстеме шығындардағы материалдардың барлық түрлерін есепке алу үшін арналған;

8413 – «Қызметкерлердің еңбегін еңбек ақы төлеу» - жабдықтарға қызмет көрсетумен, оларды жұмысқа қосумен айналысатын жұмысшыларға және басқа жұмысшыларға, сондай-ақ цех қызметшілеріне есептелген жалақының есепке алуға арналған;

8410 – «Еңбекақыдан аударылатын аударымдар» - 8413-шотында есептелген еңбек ақыдан жасалатын аударымдарды есепке аударуға арналған;

8411–«Негізгі құралдардың жөндеу» - өндіріс қызметінде пайдаланылатын негізгі құралдарды жөндеу бойынша жұмсалған нақты шығындарды көрсету үшін арналған;

8412–«Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес активтердің амортизациясы» - өндіріс қызметінде пайдаланылатын материалдық емес активтердің амортизациясының және негізгі құралдардың тозуының есептелген сомасын көрсету үшін арналған;

8413–«Тұрғын – үй қызметі» - тұрғын-үй қызметінің барысында тұтынылған құнын көрсетуге арналған, оған қызмет көмекші өндірістен немесе сыртқы ұйымдардан да көрсетілуі мүмкін;

8414–«Жал ақысы» - өндірісте пайдаланатын негізгі құралдарды ағымдағы жалға беру бойынша жал ақысының сомасын көрсетуге арналған;

8415–«Басқа да» - әлеуметтік сфераға (аясына) негізгі және көмекші өндірістердің көрсеткен қызметінің шығысын көрсетуге арналған.

Үстеме шығыстың аналитикалық (талдамалық) есебі келесі номенклатуралық  бап үлгілері бойынша жүреді.  Төменде 8410- «Үстеме шығындар» бөлімшесінің шоттары бойынша жасалатын шоттардың корреспенденциясы келтірілген

 

 

№ р/с	Шаруашылық операцияларының  мазмұны	Сомасы, теңге	Шоттар корресп-сы
			Дебет	Кредит
	А.Негізгі және көмекші  өндірістердің үстеме шығындарын есепке алу
1	Негізгі және көмекші  цехтарының жалпы цехтық мұқтаждықтарына  босаылған материалдар	1420000	8412	1310
2	Цех қызметкерлерінің жалақысы есептелінді	300000	8413	3350
3	Еңбек ақыдан әлеуметтік салық есептелген (300000-(10%жиынтық зейнетақы қорынаміндетті жарнасы)х21%	56700	8414	3140
4	Сыртқы ұйымдардың көмегімен  негізгі құралдарды жөндеумен байланысты шығыстарды есептен шығарылды	1206000	8415	3310
5	өндірістік ағылымдардағы  негізгі құралдар бойынша тозу сомасы есептелінеді	1129360	8416	2420
6	Сыртқы ұйымдардың тұрғы-үйге көрсеткен қызметінің құнын есептеген  шығарылды	232000	8417	3310
7	Негізгі құралдардың  ағымдағы жалғаға берілген жалға  ақысының сомасы көрсетілді, ағымдағы кезеңге қатысты	112000	8418	3397,                  1620
8	Сақтандырылған мүліктері  бойынша сақтандыру төлемі есептелінеді	1780000	8419	3410
	Жиыны	6236060
	Б.Шығымдауды жинақтаушы (шолушы) шотқа есептен шығу (8411)
9	Жинақтаушы (шолушы) шотқа  есептен шығарылды материалдық шығындары еңбек ақы шығындары еңбек ақыдан аударылған аударымдары жөндеуге кеткен шығындары тұрғын үй қызметіне кеткен шығындар жалға бойынша жасалған шығындары сақтандыру бойынша есептелінген    шығындары	1420000 300000 56700 1206000 129360 232000 112000 1780000	8411 8411 8411 8411 8411 8411 8411 8411	8412 8413 8414 8415 8416 8417 8418 8419
10	Жиыны	6236060
11	В.Үстеме шығыстарын тарату
10	Негізгі өндіріс	4098448	8310	8411
11	Көмекші өндіріс	2131635	8410	8411
12	Ақауды жөндеу бойынша кеткен шығындары	5977	8510	8411
12	Жиыны	6236060

Мысалға, құрал-жабдықты пайдалану мен күтіпті-ұстау шығыстары 2775360 тенгеқұрған (оның ішінде жөндеуге -1206000 тенге, негізгі құралдың тозу орамасына 1129360 тенге, құрал-жабдықты күтіп – ұстауға, пайдаланған материалдар құнына – 440000 тенге шығындар жұмсалған).

Құрал-жабдықтарды пайдалану  мен күтіп-ұстауға кеткен нақты  шығындарды таратқан  кезде, оның сол  тиесілі бөлігіне жататын ақаудың  өзіндік құнын ескеру керек. Бұл  шығыстар ақаудың өзіндік құнына сметалық (нормативтік) мөлшерлермен анықтаған кезде есептелінген нормативтік қатынас бойынша өндіріс жұмысшыларының жалақысына пропорционалды енгізіледі. Ақауды жөндеумен айналысатын жұмысшының жалақысы 18 тенге болса, ал оның сметалық нормативтік мөлшерлемесі 7,5 тенге құраған, бұл соңғы құрал-жабдықтың күтіп-ұстау шығысына ақаудың тиесілі сомасы арқылы анықталған.

Үстеме шығыстың аналитикалық (талдамалық) есебі келесі номенклатуралық  бап үлгілері бойынша жүреді: [5,214б]

Мысал. Аяқ киім тігетін өнеркәсіп кәсіпорны төрт өнім түрін шығарады делік:

теріден тігілген ерлер  аяқ киімі - 100 мың жұп айына;

теріден тігілген ерлер  туфлиі — 7 мың жұп айына;

жеңіл материалдардан тігілген әйелдердің туфлиі — 12 мың жұп айына;

үйде киетін әйелдер  туфлиі - 12 мың жұп айына.

Үстеме шығыстарын тарату кезінде мыналар қабылданды:

- алдымен құрал-жабдықты  пайдалану мен күтіп-ұстау шығыстары  бойынша таратылады, ол кезде  құрал-жабдықтың жұмыс сағатына  кеткен осы шығыстын деңгейі  және тиесілі өнім түрін әзірлеген кездегі құрал-жабдықпен жұмыс істеу ұзақтылығы ескеріледі. Бұл үшін құрал-жабдықтың жұмыс істеу машина /сағаты туралы сандық мәліметтің негізінде нормативтік (сметалық) мөлшерлеме анықталады;

— содан соң жалпы  үстеме шығыстары өндіріс жұмысшыларының жалақысына пропорционалды түрде таратылады.

Сметалық нормативтік  мөлшерлеме есептеу үшін мына формуланы  пайдаланады:

Н=СР,

Мұнда,

Н - сметалық (нормативтік) мөлшерлеме;

С — құрал-жабдықтың  бір сағатына кететін сметалық шығыстың сомасы;

Р - құрал-жабдықтың жұмыс істеу барысында жасалған машина/ сағатының саны.

Соңғы көрсеткіштің деңгейі  өнімнің бір түрін әзірлеуде  пайдаланатын әртүрлі топтағы құрал-жабдықтың  машина/сағатын түзету коэффициентіне көбейту арқьшы есептелінеді. Түзету коэффициенті өндірістік сипаты бойынша біртектес құрал-жабдықтардың топтары бойынша анықталады, мысалға, детальдарды штамповка жасау үшін арналған пресс (тығыздау), токарь станогі, фрезерлік станок т.б. Өнімді өндіру үшін құрал-жабдықтардың әрбір топтарының қажетті жұмыс сағатының санын технологиялық құжаттарының негізінде анықтайды:

- цех құрал-жабдықтарының  шығындарын олардың күрделілігіне,  қуаттылығына және құнына тәуелді  етіп таратады, сондай-ақ әрбір  құрал-жабдықтың бірлігіне келетін  шығыстың мөлшері бойынша да 4 топқа бөлінеді: А, Б, В, Г;

- құрал-жабдықтың әрбір  топтары бойынша жылдық сметалық  шығыс жасалған, оның жалпы сомасы 5985 мың теңге құраған;

- әрбір топ бойынша  жұмыс істеу сағаты, яғни машинаның  жұмыс істеу мерзімі белгіленген,  осыдан барып өндіріс құрал-жабдығының  бір нормативтік сағатының сметалық мөлшерлемесі анықталады.

Жоғарыда келтірілген  мысалда теріден тігілген ерлер  аяқ киімін әзірлеуге арналған құрал-жабдықты күтіп-ұстауға кеткен шығыстың сметалық мөлшерлемесін есептеу жолы көрсетілген. Енді біз басқа бұйымдар үшін сметалық мөлшерлемені мына төменде келтірілген мәліметтер бойынша анықтаймыз.

Есептеуді оңайлату мақсатында тек өздерінің конструкциясы, технологиясы және басқа параметрлері бойынша  ұқсас типтік бұйым түрлерінің сметалық мөлшерлемесін алуға рұқсат етіледі. Бұл тапсырыс бойынша орындалатын құрал-саймандарға, запас бөлшектерге қатысты болып келеді. Олардың шығыс нормасы типтік бұйым түрлерінің сметалық мөлшерлемесінің негізінде белгіленеді, өздерінің бұйым топтарына сәйкес өндірістік жұмысшының жалақысына пайыздық қатынасының көмегімен оларға түзетулер енгізілуі мүмкін.

Бұл арада атап өтетін бір жайт, ол құрал-жабдықтарды пайдалану  мен күтіп-ұстау шығыстары оның калькуляцияланатын объектілеріне  істелген машина сағатына пропорционалды түрінде сметалық (нормативтік) мөлшерлемесін пайдалана отырып таратады және ол өндіріс жұмысшыларының жалақысына тәуелді емес. Сондықтан бұл шығындардың сметалық (нормативтік) мөлшерлемесі өндіріс жұмысшыларының жалақысына пайыздық қатынасы арқылы есептелінеді және осы әдістің көмегімен өнімнің өзіндік құнына енгізіледі, демек, оларды таратудың техникалық әдісі болып табылады. Көмекші процестердің сметалық мөлшерлемесі де осыған ұқсас есептелінеді.

Көмекші өндірісте біртектес  өнімдер әзірленсе, онда құрал-жабдықтар, машинаны пайдалану және күтіп-ұстау шығыстары негізгі өндіріс жұмысшыларының жалақысына пропорционалды таратылады.

Есептелген сметалық мөлшерлеменің негізінде құрал-жабдықты пайдалану және күтіп-ұстау шығыстарын өнімді шығару туралы мәліметтерін тарату үшін келесі есептеулер жасалады.

 

2.2 Үстеме шығындарды орналастыру қажеттілігі

 

Өндірістің үстеме шығындары (ӨҮШ) – бұл өндіріспен байланысты  әр түрлі шығындар жиынтығы, бірақ әдетте,  дайын өнімнің тікелей нақты түріне  апаруға болмайды.

• Өндірістік үстеме шығындар келесі нышандар бойынша өнім
• Өнімнің толық шығыны бір өлшем бірлігімен  анықталады.
• Егер бағаның құрылуы  шығындардан негізделсе, онда енгізілмеген үсеме шығындар есебі  баға құрылымының  қателігін туғызуына әкеп соғады.
• Қордың өзіндік құнын анықтау
• ХҚЕС сәйкес «қайта жасап шығару мен өзге де шығындарды,  жеткізу мақсатында туындаған шығындарды, оның ағымдағы ахуалына және орналасқан жеріне кететін шығындаржәне басқа да шығындар  қордың өзіндік құнына енуі тиіс»

1. Үстеме шығындарды  орналастыру мөлшері.

1. ӨҮШ орналастыру базасы.

Үстеме шығындарды орналастыру, базаны таңдау арқылы жүзеге асатын жағдай, жалпы өнім үшін өндіруші компания немесе қызмет көрсету үшін өзінің клиенттеріне бере алады.

Бөлу базасы ретінде  өндірістік бөлімшелердің үстеме шығыстарына  барынша сәйкес келетін факторлар таңдап алынуы керек,  база ретінде жиі мыналар алынады:

- Өндірістік жұмысшылармен  өткізілген уақыт;

- Жабдықпен өткізілген  уақыт;

- Еңбек шығындары;

 Өнімнің өндірістік  бірлігі.

 ӨҮШ  бөлу  ставкасы = _ӨҮШ______

     Базаның мәні

2) Үстеме шығындарды  бөлудің  біртұтас (жалпы зауыттық) және бөлек (цехтік) ставкалары

ӨҮШ бөлудің  біртұтас ставкасы бүтіндей  кәсіпорын үшін қолданылады.  Мысалы,  белгілі  кезеңде  үстеме шығындар  100 000 ш.б. құраса,  негізгі еңбектің 50 000 сағаты  жасалған, онда үстеме шығындарды бөлу ставкасы 100 000 ш.б./50 000  еңбек сағаты =  2 ш.б./ еңбек сағ.  Осы ставка  бойынша үстеме шығындар   барлық өнімге жатқызылады.  Мысалы,  өнімді   жасау негізгі еңбектің 18 сағатын талап етті, онда  өнімге үстеме шығынның 36 ш.б. жатқызылады (18 сағат * 2 ш.б./ еңбек сағат)

 Егер өндіріс бірнеше  бөлімшелерді қамтитын болса,  онда  ӨҮШ бөлудің бөлек ставкаларын  қолдану мақсатқа сай болады.

 

	А бөлімше	Б бөлімше	В бөлімше	Барлығы
Үстеме шығындар, ш.б.	10 000	60 000	30 000	100 000
Еңбек- сағаттар	25 000	15 000	10 000	50 000
Еңбек сағатқа ӨҮШ  ставкасы	0,4	4	3	2