Үстеме шығындар

Кестеден көрiп отырғанымыздай жұмысшы саны өсуiне байланысты нақты  шығарылған бөлкенiң саны өскенiмен  еңбектiң шектi өнiмдiлiгi азаяды. Мысалы кете бойынша 1-шi жұмысшынiң шектi өнiмдiлiгi 50 болса, ал соңғы 5-шi жұмысшыныкi 10 ғана бөлкенi құрайды. Мұнда құрал-жабдықтардың шығыны тұрақты, өзгеретiн жұмыс күшiн жалдау шығындары өсiп отыр, сондықтан жалпы жиынтық шығындарда өседi.

Кесте 3

Өндiрiс функциясы және жиынтық шығындар.

Жұмысшылар саны	Шығарылған   бөлке саны	Еңбектiң шектi өнiмдiлiгi	Құрал – жабдықтарға  кеткен шығындар	Жұмыс күшiн жалдау шығындары	Ресурстардың жиынтық шығыны
0 1 2 3 4 5	0 50 90 120 140 150	0 50 40 30 20 10	30 30 30 30 30 30	0 10 20 30 40 50	30 40 50 60 70 80

 

               

  Шығару көлемi

 150 Өндiрiстiк

                                функция

 

                     100

 

 

                      50

 

 

                       0             1      2      3      4      5 Жұмысшы саны

 

 

 

 

Сурет-1 – Нан заводының өндiрiстiк  функциясы.

Бұл график қолданылған ресурстың  көлемi өсуiне байланысты өнiм көлемiнiң  өсуiн көрсетiп тұр. Бiрақ бұл  функция шексiз өсе бермейдi, өйткенi еңбектiң шектi өнiмдiлiгi азаюына  байланысты бiр мезеттен кейiн кемуi мүмкiн. Бұл дегенiмiз егер фирма өндiрiстi қайта ұйымдастырмаса банкротқа алып баратын жағдай. Себебi жұмысшы көбейген сайын олар бiр-бiрiне кедергi жасайды, қосымша құрал-жабдық қажет етедi. Графиктен өндiрiстiк функцияның қисығынан шектi өнiмдiлiктiң кемуiн анық көруге болады.

Жалпы өндiрiстiк функция белгiлi өндiрiс факторларын қолдана отырып максималды өнiм өндiрiсiн сипаттайды. Әдетте өндiрiс теориясында үлгi бойынша екi факторлы өндiрiстiк функция қарастырылады. Яғни капитал (К) және еңбек (L).

Q = f (L K) 

Бұл функцияны алдындағы  мысалдың функциясы деп айтсақ болады. Әрбiр технологияға арналған осы тәрiздi өндiрiстiк функциялар әрқалай белгiленедi. Егер технология өзгерсе өндiрiс көлемiде өзгередi, сондықтан өндiрiстiк функцияларда қайтадан жасалады.

 

1.3 Шығындарды төмендету  жолдары

 

Өндірістік шығындарды талдағанда, жалпы шығындармен қатар  орташа және шекті шығындарды да өте  жиі қолданамыз. Өндіріс пен сату өзгергендегі шығындар динамикасымен  танысайық. Бұнда үш жағдай болуы  мүмкін:

1. Өзгермелі шығындар пропорционалды болады, егер олардың салыстырмалы өзгеруі, өндірістің көлемі мен мөлшерінің салыстырмалы өзгеруіне тең болса 2-ші (а) сурет;
2. Егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік өзгермелі шығындардың болғаны 2-ші (ә) сурет;
3. Шығындар прогрессивтік өзгермелі болады, егер өзгермелі шығындардың өсуі, өндірістің көлемінен артық болса 2-ші (б) сурет.

 

 

С С

 (а) (ә)

 VC

VC

 

 

 

   

                            Q                                         Q

 

(б)

 

 VC

 

 

 

 

 

 

 

 

Cурет-2 – Айнымалы шығындар динамикасы

 

Кәсіпорынның жалпы  шығындары деп ТС – оның тұрақты  және айнымалы шығындарының сомасы болып  табылады. 

ТС = FC + VC

Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі  шығындардың сомасындай шамаға өсіп отырады. Өндіріс көлемі жиынтық шығындардың шамасын белгілейтін шығындардың түрлері көп болады, мысалы, шикізатқа, негізгі және қосымша материалдарға шығындар, көлік шығындары, қуатқа, табыстың жекелеген түрлеріне шығындар [3,39б] .

Айнымалы шығындардың жауап ретіндегі коэффицентті өндіріс көлемін өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін болғандықтан, осындай шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші шығындар деп аатйды.  Шығындардың басқа түрлері өндіріс көлемдеріне тәуелді болмайды, мысалы, кәсіпорынның әкімшілігінің және қорғанысқа кететін жалақы, арендаға алынған негізгі құралдар үшін төлемдер және т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай көлемде жүргізу туралы шешімдерге әсер етпейді, олар кәсіпорынның тек қызмет ету шарты болып табылады. Бұларды шешім қабылдауды белгілемейтін шығындар деп атайды.

Тұрақты шығындар шарттық  қарым-қатынастар нәтижесінде пайда  болады. Шығындарды мәні жағынан тұрақты  және айнымалы деп бөлуден пайда  жоқ. Бірақ барлық айнымалы шығындар өндіріс көлемі туралы шешімдерге әсер етеді, ал барлық тұрақты шығындар оған әсер етпейді деген дұрыс емес. Бір түрге жататын шығындардың өздері де әр түрлі болып келеді. Шешімдер қабылдаудың белгілі бір жағдайында өзгермелі көп, ал басқа жағдайларда тұрақты шығындар көп болуы мүмкін. Осы шығындар тұрақтыға немесе айнымалыға жата ма деген сұрақтың жауабы екі фактордан тәуелді болады: кезең мерзімінің ұзақтығынан және өндірістік факторлардың бөлінісінен.

Кәсіпкер үшін өнімнің  бірлігін шығаруға жұмсалған шығындар, яғни орташа шығындар туралы ақпарат өте маңызды болып табылады.

Орташа шығындар ATC –  бұл шығарылған өнімнің бірлігіне  жұмсалатын жалпы шығындар. Өндірістің орташа жалпы шығындары өндірілген өнім көлеміне (Q) қатынасымен анықталады да, өнімнің бір данасын шығаруға кеткен жалпы шығынды көрсетеді. Сонымен орташа жалпы шығын келесі формуламен анықталады:

ATC = TC / Q

Берілген көрсеткіш  өнімнің өзіндік құнының жақын  нұсқасы болып табылады, бірақ  ол соңғысынан айқынсыз шығындар шамасымен  өзгешеленеді. Осыған сәйкес орташа жалпы  шығындарды орташа тұрақты (AFC) және орташа айнымалы (AVC) шығындар деп бөледі. Олар келесідей анықталады:

AFC = FC / Q;

AVC = VC / Q;

Ұзақ мерзімде кәсіпорынның масштабының және оның өндіріс көлемінің  орташа шығындар динамикасына ықпалы оң шамада немесе теріс шамада болуы мүмкін. Әдетте, ұзақ мерзім кезеңінде шығындар, кәсіпорынның кеңеюіне сәйкес, алғашында төмендеп минимумға жетеді, осыдан кейін қайтадан өседі. Бұл жағдай қайтарымның кему заңымен емес, өндіріс масштабының өсуінің оң немесе теріс әсерімен дәлелденеді.

Ауқымның оң нәтижесі шығарылым өсуіне сәйкес фирманың ұзақ мерзімдік орташа шығындары кемігенде  орын алады.

Ауқымның теріс нәтижесін  шығарылатын өнімнің көлемінің  өсуіне байланысты ұзақ мерзімдік орташа шығындар өскен жағдайда өндірісті  ұйымдастыру мәселелері құрылады. Бұның басты себебі – фирманың әр түрлі буындарының қызметін реттеуге бақылау жүргізудің бәсеңдеп кетуі.  Басқарушы аппарат өсіп кетеді, жоғары дәрежелі басқарушылар өндірістік пайыздан алшақтанады. Бұл басқарудың жеделдігінің айқындығын төмендетеді, өндірістің тікелей және үстеме шығындарын өсіреді.

Дағдарыс кезеңінде  бәсекелік сайыста ірі фирмалардың  өміршендігінің мүмкіндігі жоғары болады. Ауқымның теріс нәтижесінен аулақ  болу үшін бұлардың қолданатын мүмкіндіктері  мол болады.

Iрi өндiрiстiң басымдығы болуы. Бiр фирманың өзiнiң бiр салаға мамандануы соншалық, ол фирманың рыноктағы өндiрiсi максималды тиiмдiлiкте қызмет етуi, яғни бәсекелес фирмаларға қарағанда шығындардың төмен болуы, сапаның жоғарылығы.

Мұндай жағдайда сол  фирма рыноктағы монополист фирмаға айналады. Монополиялық өндiрiсте iрi фирмалардың жұмыс iстеуi тиiмдi, себебi iрi өндiрiстiң шығыны, ұсақ фирмалардың шығындарынан төмен болады. Яғни, табиғи монополия өнiм өндiру масштабында үнемдi қызмет етуiнен туындайды. Оны  3-шi суреттен көре аламыз. [4,305б]

Суреттен көретiнiмiз, орташа шығындар қисығы терiс ылдилы көлбеулiк болып келедi. Монополия  үшiн монополист тауарының сұраныс  қисығы “D” нарықтық сұраныс қисығымен  сәйкес келедi. Әдетте табиғи монополистер болып тұрғын халықты коммуалды қызметпен қамтамасыз ететiн фирмалар жатады. Мысалы, қала iшiндегi жылу берумен қамтамасыз етушi. Яғни, фирма қала тұрғындарының жылуға деген сұранысын қамтамасыз ету үшiн қала iшiнде жылу беру жүйесiн тартады. Ол осы жүйесi арқылы монополсит болып, халықты жылумен қамтамасыз етедi. Егер рынокқа бәсекелес басқа фирма енуi үшiн ол өз алдына жеке жылу жүйесiн жүргiзуi керек, сонымен қатар бiрнеше фирма болса, олардың жалпы орташа шығындары өсу бағытын алады. Сондықтан мұндай салаларда жалғыз фирманың қызмет еткенi тиiмдi.

Егер ұзақ мерзімдік  орташа шығындар шығарылым көлемінен  тәуелді болмаса, онда ауқым нәтижесінің  қайтарымы тұрақты болады. Кәсіпорынның тиімділігінің барынша төмен  көлемі, фирмаға өзінің ұзақ мерзімдік  орташа шығындарын барынша төмендетуге мүмкіндік беретін, өндірістің ең аз көлемі.

 

 Шығындар

 

 

 

АС₂

 

 

 

 

АС₁                 Орташа жиынтық

                                                                                                   шығын (АС)

 

 

Q₂           Q₁     Өнiм көлемi

Сурет-3 – Монополист фирманың ауқымнан үнемдеуi

 

Өндіріс көлемі туралы сұрақ  қаралғанда тек орташа шығындар мен  ғана емес, шекті шығындармен де есептесу қажет.

Шекті шығындар (МС) –  бұл өнімнің қосымша бірлігін өндіру үшін қажет қосымша шығындарды көрсетеді. Ол келесі формуламен анықталады:

MC = ∆TC / ∆Q

Егер өнімнің қосымша  бірлігі оның сату бағасынан арзан  түссе, онда шекті шығындар өнімнің  бағасымен теңдескенше, фирма өндірісті  кеңейте береді. Қысқа мерзімде шекті  шығындардың қисық сызығы – доға тәрізді формада болады. Бұл қысқармалы табыстылық заңымен байланысты – еселеп өсіп отыратын қосымша күн шектелген немесе тіркелген өндіріс факторларына қолданылады.

Бастапқы шекті шыығндар азаюы  мүмкін, бұл өндіріс масштабының  өсуі табыстылықты өсіретін масштабтың әсерімен байланысты. Өнім шығару көлемі өскен кезде тұрақты шығындар өзгермейтіндігі белгілі, сондықтан жалпы шығынның өсуі әрқашан айнымалы шығындардың өсуіне тең болады. Осы айтылғандарды ескере отырып, шекті шығынды былай есептеуімізге болады:                                      MC = ∆VC / ∆Q

Орташа өнімділік пен орташа шығындар арасында, сонымен қатар  шекті өнімділік пен шекті  шыығндар арасында кері байланыс бар. Жоғарыда айтылған байланыстарды түсіну үшін, біз еңбекті тұрақты төлем  алуымызға болады.

МС, АС және AVC қисық сызықтардың  тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес шекті  шығындар орташа шығындардың барынша  төмен мағынасына тең болады. Келесі графикте бұл ереже МС қисық сызығының  АС және AVC қисық сызықтарымен, бұлардың минимум нүктесінде түйіскені болып табылады, яғни МС  = min AC.

Егер қалыптасқан нарықтық бағаны Р фирма берілген деп және соған  өзінің өндірісін бейімдеді деп  есептесек, онда ол өнімді  оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіре беруге талаптанады. Фирманың ұсынысының қиысық сызығы SS орташа шығындардың ең төмен дәрежесінен жоғары орналасатын шекті шығындар сызығымен үйлесімді беттеседі.

Өндірістің шекті шығындары  мен орташа шығындарыынң қисықтарын график түрінде көрсетейік.

       С

МС

Р

      АС                                                                                        

 

  AVC

       

   Р _min

 

                            Q_min                            Q _опт                      Q                                                        

 

 

 

 

Сурет-4 – Орташа және шекті шығындардың қисығы

 

МС, AVC және АС қисықтарының U тәрізді формасы жоғарыда айтылғандай  шекті шығындар мен өнімділіктің, орташа шығындар мен орташа өнімділіктің арасындағы кері байланыспен түсіндіріледі. Өнім шығару көлемін көбейткен кезде АС және AVC қисықтары бір-біріне жақындайды, өйткені AFC бұл кезде азаяды.

Фирманың пайдасын ең жоғары деңгейге жеткізетін ұтымды өнім көлемін таңдаған кезде, өндірушілер  әрдайым орташа және шекті шығындардың өзгерісін ескеріп отырады.

 

 

 

 

ІІ. ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ТАЛДАУ

 

2.1  Үстеме шығындар  есебі

 

Үстеме шығыстарға өндіріске  қызмет көрсетумен және негізгі және көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастарымен байланысты шыңыстары жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне (бірлігіне) жатқызуға болмайды.

Үстеме шығыстар, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:

• кешендік сипаты – шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер шығындары көрініс табады.
• екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей белгілі бір буйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.

 

Қатар р/с	Шығындар баптарының атауы
А. Құрал-жабдықтарды  пайдалану мен күтіп-ұстау шығыстары бойынша
1	Өндіріс жабдықтары мен  көлік (танспорт) құралдарының амортизациясы
2	Жөндеу қорына қаржы  бөлу немесе өндіріс жабдықтары мен  көлік құралдарын жөндеу жөніндегі  шығындар
3	Жабдықтар мен көлік  құралдарын пайдалану жөніндегі  шығындар
4	Аспаптар мен ыңғайластырылған  құрылғыларды (тетіктерді) жөндеу және қалпына келтіру
5	Құрал-жабдықтармен байланысты басқа да шығыстар
Б. Үстеме шығыстары
6	Өндірісті шикізатпен, материалдармен, отынмен, энергиямен қамтамасз ету  бойынша шығындары
7	Цех аппараттарын ұстау, еңбек ақыдан аударылатын аударымда қоса алғанда
8	Ғимараттардың, қондырғылардың, және басқа да мүліктердің амотризациясы
9	Ғимараттардың, қондырғылардың жөндеу қорына аударымдар жасау немесе оларды жөндеу бойынша шығындары
10	Ғимараттарды, қондырғыларды, инвентарларды күтіп ұстау шығындары
11	Сынақтар, тәжірибелер, зерттеулер жүргізу жөніндегі шығындар
12	Рационализаторлық пен  өнертапқыштық жөніндегі шығындар
13	Цехтар қызметкерлерінің еңбегңн қорғау: қауіпсіздік техникасының құралдарын күтіп ұстау, пайдалану және ағымдық жөндеу жөніндегі шығындарды; желдеткіш күтіп ұстау және ағымдық жөндеу жөніндегі шығындары; санитарлық тұрмыстық құрылғыларды күтіп ұстауға арналған шығындары; арнаулы киім мен бейтараптандырушы (нейтралиттеуші) құрылғыларға арналған шығындарды; еңбекті қорғау жөніндегі басқа да шығындарды
14	Басқа да үстеме шығындары (өндіріс құралдары үшін жалға  ақы төлеу іс сапар шығыстары, берілген кепілдіктер үшін қызмет көрсету  шығындары және өнім өндіру бойынша  құрал-жабдықтарды жөндеу)
15	Өнімсіз шығындардың  барлығы, оның ішінде: ішкі өндірістік себептері бойынша тоқтап қалудан  болған шығындарды, цехтарда сақтау кезінде  материалдық игіліктердің бүлінуінен болған шығындарды; табиғи кему нормаларының шегінде материалдық игіліктердің жетіспеуінен және аяқталмаған өндірістен болған шығындары; басқада өнімсіз шығындарды