Негізгі құралдар

    (а)   тиісті ХҚЕС атауын, тиісті талаптың сипатын және ұйым басшылығы аталған жағдайларда осы талапқа сәйкес болу жаңылысқа әкеп соқтыратыны соншалық, Концепцияда айтылған қаржы есептілігінің мақсаттарымен қайшылық пайда болады; және

    (b) әрбір есепті кезең бойынша - ұйым басшылығы баптарды әділ ұсынуға қол жеткізу мақсаттарында түзету қажет деген қорытындыға келген қаржы есептілігінің баптарын түзету. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    II Бөлім.    Негізгі  құралдардың құрамы  және оларды  топтастыру.

    Негізгі құралдар- материалдық активтер олар:

1. компания немесе қорларды жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін қолданылатын;
2. әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.

    Негізгі құралдардың  есебінде  4 ең маңызды әрекеттері бар:

• негізгі құралдардың  алынған мерзімдегі тіркелген сомасы;
• негізгі құралдардың  пайдалану мерзімінде есептейтін тозу ставкасы;
• қабылдап алынғаннан кейін  негізгі құралдардың өзгеріп отырған құндары шоттарда қалай көрсетілетінділігі;
• негізгі құралдардың   шығарылынуындағы  тіркелуі.

 

    Негізгі құралдар ХҚЕС №16 «Жылжымайтын мүлік, ғимараттар және жабдықтар» сәйкес жіктеледі:  
• салалар бойынша;  
• бағыты бойынша:

    Өндіріс  процесіне   қатысу сипатына  байланысты  негізгі құралдар  өндірістік және өндірістік емес болып екіге   бөлінеді. 
1) Өндірістік – бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар. Өндірістік негізгі құралдар дегеніміз -   мөлшерімен  техникалық деңгейіне қарай субъектілердің  техникалық  жарақтандырылуына тікелей байланысты  болатын өндірістік  құралдар.  
2) Өндірістік емес – бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар.   Өндірістік емес негізгі құралдар -  тұтынушыларға арналған  құрал-жабдықтар. Олар субъектінің   мідени тұрмыстық ( ғмараттар,  комуналдық шаруашылық   тұрғын ұй,  денсаулық сақтау мүлкі   т.б. )  қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге  арналған.

    Кәсіпорының қалыпты өндірістік- шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін негізгі құралдар қажет. Әрбір өндіріс бойынша  олардың саны еңбек құралдарын тиімді пайдалану өндірісін ұйымдастырудың және басқарудың прогрессивті нысандарын есепке алумен олардың жоспарлық тапсырмалары мен анықталады. Кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметіне бірнеше жыл бойы қызмет көрсететін басқа мүліктің бағасы мен еңбек құралдарының бағасы экономикалық ұғымды «негізгі құралды» құрайды.

    Ұзақ  пайдалану процесінде негізгі құралдардың  құрамы өзгереді: олар кәсіпорынға  келіп түседі және пайдалануға беріледі, пайдалану процесінде тозады, жөндеу жолымен қалпына келтіріледі, кәсіпорын  ішіне өтеді, ескіру немесе одан әрі  пайдаланудың мақсатсыздығы нәтижесінде  шығарылып тасталады, сондай-ақ басқа  кәсіпорындарға беру. Барлық аталған  өзгерістер бухгалтерлік есепте көрініс  табады.

    Негізгі құралдар дегеніміз -  ұзақ уақыт бойы ( бір жылдан астам ) материалды  өндіріс саласында да,  өндірістік емес саласында да  еңбек құралы ретінде іс-әрекет  ететін  материалдық активтер ұлттық комиссиясы.

    №6 каулысымен  бекітілген  қаржы  шаруашылық қызметтің  бухгалтерлік  есебі  шоттарының  Бас жоспарына  сәйкес  негізгі құралдар  пайдалану  бағыты бойынша түрлер мен түр  топтарына жататындар:

1. Жер- субъектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны мен бағасы.
2. Үйлер- еңбек етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету және қорларды сақтауға жағдай жасау үшін белгіленген архитектуралық-құрылыс объектілері. Әрбір жеке тұрған үй түгендеу объектісі болып саналады.
3. Ғимараттар- іс-қызмет аясын атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыстық объектілер.
4. Машиналар мен жабдықтар- әрбір машина егер ол басқа мүліктік объектінің бөлігі болмаса, құрамындағы тетік, құрал-аспаптармен, қоршаулармен, тірек-тұғырымен мүліктік объект болып табылады.
5. Табыстау қондырғылары- электр, механикалық және жылу энергиясы (электр беру желісі, тұрба құбыры) қондырғылары.
6. Көлік құралдары- адамдарды, жүктерді тасуға арналған (теміржол, су, әуе автомобиль көлігі, арба көлігі) тасымал құралдары.
7. Басқа да негізгі құралдар: аспап, өндіріс мүлік пен олардың керек-жарақтары, шаруашылық мүлкі, жұмыс малы және өсімтал мал, көпжылдық көшет егістері, жерді жақсарту жөніндегі күрделі шығындар.
8. Бітпеген құрылыс.
• иелігі бойынша: меншікті, жалға алынған, уақытша пайдалануда.
• пайдалану мерзімі бойынша: әрекетті, әрекетсіз, қордағы.
• мүліктік құрамы бойынша: инвентарлық, инвентарсыз.
• салықтық нысандар бойынша: топталған, әр топқа өзі шектелген норма белгіленеді.

    Иеленуі бойынша негізгі құралдар жеке меншік және жалға алынған болып бөлінеді. Алғашқылары кәсіпорынның иелігінде  болады және оның балансында тіркеледі; екіншілері басқа кәсіпорын мен ұйымдардан уақытша пайдалануға ақыға алынған.

    Өндірістік процеске қатысу сипаты бойынша істегі   және тұрған   (запаста немесе консервацияда тұрған негізгі құралдар).

    Негізгі құралдарды пайдалану сипаты бойынша  былай жіктеледі:

• істегі (пайдаланудағы);
• істемей тұрған ( консервациядағы);
• запастағы.

    Негізгі қызметке қатысу сипаты мен құнынан өндіріс және айналым шығындарына ауыстыру тәсілі бойынша негізгі құралдар былай бөлінеді:

    Белсенді (олардың қатысу жұмыс сағаттарының мөлшерімен, жұмыстар көлемімен өлшене алады);

    Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің басты міндеттері:   алынуынан бастап шығуы сәтіне дейін олардың бар болуы және сақтығын бақылау;

 амортизацияны дұрыс және уақытылы есептеу;

 бюджетке  аударылатын мүлік салығын дұрыс  есептеу үшін мәліметтер алу;

 реконструкцияға, модернизацияға және жөндеуге қаражаттардың дұрыс және тиімді пайдалануын бақылау;

 негізгі құралдардың  уақыт және қуаттылығы бойынша пайдалану  тиімділігін бақылау бақылау;

 негізгі құралдардың  бар болуы және қозғалысы жөнінде  есеп беруді құру үшін мәліметтер алу.

 Негізгі құралдар қоғамның материалдық қорын жоспарлы қалыптасуына және оларды өнім өндірісі мен тұрғындардың мәдени тұрмыстық қажеттерін қанағаттандыру үшін біздің экономикамыздың салаларында қолданылуы бойынша өзіндік экономикалық категорияны анықтайды.  Негізгі құралдардың мөлшерінен, сапасынан және тиімді пайдалануынан табыстың өсу қарқыны, өндірістің дамуы және кәсіпорынның тұтынушыларының еңбек және тұрмыс жағдайларының жақсаруы тәуелді.   Себебі, негізгі құралдар кәсіпорынның экономикалық потенциалын айқындайды :        Ғылыми-техникалық прогресс негізінде өнеркәсіпте өндірістік негізгі қорлардың жаңаруы мен сапалық жетілуінің интенсивті процессі орын алды. Бұл 2 жолмен орындалады:    жаңа кәсіпорын құрылысы, сондай-ақ кәсіпорын реконструкциясымен кеңейтілуі кезінде аса жоғары техникалық          деңгейдегі негізгі құралдар құрумен ;   негізгі құралдарды модернизациялау, сапалық жетілдіру мен және оларды жаңа техника түрлерімен ауыстыруыменен. 
 
 
 
 
 
 
 
 

            ІІІ Бөлім    Тану, бағалау және есепке алу .

1. Бастапқы тану, Соңынан тану,  бағалау және есепке алу.

   . Басқа Стандарттар осы Стандартта көзделгеннен өзгеше тәсілдеме негізінде негізгі құралдардың сол немесе басқа баптарын тануды талап етуі мүмкін. Мысалы, 17-«Жалдау» IAS Халықаралық стандарты ұйымнан тәуекелдер мен пайдалардың негізгі құралдардың жалданатын объектісін тану белгісі ретінде берілуін қолдануды талап етеді. Алайда, мұндай жағдайларда, амортизацияны қоса, осы активтер үшін есепке алу тәртібінің қалған аспектілерінің барлығы осы Стандарттың талаптарымен анықталады. 

   ТАНУ

         Негізгі құралдар объектісінің өзіндік құны мынадай  жағдайда ғана актив  ретінде танылуға тиіс, егер:

   (а) осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың ұйымға келіп түсуі ықтимал болса;      және

   (b) осы объектінің өзіндік құнын сенімді түрде бағалау мүмкін болса. 

 

1. 39 (IAS) Қаржылық құралдар: тану және бағалау ХҚЕС-ына сәйкес, нақты қаржылық активті және міндеттемелерді пайда немесе шығын арқылы анықталған әділ құны бойынша есепке алынатын қаржылық актив және міндеттемелер ретінде немесе сату үшін қолда бар немесе өтеуге дейін сақталатын қаржылық актив ретінде жіктеу;
2. 39 (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес туынды құралды хедждеу құралы ретінде көрсету; және

қондырылған туынды құралдың 39 (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес негізгі  келісімнен бөлінуі тиіс-тиіс еместігін  анықтау (бұл осы ХҚЕС-та «жіктеу»термині  қолданылатын мағынасындағы жіктеу мәселесі болып табылады).  

Бағалау қағидаты

17. Сатып алушы ұйым сатып алынған бірегейленетін активтерді және қабылданған міндеттемелерді олардың сатып алу күніндегі әділ құны бойынша бағалауы тиіс.

         Қосалқы бөлшектер немесе сервистік қызмет көрсету әдетте босалқылар ретінде ескеріледі және пайдада немесе залалда оның пайдаланылуына қарай танылады. Алайда, ірі босалқы бөлшектер және резервтік жабдық, егер ұйым оларды бір кезеңнен астам мерзім ішінде пайдалануды ұйғарса, негізгі құралдар ретінде сыныпталады. Осы сияқты, егер босалқы бөлшектер және сервистік қызмет көрсету негізгі құралдар объектісін пайдалануға беруге байланысты пайдаланылуы мүмкін болса, олар негізгі құралдар ретінде ескеріледі.

         Осы Стандарт тану бірлігін, яғни негізгі  құралдар объектісі нені құрайтынына  ұйғарым жасамайды. Осыған байланысты ұйымдағы нақты міндеттемелерді  тану өлшемдерін қолдану білікті  пайымдауды талап етеді. Кейбір жағдайларда  жекелеген шағын объектілерді, мысалы, үлгілерді, құралдарды және мөртаңбаларды  біріктіріп, осы өлшемдерді олардың  жалпы құнына қолдануға болады.

         Осы тану принципіне сәйкес ұйым негізгі  құралдар бойынша өзінің барлық шығындарын оларды шеккен кезде бағалайды. Бұл  шығындар негізгі құралдар объектісін сатып алуға немесе салуға байланысты шеккен шығындарды, сондай-ақ кейіннен үстелумен, ішінара алмастырумен немесе осындай объектіге қызмет көрсетумен шеккен шығындарды қамтиды.

   Бастапқы (тану) шығындар

   11. Негізгі құралдар объектісі қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін немесе қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында сатып алынуы мүмкін. Осындай негізгі құралдарды сатып алу қолда бар нақты негізгі құралдар объектісін пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдалардың ұлғаюына тікелей байланысты болмаса да, ұйымға тиесілі басқа активтерді пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдаларды ұйымның алуы үшін қажет болуы мүмкін. Негізгі құралдардың осындай активтері активтер ретінде танылуы мүмкін, өйткені, егер осы объектілер сатып алынбаған болса, алынуы мүмкін болатындардан тыс тиісті активтерден ұйымның болашақ экономикалық пайдалар алуын қамтамасыз етеді. Негізгі құралдар объектісін одан әрі пайдалану шарттары (мысалы, әуе кемесін), бұл жағдайда бөлшектер ауыстырылғанына немесе ауыстырылмағанына қарамастан, ақаулардың бар-жоғын ұдайы ірі техникалық тексеруден өткізу болуы мүмкін. Осындай әрбір тексерістен кейін оған шыққан шығындар, тану өлшемдері сақталған жағдайда, негізгі құралдар объектісінің баланстық құнында танылады. Баланстық құнда басқа алдыңғы тексеруге шыққан кез келген шығындар сомасы (бөлшектерді нақты ауыстыруға шыққан шығыстардан өзгеше) есептен шығарылуға тиіс. Бұл негізгі құралдар объектісін сатып алу немесе салу жөніндегі операцияда, алдыңғы тексеруге шыққан шығындар болған-болмағанына қарамастан, жасалады. Қажет болған жағдайда, осы сияқты тексеруді өткізуге жұмсалатын болжамды шығындар болашақта негізгі құралдар объектісін сатып алу немесе салу кезінде баланстық құнның құрамдас бөлігі болған, тексеруге шыққан шығындар сомасының көрсеткіші болуы мүмкін.

   ТАНУ  КЕЗІНДЕ БАҒАЛАУ

         Актив ретінде танылуы  мүмкін негізгі құралдар объектісі бастапқы құн бойынша бағалануға тиіс.