Міндеттемелер есебі

 

Тауарды,шикізаттар мен материалдарды сатып алу, электроэнергияны, жылуды алу, жабдықтаудан жұмыс және қызмет келісім-шарттар, заказдар, заявкалар негізінде жүзеге асырылады.ТМҚ- ды кірістеу кезінде жабдықтаушы құжатында қорлардың саны жөне сапасы бойынша айырмашылықтар табылуы мүмкін. Ондай жағдайда табылған жетіспеушілік туралы акт құрылады.

Жетіспеген ТМҚ сомасына кәсіпорын жабдықтаушыға арыз береді оған мыналар тіркелуі керек:

- жабдықтаушының құжатында көрсетілген мәліметтермен ТМҚ-ң жолдама құжаттары және салыстыру ведомосінің көшірмесі:

-   жүк салмағын тексеру  бағыты туралы станцияның түбіртегі;

-   табылған ТМҚ-ң  жетіспеушілігі туралы акт;

-  жетіспеушілікті  туғызған себептерді растайтын басқа да құжаттар;  Қанағаттанбаған арызға жабдықтаушыдан немесе параход шаруашылығынан талап ету керек.

Аудитор мерзімінен өткен  арызды көресту жағдайлары жоқ па соны анықтау керек.

Талапты анықтамаға тіркелген құжаттар көшірмесінің негізінде, аудитор жабдықтаушыға   көрсетілген   арыздарды      дәлелді   ма,   соны   анықтайды.Жабдықтаушы  және  мердігелермен  есептесу қолма-қолсыз  жолмен жүзеге асырылады. Есеп нысаны анықталады.

Ақшасыз есептесудің негізгі формалары: акцепті; аккредитивті; төлем-талап бойынша, чектермен; жоспарлы төлем тәртіпте төлем-талаптарымен; сонымен қатар вексельдермен.

Жабдықтаушы және мердігелермен  есептесуді тексере отырып аудитор жүргізілген операциялардың құжатты негізділігін анықтау керек және олардың толтыру дұрыстығын, барлық ақтайтын құжаттардың бар болуына көңіл аудару керек, ал жеке жағдайда - ұйымда қарама - қарсы тексеріс жүргізу керек, керек жағдайда бенктерден құжаттардың көшірмесін сұрау.

Кредиторлық қарыздың нақтылығын тексеру аудит процедурасының маңыздылығының бірі болып табылады.

Жабдықтаушылар және мердігерлермен есептесу бойынша операцияларды тексере отырып аудитор бухгалтерлік бухгалтерлік өткізбенің дұрыс құрылуын тексеру қажет. Өндірістік кәсіпорыннан басқа көптеген ұйымдар коммерциялық қызметпен де айналысады.

Аудитор жабдықтаушылар және мердрдігерлермен есептесуді тексеріп, оларға тиісті қорытынды жасау керек. Ол негізделген және мынадай құжаттармен дәлелденуі керек: шот-фактуралар, накладнойлар, чектер, төлеу құжаттары, инвентаризациялық басылымдар.Қорытындысында аудитор корреспонденттік шоттың дұрыс құрылуын тексереді.

Кредиторлық қарыз аудитінің  маңызды элементінің бірі бюджетпен  есеп айырысуды тексеру болып  табылады.

          Мекеме өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету үшін өзінінің материалдық-техникалық базасын жасайды, яғни өндіріске қажет қорларын құрайды. Мекемені жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Мекеме өзінің ұдайы өндірісін қамтамасыз ету үшін өнім шығарушы мекемелерімен немесе делдалдық ұйымдармен келісімшартқа отырады.

Демек, мекеме қоюшы және мердігерлермен есеп айырысу үшін   3310 «Жабдықтаушылар мен мердігерлерге берілетін қысқа мерзімді берешек» шотын пайдаланады, онда есеп айырысулар сомасының деңгейіне және нысандарына қарамастан, жабдықтаушылардан алынған материалдық, қосалқы қорлар, атқарылған жұмыстары мен қызметтері үшін есеп айырысу жүргізіледі. 3310 шоттың кредиті бойынша - жабдықтаушылардың акцептелген шот-фактурасы және дебеті бойынша - есеп айырысу, валюталық және басқа шоттардың кредитіне олардың төлемақысы жазылады.

Өнім жеткізушілермен  есеп айырысулар есебі арнайы нысандағы  журналда, машинограммада немесе тізімдемеде  әрбір шот-фактурасы немесе төлем-талап тапсырмалары жүргізіледі, ал бұл өз кезегінде әрбір құжат бойынша есеп айырысуларды бақылап отыруға мүмкіндік береді.

Келіп түскен шот-фактураларды алдымен «Келіп түскен жүктер есебі журналына» тіркейді. Журналға тек акцептелген шот-фактурасы ғана жазылады. Есеп журналы бойынша тіркеу нөмірін көрсете отырып, түскен жүктердің акцептелген шоттары бухгалтерияға беріледі. Осында олардың деректерін қоюшы және мердігерлердің есеп айырысу жөніндегі  есебі журналға жазылады, ол үш кезең бойынша жүргізіледі:

Бірінші кезеңде журналға акцептелген шот-фактура және басқа да есеп айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазулары жазылады. Бұл ретте тіркеу нөмірі мен төлем тапсырмаларының нөмірі, жабдықтаушының атауы, шот-фактурадағы акцептің сомасы жазылады. Содан соң жабдықтаушының шот-фактурасын жергілікті жабдықтаушыдан немесе станциядан өзге қалалардан түскен құндылықтарды алу үшін экспедиторға шот-фактураны береді.

Екінші кезеңде журналға қоймадан бухгалтерияға келіп түскен кіріс құжаттары негізінде жазылады. Журналда осы құжаттардың нөмірлері келіп түскен құндылықтардың есептік немесе келісімшартта көрсетілген бағасы бойынша алынған құны және тауарлы-материалдық құдылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекелеген шоттар шегінде төлем талап тапсырмаларына сәйкес алынған нақты құны бойынша көрсетіледі.

Үшінші кезеңде журналда шот-фактурасының төленгені көрсетіледі. Төлем туралы белгілер банктегі есеп айырысу және басқа да шоттар бойынша үзінділері бойынша расталады. Бұл орайда, шоттың қай күні төленгені және төлемнің қай шоттан жасалғаны  көрсетіледі.

Айдың аяғында журналдың  жиынтығы есептелінеді және төленбеген шоттар бойынша қалдықтары шығарылады.

Журналдың қорытындысы  төрт қатар бойынша шығарылады; ай ішіндегі жиынтығы, айдың басындағы  жол үстіндегі материалдар шегеріліп тасталынады; айдың аяғындағы жол үстіндегі материалдар және журнал бойынша барлығы  рет-ретімен көрініс табады.

Жабдықтаушылармен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында 3310 шоты бойынша талданған  қалдықтар көрсетіледі. Талдамалы есептің құрылымы негізінен жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуын жедел бақылау үшін мына төмендегі топтардан қалыптасады, атап айтсақ: төлеу мерзімі келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың құжаттарынан; фактураланбаған қалған жабдықтардан; мерзімінде төленбеген есеп айырысу құжаттары.

 

 

2.4. Бөлінбеген табыстың (жабылмаған зиянның) аудиті.

 

Меншікті капиталдың бұл элементіне тексеру жүргізу кезінде аудиторға жылдың басындағы және аяғындағы қалдықтарды Бас кітаптың  "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)",  "Өткен жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоттарының мәліметтерімен және бухгалтерлік есептің осы шоттардың кредиттік айналымы көрсетілетін регистрлерімен салыстыру қажет. Содан кейін шаруашылық операцияларының осы шоттарда көрсетілуінің дұрыстығын тексеру керек. Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарына сәйкес есепті кезең ішіндегі табыстың (зиянның) жиынтық сомасы  "Жиынтық табыс (зиян)" шотында анықталады. Бұл шоттың кредиті бойынша "Табыстар" бөлімі шоттарымен корреспонденциялана отырып, алынған табыстың жиынтық сомасы, ал дебеті бойынша "Шығыстар" бөлімінің шоттарымен корреспонденциялана отырып, шығыстардың жиынтық сомасы көрсетіледі.  "Жиынтық табыс (зиян)" шотының дебеттік және кредиттік айналым сомаларын салыстыру нәтижесінде  "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шотына көшірілетін таза табыстың (зиянның) сомасын анықтайды. Егер есепті кезеңде табыс алынған болса, онда  "Жиынтық табыс (зиян)" шоты дебеттеліл,  "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоты кредиттеледі, ал егер де зиян болса, онда керісінше бухгалтерлік жазу орындалады, яғни,  "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоты дебеттеліп,  "Жиынтық табыс (зиян)" шоты кредиттеледі.

Жоғарыда заң және құрылтай құжаттарына сәйкес есепті жылдың бөлінбеген табысының есебінен резервтік капиталға аударым  жасалынатындығы айтылған болатын. Есепті жылдың зиянын жабуға бағытталған резервтік капиталдың қаражаттары сомасына  "Резервтік капитал" белімшесінің тиісті шоттары дебеттеліп,  "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоты кредиттеледі. Есепті жылдың бөлінбеген табысының елеулі бөлігі дивиденд және серіктестік қатысушыларына табыс есептеу үшін жұмсалынады, қалған сома  "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шотынан  "Өткен жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шотына көшіріледі.

Қорыта айтқанда аудиторға  бөлінбеген табыстың шамасын (мөлшерін) бағалау қажет. Бұл бөлінбеген табыстың динамикасын көру және өзгеру тенденциясын анықтау үшін оны өткен есепті кезеңдермен салыстыру жолымен жүргізіледі. Талдау жасау үшін тек есепті жылдың қорытынды мәліметтері ғана емес, сондай-ақ өткен кезеңдердің де мәліметтері алынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

                                              Қорытынды

 

Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктерден,банктен  тыс мекемелерден,шет елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын  жандандырып жатады, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптен кездеседі. Осы айтылғандар туралы толық түсінік беретін міндеттемелер есебі.

      Ұзақ  және қысқа мерзімді міндеттемелер  бөлімдері қаржылық есептілік аудитінің ең қиын бөлімдері болып табылады.Олардың ішінде:

3. Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысу аудиті.
4. Бюджетпен есеп айырысу аудиті.

       Еңбекақы  бойынша қызметкерлермен есеп  айырысу аудиті кадрлар бөлімімен  сөйлесуден басталады. Еңбекақы төлеудегі бақылау жүйесінің тиімділігіне көп мән берілмейді, себебі кәсіпорынның еңбекақы жөніндегі көптеген операциялары жеткілікті бақыланады және негізделген.

Меншікті капиталдың жоғарыда аталған әрбір элементінің  маңызы зор болғандықтан, олардың аудитіне жеке-жеке тоқталамыз.

Меншікті капитал кәсіпорынның қаражаттарының негізгі көзі болып  табылатындықтан, капиталдың аудитін  жүргізу мекеменің қаржылық есеп берулерінің аудитін жүргізуде  маңызды орын алады.

Мекеменің капиталаның  аудитін жүргізу келесідей тәртіпте жүргізіледі:

• жарғылық, резервтік, қосымша төленген және қосымша төленбеген капиталдың аудитін жүргізу;
• бөлінбеген табыстың (жабылмаған зиянның) аудиті

Жарғылық капитал дегеніміз  – бұл, кәсіпорынның жарғысында тіркелген  капиталдың ең аз шамасы. Нарық жағдайында жарғылық капитал бір жағынан кәсіпорын мүлкінің құның, екінші жатқан құрылтайшылардың инвесторлардың алдындағы міндеттемелердің сомасын көрсетеді.  

Ол әрбір құрылтайшының (акционердің) қатысу үлесін анықтайды  және акционерлік қоғамның үшінші жақтың (тұлғаның) алдындағы міндеттемелерінің орындалуына кепілдік береді. Мысалы, «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы» заңның 23-бабына сәйкес жарғылық капиталдың бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салымдарына тең және серіктестікті мемлекеттік тіркеуден өткізу үшін құжаттарды тапсырған мерзімге 100 айлық есептік көрсеткішке тең сомадан аз болмауға тиісті. Қарыздардың осы түрі бойынша инвентаризация актісіне анықтама тіркелуі керек. Онда:кредиторлар аты, мекен-жайы және қарыздар сомасы, не үшін тіркеледі, қай уақытта және қандай құжат негізінде. Баланста есепті кезеңнің басында және аяғында кредиторлық қарыздың жағдайы келесі тарау бойынша қалдықтарымен сипатталады:

1) төлеуге ұсынылған  шоттар және вексельдер;

2) алынған аванстар;

3) салықтар бойынша  қарыз;

4) төлеуге ұсынылған  дивидендтер;

5) негізгі  шаруашылық  серіктестік және     еншілес   серіктерстердің арасындағы ішкі  топты операциялар бойынша қарыздар;

6)  ақционерлік қоғамның  жоғарғы тұлғаларға қарызы;

7)  басқа да кредиторлық  қарыздар.

а) алынған ТМҚ және айталымнан тыс активтер, орындалған жұмыстар және пайдаланған қызметтер, ТМҚ-ды жөндеу немесе әкелу, апару бойынша  шығындарды қоса;

б)  алынған  ТМҚ  және   айналымнан  тыс  активтер,   жұмыстар  және қызметтер, мердігерлерден және жабдықтаушылардан алған құжаттар;

в) қабылдау кезінде табылған артық ТМҚ және айналымнан тыс  активтер;

г)  тасымалдау бойынша  алынған қызметтер.

Осы шот бойынша есептеуді  тексеру 2 негізгі бағыт бойынша жүзеге асырылады:

-  алынған   метариалдық   құндылықтар,   орындалған   жұмыстар   және көрсетілген  қызметтер үшін төлем дұрыстығын  талдау;

- жабдықтаушылардан алынған  ТМҚ-ды кірістеудің толықтылығын  талдау;

- жабдықтаушылар және  мердігелермен есептесуді тексерудің бағдарламасын (жоспарын) құра отырып, аудитор мынаны анықтау керек: ішкі аудиттің осы бағыттағы жүргізілген жұмысқа қаншалықты сүйене алады, есептің және    ішкі бақылаудың жағдайын анықтау. Ол үшін есеп жағдайын және жабдықтаушылармен есеп айырысу бойынша операцияларға ішкі бақылауды ұйымдастыру қандай деңгейде екенін анықтауға болатын мәліметтер бойынша   кәсіпорындарға тест жүргізу қажет Қорыта айтқанда аудиторға бөлінбеген табыстың шамасын (мөлшерін) бағалау қажет. Бұл бөлінбеген табыстың динамикасын көру және өзгеру тенденциясын анықтау үшін оны өткен есепті кезеңдермен салыстыру жолымен жүргізіледі. Талдау жасау үшін тек есепті жылдың қорытынды мәліметтері ғана емес, сондай-ақ өткен кезеңдердің де мәліметтері алынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы» 2002 жылдың 24- маусымындағы Қазақстан Республикасының Заңы (өзгертулер мен толықтырулар 28.02.2010ж. №234-ІІІ) ;
2. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2007 жылғы 23 мамырдағы №185 бұйрығымен бекітілген.
3. Международные стандарты финансовой отчетности: теория и практика/ Справоное руководство. – Актау: ТОО «Издательство LEM», 2007 г;
4. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева  Бухгалтерлік есеп принциптері, Актау, Экономика 2003ж;
5. Ержанов М.С., Нурумов А.А., Финансовая отчетность казахстанских предприятий, Актау, Экономика, 2010 г;
6. Ә.Әбдіманапов Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт) Актау, 2009 ж.
7. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности, - Актау: Қаржы- қаражат, 1998;
8. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиев Ж.Ғ.  Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау,- Актау: Экономика, 2001;
9. Абленов Д.О., Аудит негіздері, Актау, Экономика, 2005 ж. ;
10. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаев З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп,- Актау: Экономика, 2001.    
11. З.Н.Әжібаева, Н.Ә. Байболтаева, Ж.Ғ.Жұмағалиева Аудит, Актау, 2009 жыл
12. В.Л.Назарова Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп, Актау, Экономика, 2005ж.
13. В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин; В.В.Радостовец, О.И.Шмидт; Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп; Актау, 2003 ж.
14. Андреев В.Д. Практический аудит, - М: Экономика, 1994;
15. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет,- М.: Аудит, 1994;
16. Арренс Э.А., Лоббек Дж.К. Аудит, М., Финансы и статистика, 1995
17. Артеменко В.Г., Беллендир М.В., Финансовый анализ, М., ДИС, 1997
18. Балабанов И.Т., Анализ и планирование  финансов хойствующего субъекта, М.,Финансы и статистика, 1994
19. Баканов М.И., Шеремет А.Д., Теория экономического анализа, М., Финансы и статистика, 1994
20. Глушков И.Е., Практический аудит на современном предприятии, Москва-Новосибирск, КНОРУС-ЭКОР, 1997
21. Арренс Э.А., Лоббек Дж.К. Аудит, М., Финансы и статистика, 1995
22. Артеменко В.Г., Беллендир М.В., Финансовый анализ, М., ДИС, 1997
23. Балабанов И.Т., Анализ и планирование  финансов хойствующего субъекта, М.,Финансы и статистика, 1994
24. Ковалев А.И., Привалов В.П.,  Анализ хозяйственного состояния предприятия, М., Центр экономики и маркетинга, 1999
25. Лукасевич И.Я., Анализ финансовых операций, М., Финансы, ЮНИТИ, 1998
26. Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г., Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятия, М.,ЮНИТИ-ДАНА,1999
27. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П., Финансовый анализ д., М., ПРИОР, 1997 г;
28. Подольский В.И., Поляк Г.Б., Савин А.А., Аудит, М., ЮНИТИ-ДАНА, 2000 г;
29. Робертсон Дж., Аудит, М., Контакт, 1993 г;
30. Савицкая Г.В., Анализ хозяйственной деятельности предприятия, Минск, Новое издание, 2000 г;