Кәсіпкерлік қызметтің экономикалық әлеуметтік аспектілерінің теориялық негіздері

    Кәсіпорынның  төлем қабілеттігі анықталуда, жан  басында ақша ққұралдары қысқа мерзімді несиемен кредиторлық борышта артса, ал жыл соңында ол кері болып, кәсіпорны  төлемқабілетсіз болып табылады.

    Кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығын, оның ішінде меншікті айналым қорларының жеткіліктігін  және қорлармен шығындарды қалыптастыруда негізгі көздердің жалпы көлемін  анықтайды. Жыл басында бұл көрсеткіш  25043700 теңгені, ал жыл аяғында 1973300 теңгені құрады. Бұл жыл басымен салыстырғанда меншікті айналым құралдарының жеткіліксіздігі 1,2 есе болғандығы анықталып отыр.

    Қаржылық  тұрақтылық деңгейін есептеуде ол толығымен  жыл ішінде қаржылық тұрақсыздыққа  ие болды.

    Автономия коэффиценті жыл басында ұтымды мән 0,5-тен кеміп 0,4-ті ққұрады, жыл аяғында бұл көрсеткіш 0,3-ке дейін төмендеді. Бұл кәсіпорынның қаржылық тіуелсіздігінің төмендегенін білдіреді.

    Қаржылық  және меншікті құралдардың ара қатынасы жыл басында және соңында да 0-ге тең болады. Бұл кәсіпорында қарыздық құралдардың жоқтығымен байланысты, меншікті құралдардың қамтамасыз етілуімен есептеуде ол жыл басында 0,15 ал жыл аяғында 0,12 тең болды, яғни бұл деңгейдің 0,3-ке төмендегені. Моневрлеу коэффиценті жыл басында 0,13, ал жыл аяғында 0,10 теңге болды. Бұл кәсіпорынның өз құралдарымен моневрлеу мүмкіндігінің 0,3-ке төмендеп отырғанын байқатады. Қаржыландыру коэффицентін қарастыратын болсақ, 10 жыл ішінде 0-ге тең болды. Ол кәсіпорынға тартылған құралдардың болмауымен түсіндіріледі. Жыл басы және аяғында баланс өтімсіз деп танылады. ТМҚ-ның айналым ұзақтығы 180 күнге тең болды. Осылардың қорытындысынан ақша құралдарының айналым ұзақтығы 579 күнге тең болды. Айналым капиталының жалпы сомасы 28642300 теңгені құрады. Оның бір айналым ұзақтығы 223 күнге тең болды.

    Жүргізілген тауарлар негізінде кәсіпорынның төлем  қабілеттілігі жыл басымен салыстырғанда  төлем қабілетсіздігі анықталады. Кәсіпорынның ақша құралдары есепті жыл басындағы  көрсеткішпен салыстырғанда көп  мөлшерде өскен. Ол жыл басында 4366750 теңгені құраса, жыл аяғында 4578903 теңгені құрады. Ал, кәсіпорынның өзінің қызметпен тапқан таза ақша құралдары 640512 теңгені құрады.

    Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын жақсартудағы шаралар  кәсіпорынның жарғылық капиталын жыл  басымен салыстырғанда теріс  қзгерістерге көбейту. Жақсарту шараларының басқа жолы бұл – шығындарды қысқарту, оның ішінде байланыс шығындарын, қызметкерлердің жалақысын, нотариялдық қызмет көрсетулерге төлемдерді жөндеу шығындарын едәуір қысқарту. Нарықтағы беделін одан әрі жалғастыру бойынша ұсынылатын шаралар:

• әр қызметтен түсетін түсім есебінен басқа қызметті қаржыландыру жолымен өзінің барлық қызметін толығымен жандандыру, оның есебінен өзінің қаржылық икемділігін орнату;
• әрдайым бәсекелестердің қаржылық жағдайын болжап, бақылап отыру. Оның негізінде алынған көрсеткіштерді өз қызметінің көрсеткіштерімен салыстыру және кемшіліктерді дер кезінде жою;
• айналым активтері мұқтаждығын анықтау және оны қалыптастырудың жеңіл көздерін іздестіру.

    Ұсынылған шаралар негізінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын жаұһқсартуға болады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2 «Көктас-Ақтөбе»  АҚ-ның негізгі  экономикалық көрсеткіштерін талдау

    «Көктас»  АҚ – бұрынғы Мұғалжар қиыршық тас зауытының негізінде жкеешелендіруге байланысты 1992 жылы құрылған, республикадағы осы тектес зауыттардың ірісі. 1971 жылы іске қосылып, құрылыс индустриясы және құрылыс материалдар өнеркәсібі үшін бейрудалы материалдардың барлық түрлерін өндіру, өңдеу және жеткізуге бейімделген. Республиканың батыс аймақтарында тау-кен, химия-металлургия, мұнай-газ, энергетика, гидротехника, көлік, өнеркәсіп және азаматтық құрылыстардың өсуіне, өркендеуіне байланысты 1960 жылдан бастап Ақтөбе облысы бүкіл батыс аймақ үшін бейркдалы құрылыс материалдар өнеркәсібі қалыптасып, кейін үлкен шаруашылық саласына айналды. Елімізтәуелсіздік алғаннан кейін «Көктас» АҚ бейрудалы өнімдер шығарып қана қоймай, бірнеше салалы күрделі өнеркәсіп орнына айналды. Оның ішінде: ауыл шаруашылық (мал, егіс және олардың өнімдерін өндіру), Шалқар минералды суы, тұрмысқа керекті әртүрлі бұйымдар, жылу қорғағыш, құрылыс материалдары, т.б. бар. Облыстың табиғи жер байлығын іске асыру шеттен келетін тауарларды өз жерімізде шығару мақсатымен үлкен жобалар жасады, олар: әйнек, өңделген каолин және кварц құмы, кальцийлендірілген сода.

    Ағымдық активтер (айналым құралдары) жалпы кәсіпорын қаражаты сомасында анағұрлым үлкен үлес салмақ алады. Оларды тиімді пайдалану және өндіріс айналым сферсында дұрыс енгізу кәсіпорынның табыстылығына өз әсерін тигізеді. 
 
 
 
 
 

    Кесте 1

Ағымдағы  активтердің құрамы мен құрылымын  талдау

 

    1-кестенің мәліметтері бойынша ағымдық активтердің көлемі 2007 жылмен салыстырғанда 2008 жылы 3956 мың теңгеге, яғни 4,4%-ға өскен. Оның ішінде тауарлы-материалдық запастар мөлшері есепті жылы 2007 жылмен салыстырғанда 17,7%-ға ұлғайған немесе 12545 мың теңгеге артты. Ал ақша қаражаттары көлемі талданушы мерзім ішінде 3 есеге немесе 1034 мың теңгеге өскен. Дебиторлық қарыз мөлшері 50,9%-ға немесе 9623 мың теңгеге қысқарған. Тауарлы-материалдық запастар көлемінің өсуі жыл сайын артып отырған өндіріс көлемімен түсіндіріледі. Ал ақша қаражатының өсуі мен дебиторлық қарыздың қысқаруы – бұл жақсы нышан болып табылады. Яғни кәсіпорын басшылығы дұрыс қаржылық саясат жүргізіп келеді деп алдын-ала қорытынды жасауға болады.

    Ағымдағы  активтердің құрылымында да бірқатар өзгерістер орын алған. Ағымдық активтер құрылымында басым үлес салмаққа тауарлық-материалдық запастар алып отыр. Барлық тауарлық-материалдық запастар үлесі 2007 жылы 78,4%-дан 2009 жылы 88,4%-ға дейін артып отыр, яғни 2007 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 10%-ға артып отыр. Дебиторлық қарыздар үлес салмағы 21%-дан 2007 жылы 0,6%-ға дейін 2009 жылы төмендеп отыр. Ал ақша қаражаты үлес салмағы жыл сайын кішкенеден өсіп отырған [6; 15б].

    Кәсіпорынның  айналым құралдарының айналымдылығын жылдамдатуға мүмкіндік беретін  ақша қаражаты болуы тиіс. 1-кестеден кәсіпорынның ақша қаражаттарының құрамы мен құрылымының деректері берілген. Барлық қаражаты 2008 жылы 506 мың теңге, 2009 жылы 1060 мың теңге, 2008 жылы 1540 мың теңгені құрап отыр. 2008 жылмен 2009 жылды салыстырғанда ақша қаражаты 3,4%-ға өскенін байқаймыз. Кассадағы ақша қаражатын да 2006 жылы мен 2007 жылды салыстырғанда 58%-ға өскенін байқаймыз. Есеп айырысу шоты бойынша ақша қаражаты 33,3%-ға өскен. Ақша қаражаты – бұл ең мобильді активке жататындықтан, оның мөлшерінің өсуі жақсы фактор болып табылады.

     2-кестеде құс фермасының дебиторлық қарыз құрамы мен құрылымына талдау жүргізілген. Себебі дебиторлық қарыз айналым қаржыларының маңызды бөлігі ретінде есептеледі. 
 
 
 
 
 
 
 

Кесте 2

Дебиторлық  қарыз құрамы мен  құрылымы

 

    Кесте 2 деректерінен 2007-2009 жылдар ішінде дебиторлық қарыз мөлшері 49%-ға кеміп отырғандығын көреміз, бұл жақсы нышан болып табылады. Оның ішінде алынуы тиісті есеп шоттар 2007 жылға қарағанда 2009 жылы 40%-ға кеміген. Басқа дебиторлық қарыздар мөлшері 2009 жылы 35,2%-ға азайғанын көреміз, ал күмәнді дебиторлық қарыз көлемі кішкене өскенін көреміз. Жалпы алғанда дебиторлық қарыз көлемі қысқаруы оның қаржылық жағдайының тұрақтылығы жөнінде алдын-ал қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

    Кесте-3 кәсіпорынның өнімін өткізуден түскен табыс мөлшері 2007 жылы 115104 мың теңгеден 2009 жылы 216889 мың теңгеге дейін артып отыр. Оның ішінде жұмыртқаның сатылу ауқымы 2007 жылы өткен жылмен салыстырғанда 40,5%-ға өскен немесе 10841 мың дана жұмыртқаға артқан. Ал тауық етінің саьылу ауқымы есепті жылы өткен жылмен салыстырғанда 5,7%-ға өскен.

    Өткізілген  өнімнің өзіндік құны 2007 жылы 133977 мың теңгеден 2009 жылы 180668 мың теңгеге дейін артқан, бұл өз кезегінде өндіріс көлемінің артуымен байланысты болып отыр. Таза табыс көлемі 2007 жылы зиянмен жұмыс жасаса, ал соңғы екі жылы 30755 мың теңге 2008 жылы және 36221 мың теңге 2009 жылы құрды. Осы келтірілген деректерге қарай отырып кәсіпорын қызметінің едәуір жақсартылғанын байқаймыз (кесте-3).

    Кәсіпорында еңбек өнімділігі 2007 жылы 935,8 мың теңге болса, 2008 жылы 1272 мың теңгені, ал 2009 жылы 1630,7 мың теңгені құрады. Бұл көрсеткіштің өсуіне өндіріс ауқымының артуы, өндірілген өнім көлемінің тура пропорционалды әсер еткен. Кәсіпорында жұмысшылар санының артуымен байланысты еңбек ақы қоры өскен. Бір жұмысшының орташа еңбек ақысы 8157 теңгеден 2007 жылы 12207 теңгеге дейін 2009 жылы өсіп отыр. Бұған да кәсіпорынның табысының артуы ықпал еткен. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Кесте 3

Негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштер жүйесі

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Кесте 4

Кәсіпорынның  еңбек ресурстарын  пайдалануы

 

    4-кесте бойынша 2008 жылы жұмысшылар саны 200 адамды құрады.

    2009 жылы бұл көрсеткіш 20 адамға өсуі қажет деп жоспарланған болатын, 2009 жылы жұмысшылар саны өсусіз 200 адам күйінде қалып отыр.

    Жұмыс уақытынық қоры жұмысшының санына, жұмысшының бір жылда рташа жұмыс  істеген күнінің санына және жұмыс  күнінің ұзақтығына тәуелді болады. 
 
 
 
 
 
 

    Кесте 5

«Көктас-Ақтөбе» АҚ қызметкерлерінің жалақы қоры (мың тг)