Еңбекақы төлеудің маңызы,түрлері

   1.Өндірістік тапсымаларды орындау және асыра орындау;

   2.Еңбек өнімділігінің  өсуі, бұымның еңбекті қежет етуін  төмендету, шығарылымының  жаңа  нормасын, қызмет көрсету  мерзімін  игеру басқалар.

   Сыйақы мөлшері  орындалған жұмыстың маңыздылығы  мен күрделілігіне қарай кәсіпкер мен жұмысшылардың толтарына сараланып белгіленеді.

   Мысалы, сыйақы  беру туралы ережеде жабдықтың  тұрып қалуын қысқарту үшін  кезекші слесарьларға тарифтік  ставкасының 20% - ті мөлшерінде  сыйақыберу көзделеді. 

   Техника ық  себептерге байланысты жабдықтардың тұрып қалу нормасы 5%  құрайды.  Кезекші слесарь есепті айда 180 сағат жұмыс жасаған. Тарифтік сатвка 100 %, жабдықтың айішінде тұрып қалуы - 3%.

   1.Мерзімдік жалақы: 180*100=18000 теңгеге тең.

   2.Жабдықтың тұрып  қалуын төмендетудің әрбір   % - ті үшін сыйақы мөлшері 20%/5%=4%.

   3.Жабдықтың тұрып  қалуын қысқарту 5% - 3% = 2%,

   4.СЫйақының % - тік мөлшері 4%*2%=8%,

   5.Сыйақы сомасы: 18000*8% = 1440 теңге,

   6.ай ішіндегі  жалақы 18000+1440 = 19440 теңге.

   Материалдарды  үнемдеген жұмысшыларға сыақы беруге ір бір жұмыс орны, бригада учаскесі боынша нақты үнемделген материалдар сомасынан белгілі бір % жасалуы мүмкін.

   Мысалы. Мерзімдік  ақы алушы жұмысшы 180 сағат  жұмыс істеп есепті айда 1200 теңге  сомасының материалдарын үнемдеген.  Сыйақы беру туралы ережеге сәйкес сыйақы нақты үнемделген материалдардың 35% мөлшерніде есептелінеді. Тарифтік сатвка 100 (сағатпен):

1. Мерзімдік жалақының сомасы 180*100 = 18000 теңге.

2.Материалдарды үнемдегені  үшін сыйақы 1200*35% = 42000 теңге.

3. Айдағы жалақы сомасы 18000+42000=60000 теңге.

   Сыйақы цехтардың   және бүкіл кәсіпорынның  жалпы  ұжымдық жұмыс көрсеткіштер үшін  есептелуі мүмкін (өндірістік тапсырмаларды,  жеткізу шарты,  өткізу көлемін  орындау және асыра орындау). Сыйақы  көлемі жалпы кәсіпорын бойынша белгіленеді.

   Мысалы. Цехтың  қол жеткізген жұмыс көрсеткіштері  үшін бұйрыққа сәйкес кезекші  слесарь 15% мөлшерніде сыйақы  алады. Слесарь 160 сағат жұмыс  істеген. Тарифтік ставка 100 теңге.

   1.Тарифтік жалақы: 160*100 = 16000 теңге.

   2.Сыйақы: 16000*15% = 2400теңге.

   3.Жалақы сомасы 16000+2400 = 18400 теңге.

   Қызметкерлер  кәсіпорын жұмысының жалпы көресткіштері  үшін сыйақы алады.

 

Жеке өсімдік  еңбекақы

  Тадыс әрбір жұмысшының  жұмыс нәтижесіне байланысты. Ол  белгіленген бағалауды дайындалған  бұйымдардың сапасына көбейту жолдарынмен анықталады.

  Мысалы. Кесімді ақы  алатын жұмысшыға белгілі 250,56 теңге бағаланатын 30 бөлшекті  әзірлеу тапсырылды. Жалақысы 30*205,56=7516,8 жеңге.

 

 

 

Бригадалық  кесімді еңбекақы

   Жұмысшыларды  жалақысы бригадалардың, учаскенің жұмыс нәтижесі бойынша анықталады. Бағалар жеке (әрбір кесіпке) және кешенді (ұжымдық) болуы мүмкін.

   Жеке бағалауды қолданған кезде жалақы жұмыстың осы түрінің бағалауын бригада, цех, учаске жасаған (өңдеген) бұйым (жұмыс) санына көбейту жолымен анықталады.

   Кешенді бағалауды қолданған  кезде бригаданың кесімді табысы анқталады. Ол бригада мүшелерінің арасында жалақы тарифіне пара – пар бөлінеде (жұмысшы разрадының тарифтік ставкасын нақты жұмыспен өтелген сағаттарға көбейту арқылы). Жалақы КТУ ескерілген тариф бойынша (КТУ жалақысы) есептелінеді, содан кейін бөлу коэффициенті анықталады (бригаданың кесімді жалақысы  КТУ ескерілген тариф бойынша бригада жалақысына бөлінеді). Әрбір жұмысшының айлық жалақысы тариф бойынша жалақыны бөлу коэффициентіне қайта  көбейту арқылы анықталады.  

   Мысалы. Құрамында  3-ші, 5-ші, 6-ші разрядты  3 адам бар  кесімді ақы алушы жұмысшылар  бригадасы әрқайсысы 8-40,40 теңгеден  бағаланған екі машинаны жинады. Ахметов 80 сағат жұмыс істеген  (6-разряд), Ким 60 сағат жұмыс істеген (5-разряд), Петтов – 70 сағат жұмыс істеген (3-разряд).

   1.Бригаданың  жалақысы 8040,40*2машина = 16080,80 теңге.

   2.Тариф бойынша  жалақы:

     Ахметов  80*100=8000 теңге

     Ким 60*80=4800 теңге

     Петров 70*56= 3920 теңге.

   3.Нақты жалақыны бөлу коэффиценті

     16080,8 /(8000+4800+3920) =096

   4. Айлық жалақы:

      Ахметов  8000*0,96=7680 теңге

     Ким 4800*0,96=4608 теңге

     Петров  3920*0,96=3000 теңге

   Жиыны:16080,80 теңге.

   Жанама  – кесімді жүйеде қызмет көрсетуші жұмысшылардың жалақы мөлшері осы жұмысшылар қызмет көрсеткен негізгі өндірістік жұмысшылар еңбегінің түпкілікті нәтижесіне тікелей тәуелді болыды. Бұл орайда жанама – кесімді бағалау қызмет көрсетуші жұмысшылардың тарифтік жалақысының негізгі жұмысшылар жоспарлаған өнім шығарылымның санына қатынасы ретінде анықталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. Еңбекақыны төлеуді ұйымдастыру

 

         Кәсіпорында еңбекақыны төлеуді ұйымдастыру үш өзара  байланысты және өзара тәуелді элементтермен  анықталады:

• тарифтік жүйе;
• еңбекті нормалау;
• еңбекақы төлеудің нышаны.

Тарифтік жүйе әр түрлі  топтағы және категориядағы қызметкерлердің  еңбектерінің  сапалық сипаттамасына  тәуелді олардың еңбекақыларын  саралауды және реттеуді жүзеге асыра  алу мүмкіндігін қамтамассыз  ететін норматифтердің жиынтығын көрсетеді.

Тарифтік жүйеге:

• сағатына немесе күніне еңбекақы мөлшерін анықтайтын тарифтік жүйе;
• еңбекақы төлеудегі жұмыстың  және жұмысшылардың әр түрлі разряд  арасындағы арақатнастарын көрсететін  тарифтік тор;
• тарифтік тормен сәйкес жұмысшылардың  және жұмыстың разрядтарын анықтауға болатын тарифтік біліктілік  анықтамалар кіреді.

Жұмысты тарифтеу – бұл  еңбек түрлерінің күрделілігіне  тәуелді еңбек түрлерін  біліктілік категориясына немесе тарифтік разрядқа жатқызу.

Тарифтік разряд қызметкердің біліктілігін  және еңбек күрделілігін қамтып көрсететін  шама және тарифтік разряд әр өндірістік операцияларда,  әр жұмыста қолданылады.

Еңбекті тарифтеу және тарифтелуразрядының  қызметкерлерге иемденіп кетуі қызметкердің біліктілігіне, ұсынылған талаптарымен көрсетілген.

 

       Еңбекақыны  жоспарлау және реттеу

 

Нарық  жағдайында тауар  ретінде еңбек өнімінің нарығы мойындаған  еңбекақы төлемі жұмсалған шығындарға емес, еңбектің нәтижесіне  төленеді. Тауарларды  өткізуден түскен қаражаттар тауар өндірушілердің еңбегінің саны мен сапасын  бағалаудағы және олардың жеке табыстарының  негізгі көзін  бағалаудағы жоғарғы белгі болып табылады.

Еңбек қатынастарын реттеудің нормасы болып тарифтік келісімнің және ұжымдық келісім шарттың негізінде  жасалған жұмыс берушілер мен кәсіподақтардың  арасындағы еңбекақы  төлеу бойынша  келісім шарттың қағидасы  табылуы керек.

Реформада міндетті төлемге  жататын мемлекеттік әлуметтік  норматив тәрізді еңбекақының ең аз мөлшері бекітілген. Ең  төменгі  еңбекақы ең төменгі тұтыну бюджетінің негізінде тағайындалады және әлуметтік факторларға байланысты сараланады.

Ең төменгі еңбекақының  экономикалық мағнасы  өнімді еңбектегі  және  жұмыс күшін ұдайы өндірудегі жұмысшының қаблеттілігін қолдауды білдіреді.

Еңбекшілер табысын  кепілденген деңгейін қорғауды жүзеге асыратын бірінғай тарифтік тор еңбекақы төлеу реформасының  негізі болып табылады.

Осының  нәтижесінде, оның базалық  бөлігі болып, халық  шаруашылығының  саласындағы әрбір  жұмысшыға кепілденген минималдық еңбекақы табылады. Еңбекақының екінші бөлігі ұйымдарда, кәсіпорындарда және  салаларда балдық  жүйемен бағаланатын, разрятқа,  біліктілік топқа, атаққа және дәрежеге  байланысты,  жұмысшылардың еңбек стаждарына, біліктіліктеріне, қаблеттіліктеріне және қолда бар ақшалардың  мөлшеріне байланысты төленеді.

Еңбекақы күрделі еңбекті  жақсы ынталандыру үшін, кәсіпорындарда жауапкершіліктің деңгейі, орындалатын  жұмыстың  күрделілігі, қызметкердің  біліктілігі және еңбекақының  деңгейі  арасындағы тікелей байланыстарды  орнатқан.

Сонымен  Қазақстанның  қазіргі жағдайында, еңбекақыны реттеудің  және жоспарлаудың  сұрақтарын шешуде мына есептерге көңіл аударылуы  қажет:

• кәсіпорынның нарықтық  қызметінің және оның пайдалылығының  нәтижесі;
• кәсіпорынның  кадрлыық саясатының есебі;
• мамандыққа байланысты қызметкерлердің арасындағы, облыстар,  аймақтар арасындағы  жұмыссыздықтың деңгейі;
• кәсіподақтардың  бәсекелестердің және мемлекеттердің әсерлері;
• байланыс саласындағы кәсіпорындардың  саясаттары және т.б.

Кәсіпорында еңбекақыны төлеуді  оңтайлы  ұйымдастыру қызметкерлердің қызметін және еңбектің нәтижелерін ынталандыруға, өнімнің рентабельділігін және пайдалылығын, дайын өнім және еңбек нарығының  бәсекеге қаблеттілігін қамтуға мүмкіндік береді.

Еңбекақы төлеудің оңтайлы  ұйымдастырылуының мақсаты кәсіпорынның  шаруашылық қызметінің нәтижесіндегі қызметкердің еңбектік салымы мен еңбекақы төлеу шамасының  арасындағы сәйкестілікті қамтамассыз ету, яғни тұтыну шамасы мен еңбек шамасы арасындағы сәйкестікті бекіту.

Көптеген Қазақстандық кәсіпорындарда еңбекақы төлеуді ұймдастыруының негізіне  мынадай  басты қағидалар тиісті:

• еңбектің саны мен сапасына байланысты еңбекақыны жүзеге асыру;
• кәсіпорынның салалық және аймақтың қажеттіліктеріне, еңбек жағдайына, қызметкердің біліктілігіне байланысты еңбекақыны саралау;
• нақты еңбекақының ретті жоғарылауы, яғни көрсетілген еңбекақының  өсу қарқыны кезінде инфлясиядан жоғарылап кетуі;
• еңбек өнімділігі  өсу қарқынының орташа еңбекақының өсу қарқынынан артып кетуі.

Қосымша жалақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу

 

   ҚР еңбек заңдарына  сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлердің  мынадай жұмыспен өтелмеген уақыттары  төленеді:

   1. Мемлекеттік және қоғмдық  міндеттемелерді орындау уақыты;

   2. Жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарын төлеу;

   3. Нәрестені тамақтандыруға аранлған қосымша үзілістерді төлеу;

   4. Кезекті және оқу демалыстарының уақытын төлеу;

   5. Пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;

   6. Жұмыстан босаған кездегі шығу жердемақысы.

   Жұмыспен өтелмеген  уақыт орташа жалақы бойынша  төленеді. ҚР Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің 5.09.97 ж. №3 және ҚР Қаржы министрлігінің 16.09.97 ж. №17/8340 бұйрықтарымен бекітілген Ұйымдардың қызметкерлеріне орташа жалақыны есептеудің тәртібі туралы Нұсқаулыққа   сәйкес ұйымдардың қызметкерлеріне орташа жалақы есептеу үшін төлемдердің алдындағы 12 күнтізбелік ай есепткі кезең болып табылады (1 жылдан кем уақыт жасаған қызметкерлер үшін орташа жалақы нақты жұмыспен өтелген уақыт үшін белгіленеді).

   Орташа жалақыны анықтау үшін:

      1.Күндік орташа жалақыны (жұмыс істелмейтін және мереке күндерін қоспағанда);

      2.Орташа сағаттық жалақы пайдаланылады;

   Күндік орташа  жалақы, еңбеккке ақы төлеу мен  демаыс үшін өтемақы төлеуден  басқа барлық жағдайда есепті  кезеңде есептелген жалақы сомасын  жұмыс күндерінң сомасына бөлу жолымен анықталады.

   Нақты жұмысшының  ораташа жалақысының мөлшері  күндік орташа  жалақыны төленуге  тиіс күндер сомасына көбейту  жолымен анықталады.

   Күндік орташа  жалақы есепеті кезеңде есептелген  жалақы сомасын жыл сайынғы  жұмыс уақытының балансына сәйкес осы кезеңдегі жұмыс сағаттарына бөлу жолымен есептеледі. Нақты қызметкердің орташа жалақысынң мөлшері орташа сағаттық жалақыны төленуге тиіс кезеңдегі жұмыс сағатының санына көбейтілу жолымен анықталады. Егер:

   1.Қызметкердің орташа жалақысы төленсе немесе сақталса (ҚР заңына сәйкес);

   2.Қызметкер мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бойынша жәрдемақы аласа (жүктілігі мен босануы бойынша еңбекке уақытша жалрамсыздық) және басқадай болса орташа жалақыны есептеуге арналған есептік кезеңнен уақыт, сондай - ақ  төленген сомалар аланып тасталынады.

   Ынталандырушы  сипаттағы сыйақылар мен басқа  төлемдер есептеу уақыты бойынша  ораташа жалақыны есептеген кезде  қосады, жылдық сыйақылар мен  сыйлықтар есепті кезеңнің әрбір  айы үшін 1/12 мөлшерінде ескеріледі.

   1.Мемелекеттік  және қоғамдық міндеттемелерді  орындау уақыты. Төлем орташа сағаттық немесе орташа күндік міндеттемелерді орындаған мекеменің табелінің, анықтамасының немесе құлықтандыруының негізінде жүргізіледі.