Депозит нарығының қызметтерінің ерекшеліктері

     Жинақ салымдарының ерекшелiгi мынадай:

— бұл шоттардың анықталған мерзiмдерi жоқ;

— салымда ақша нарығының  депозиттік шотынан қаржыларды бiрдей ала алады;

— бастапқыда бұл шоттар бойынша ең аз баланстық қалдық талап  етiлген, қазiр банктер оны сақтауды талап етпеуге құқылы;

— осы шоттар бойынша  салымшы чектердің тек санаулы  шектелген санын жазуға құқылы;

— бұл шоттар қызмет жасау  мақсатында емес, жинақ мақсатында қолданылады;

— банк шығындарын өтеу мақсатында шот иесiнен белгiленген төлем  алынады;

— егер салымшылар — корпорация болса, банктер осы шоттар бойынша  белгiленген резервтi сақтауға мiндеттi.

      Кең тараған топтардың бiрi — мерзiмдiк салымдар, оған мерзiмдiк салымдар және салымды алу туралы алдын ала хабарлауы бар салымдар кiредi. Бұл салымдар неғұрлым ұзақ мерзiмге, яғни бiр айдан кем емес мерзiмге салынады. Салымшылар басқа депозиттерге қарағанда неғұрлым үлкен пайыз алады және салым салымшыға алдын ада келiсiмде көрсетiлген мерзiмде қайтарылады. Банктер салымды өз жарауы бойынша келiсілген мерзiм ағымында толық пайдалана алады. Депозиттің бұл типiн ашу үшін мерзiмдiк депозит туралы келiсiм жасалынады ( 2- қосымша). Бұл салымдар қабылданатын мерзiм 4 топқа бөлiнедi:

— 30 күннен 89 күнге дейiн;

— 90 күннен 179 күнге дейiн;

— 180 күннен 359 күнге дейiн;

— 360 күннен жоғары.

     Мерзiмдi салымнан қаржы алу үшін банкке күнi бұрын хабарланған салымшының арнайы өтiнiшiнiң түсуi талап етiледi, оның мерзiмi келiсiмде көрсетiледi. Бұл мерзмге сәйкес пайздық мөлшер белгiленедi. Егер клиент банктi қаржы алу туралы хабардар етсе, банк болатын өзгерістердi ескере отырып, өзінің активті операцияларын басқа көз есебiнен қайта қаржыландырады, қаржыларды алу кейбiр шығындармен байланысты, сол себептi банк клиент кiрiсiн азайтуға құқылы.

      Депозиттердің төртiншi тобы — бағалы кағаздар депозиттер түрі ретiнде былайша бөлінедi:

• аталған банкке тиесiлi кәсіпорындар мен ұйымдардын, кооперативтің, акционерлiк қоғамдар мен компаниялардың акциялары және облигациялары;
• сақтаудағы және қарызды қамтуға қабылданған акциялар мен облигациялар;
• шетел операциялары бойынша құндылықтар мен құжаттар;
• Депозиттік сертертификаттар.

      Депозиттік сертертификаттар қаржылық құралдардың ең бір кең тараған түрі.

Депозиттік сертификат —  эмитент банктің ақша қаржыларының салымы туралы,салымшы немесе оның құқық кабылдаушының мерзiмi аякталғанда  салым бойынша салым сомасын  және ол бойынша пайыз алу құқын  куәландыратын жазбаша куәлiк.

        Депозиттік сертификат — кiрiстi бағалы қағаздың бiр түрі, сол себептi ол сатылған тауар немесе көрсетiлген қызмет үшін есеп айырысу немесе төлем құжаты болып саналмайды. Сондай-ақ оларды бiр заңды тұлғадан екiншiсiне жолдауда шектеулер болады. Талап ету құқын ұсыну — цессия, ол Депозиттік сертификаттың сырткы бетінде екi жақта мәмілемен ресiмделедi: өз құқын ұсынушы тұлға — цедент пен құқық алушы цессионарий. Сертификатты қайтару мерзiмi жеткенде, банк сертификатты және қаржы түсетiн шот көрсетiлген салымшы өтінішіне қарсы төлем жасайды. Банк талап ету құқын ұсыну туралы келiсiмнің үздіксіз орындалуын, сондай-ақ өкiлеттi тұлғалар аты-жөнiн, мөрінің және қолдарының сәйкестiгiн тексередi.

Депозиттік сертертификаттардың  екi түрі болады:

— жолданбайтын — салымшыда  сақталады және төлем мерзiмi жеткенде банкке    ұсынылады;

— жолданатын — екiншi нарықта  сатылуы немесе басқа тұлғаға  өтуi мүмкін.

      Жолданатын депозиттік серсертификаттар капиталды кез-келген мерзiмге тиiмді инвестициялауға  көмектеседi ал қажет болған жағдайда сертификаттардыды тез қолма-қол ақшаға ауыстыруға болады.

Сертификаттар келесі белгiлерi бойынша бөлінедi:

• Шығарылуы бойынша:
• бiр рет;
• сериямен шығарылатын.
• Ресiмдеу тәсілі   бойынша:
• арнайы;
• ұсынушыға.
• Төлеу шарттары бойынша:

• анықталған есеп айыру кезеңі аяқталғанға дейiн пайыздың мөлшерi үнемі төленіп тұратын сертификаттар;

• сертификатты өтеу күнi пайызы төленетiн сертификаттар.

     Депозиттік  сертификаттарды жаңа шығарымдармен,  салымның басқа түрлерiне немесе  талап етiлмелi депозиттерiне қолма-қолемес  аударымдармен және нақты ақшалармен (жеке тұлғалар үшін) өтеле алады.

    Банкте шығарылатын  сертификаттарды баспалық тәсілмен  шығарылуы және осы сияқты  бағалы қағаздарға қойылатын  талаптарға жауап беруі тиіс.

    Сертификаттарда  мiндеттi түрде келесi деректемелер  болуы тиiс:

— аты;

— сертификатты ұсыну себебi;

— ұсыну күні;

— салым сомасы;

— депозитке енгiзiлген соманы қайтаруға банктің сөзсiз мiндеттемесi;

— сертификат сомасын талап  ету күнi;

— пайыз мөлшерi және есептелетiн  пайыз сомасы;

—эмитент банктiң аты  және мекен-жайы;

— банк мөрiмен бекiтiлген осындай мiндеттемелерге қол қоюға өкiлеттi екi тұлғаның қолы.

    Банк сертификаттар  шығарады және меншiктi сертификаттарды  шығару мен орналастыру шарттарын  еркін дайынайды. Өз сертификаттардын  тиiмдi орналастыру үшін банктер  келесi мiндеттемелерді назарға  алады:

— инвесторлар үшін тартымды пайыздық мөлшерлеме   деңгейі;

—салымшыға ыңғайлы сертификаттың  ең аз шегін;

— пайыздық мөлшер қайта  қараудың икемді механизмі;

— шығарымды стандартты шарттарын ;

— номинал құны және қосылған пайыздарды төлеудің сенімді кепілдігі;

— кең жарнаманы.

    Жай депозиттiк  сертификаттармен рәсімделген мерзімдік  салымдармен салыстырғанда, сертификаттар  бірнеше артықшылықтарға ие:

—сертификаттарды тарату айналымындағы мүмкіндік қаржылық делдалдардың үлкен санына сәйкес әлеуетті инвесторлар ауқымы кеңейеді;

— екiшi нарық аркылы сертификат иесі үшінші тұлғаға,сақтаған  мерзімі 

 үшін кiрiс ала отырып, банк ресурстарының көлемiн өзгертпей-ақ  жедел сатуы мүмкін.

     Сертификаттар  бойынша табыстарға, азаматтардың  талап етілмелi шоттары мен  мерзiмдiк салымдардағы кірістерге  сияқты табыс салығы салынбайды.

     Мерзiмдiк салымдармен  салыстырғанда сертификаттардың  жетiспеушiлiгi оның эмиссиясымен  байланысты банктің жоғары шығындарының  болуы.

 

Депозиттерді қорғау жүйесіне Ұлттық банк тарапынан коммерциялық банктердің қызметін лицензиялау жүйесімен  қамтамасыз етіледі. Ол мемлекеттік  жеке сақтандырулармен толықтырылуы мүмкін. Жалпы әлемдік тәжірибедегі  сақтандыру институттарына 601 жыл. Салымдарыды  кепілдеу қоры әлемнің 70 елінде, соның  ішінде АҚШ,Жапония, Германия, Франция, Ұлыбритания елдерінде табысты  жұмыс істейді.

     Салымдарды сақтандыру негізінде банктердің депозиттерді жалпылама қайтарып алуға байланысты қорғау қағидасы жатыр. Яғни, егер депозиттер сақтандырылса, онда салымшыларда өздерінің ақша қаржыларын қайтарып алуларына себеп болмайды. Тіптен банк күйзеліске ұшыраған жағдайда да, үкімет клиенттерге олардың ақшаларын қайтарады немесе клиенттермен олардың салымдарын басқа төлем қабілеттілігі жоғары банкке аудару туралы келіседі. Осындай жолмен депозиттерді жалпылама қайтарудан құтылуға болады, бір немесе бірнеше банктерде проблемалық жағдай болғанның өзінде, банктік жүйеге түгелдей қауіпті шудан құтылуға болады.

      Бұл кезде банктердiң мiндетiне сақтандыру қорларында белгiленген көлемдегi депозиттердi сақтау бойынша төлемдердi жасау кiредi. Шығындарды жабу үшін сақтандыру жарналары жетiспеген жағдайда мемлекеттiк бюджет қаржылары қолданылады. Салымшыларға банктерде орналастырылған депозиттерiн қайтару кепiлдiгiн беру банктiк жүйе тұрақтылығын қамтамасыз етудің басты әдістерінің бiрi болып табылады. Банк жүйесіне деген сенiмдi арттыру мақсатында Қазақстанда депозиттердi мiндеттi сақтандыру жүйесін енгiзу жұмысы жүргiзiлдi. 1999 жылы қарашада екiншi деңгейлi банктердегi жеке тұлғалардың салымдарына мiндеттi ұжымдық кепiлдiк беру немесе сақтандыру ережесi, ал 1999 жылы ЖАҚ “Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi” банктерiндегi жеке тұлғалардың салымдарына мiндеттi ұжымдық кепiлдiк берудің қазақстандық қоры құрылды. Жарғылық капиталы 1 миллиард теңге құрайтын бұл қор коммерциялық емес ұйым болып табылады. Қор құрылтайшысы -Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі,ал оның мақсаты — депозиттерді сақтандыру жүйесіне қатысатын екiнші деңгейлі банктерге салнған жеке тұлғалардың мерзімдiк салымдарының қайтаруын қамтамасыз ету. Тор жұмысының ең басында қатысушылар болып Қазақстанның ең iрi және тұрақты банктерi тұрды. Бұл халықаралық стандартқа өткен 16 банк, қаржылық жағдайы қауiп тудырмайтын, активтерi күн сайын ұлттық банктің банктiк қадағалауымен бақыланатын жүйелi банктер.

       Қор Ұлттық банк атынан, мемлекет атынан салымдарды орналастыруға негізгі кепiлшi болып табылады және егер банктердің қызметi соңғы есеппен табыс iздеуге әкелсе, онда қор қызметi өзінің жақсы гуманитарлық қағидаларын ұстанғаны. Осы қағидалар басында Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнде жеке тұлғалардың салымдарына мiндетті ұжымдық кепiлдiк беру ережесiне негіз болған.

       Қор қаржылары ұжымдық сақтандыру жүйесінің салымдарынан жинақталады. Салым үш валютаның бiрiнде жүзеге асырылуы мүмкін: теңгеде, АҚШ долларында және еурода. Кепiлдеу объектiсi болып, сыйақы мөлшерi бекiтiлген, мөлшерден артық емес салымдар бойынша келесi сыйақы мөлшерi белгіленiп, қайтару мiндеттемесiн қор кепiлдеген:

2001 жылдың 1 шiлдесiнен:

—теңгеде жылдық есеппен 16 пайыз;

— доллар және еурода жылдық есеппен 9 пайыз.

— 2001 жылдың 1 қазанынан:

— тедгеде жылдық есеппен 14 пайыз;

— доллар және еурода жылдық есеппен 8 пайыз.

     Салымдар және  олар бойынша есептелген сыйақы  сомалары мiндеттi түрде салым  қай валютада болса, сол валютада  толық қайтарылады.

Қор әрбiр салымшыға қайтарылуы мiндетті салым мөлшерін төлеп отырады, олар келесiдей көлемде:

      Мерзiмдi салымдар (депозиттер) бойынша:

      Теңгеде  — салынған салым (депозит)  сомасы, бiрақ 400 мың тенгеден артық  емес, сондай-ақ қатысушы банктің  Ұлттық банктің ресми қайта  қаржыландыру мөлшерлемесiнің 50% шегінде банктiк операцияны жүргізуге  лицензияны қайтарып алғанға  дейiн есептелген сыйақы мөлшерi.

     АҚШ доллары  және еурода — салынған салымның (депозиттің) 90% сыйақысыз, бiрақ 360мың  теңге шетел валютасына балама  сомасынан артық болса.

     Талап ету  салымы бойынша теңгеде — салынған  салым (депозит) сомасы қайтарылады.

      Бiр салымшы  әр түрлi валютада салынған мерзiмдi салымдар (депозиттер) бiр салым түрі  ретiнде қарастырылып, аныкталған  ережелерге сәйкес төленедi. Сонымен  қатар, қайтару есебi салынған  мерзiмдi салым сомасының 400 мың  теңгеден аспайтын көлемінде  жүзеге асырылады.

      Салымшы  өзінің әр түрлi валютада салған  мерзiмдi салымы бойынша төлемдердi  қайтару кезегін өзi анықтауға  құқылы.

      Жинақталған  резервтер салымдар бойынша жетiспеген  соманы қалпына келтiруге жеткiлiксiз  болса, қатысушы банктердің қосымша  жарнасы есебiнен төленедi, ал  қалғаны қор есебiнен қарызға  алынады. Қор өз несиесiн таратылушы  банкке қойылатын регрестiк талаптар  арқылы, қатысушылардың шектен тыс  жарнасы есебiнен қайтарып алады.  Қор мен қатысушы банк мiндетін  күнтiзбелiк және басқа да жарналар  енгізу тәртiбi мен мерзiмдерi және  негізгі ережеге сәйкес банк  төлемдерi туралы келiсiм жасауы  тиiс. Сондай-ақ аталған келiсiмшарттарының  орындалуы үшін жауаптылық, соның  iшiнде қордың күнтізбелік мерзiмде  төленбеген ақша сомасын, басқа  да жарналарды және төлемдердi  банк келiсiмiнсiз алу құқығын  қарастырылған.

      Мiндетті  күнтiзбелiк жарна мөлшерi әр қатысушы  банк үшін олардың қаржылық  жағдайына ұлттық банк  бекiткен  әдiспен және бекiтiледi және  салымдар (депозиттер) мен ол бойынша  қосылған сыйақы бойынша мiндеттi  күнтізбелік жарнаны енгізу алдындағы  есептiк тоқсанның соңғы күнiне 0.125 пен 0.375 пайызға дейiн мөлшердi  құрайды, оларды қайтару 13 сәуiрден 2002 жылғы ҚР  екiнші деңгейлi  банктерiндегі жеке тұлғалардың  салымдарына (депозиттерiне) мiндеттi  ұжымдық кепiлдiк беру ережесiмен  кепiлденедi.

      Қордың 80 пайыздан  кем емес бөлігін Қаржы министрлiгінің  бағалы қағаздарына қосу қарастырылған,  оның мiндеттемесi бүгінгі күні  Қазақстанда резерв қаржыларын  инвестициялау үшін ең сенiмдi құрал. Сонымен қатар құралдар  тiзiмi, қорға инвестициялауға болатын  ұлғайту жұмыстары жүргізiлуде.