Басқару есебі туралы жалпы түсінік

Басқарушы есетің мәні оның экономикалық табиғатын ашатын және басқару процесіне  категоиялардың ролдерін көрсететәін, олардың атқаратын қызметтерінен көрінеді. Басқарушы есептің маңызды қызметі болып калькуляциялау болып табылады. Жаслған есеп айырысулар негізінде басқарушы есепжүйесінде бір есепті шешудің әр түрлі баламалы варианттарын есептеу керек, олардың ішінен оңтайлысын (оптимальдысын) таңдап және жедел тиімді басқару шешімдерін қабылдауға болады. Осы туралы Касьянова Г.Ю., Колесникова С.Н., «шешім қабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды дер кезінде және дұрыс ақпараттармен қамтамасыз ету – бұл басқарушы есептің негізгі атқаратын қыметінің бірі», деп жазды.

Бұл атқырылатын қыметтің материалдық  көрінісі болып, кәсіпорынның жалпы  басқару жүйесінің бір бөлігі болатын: жоспарлау, бақылау, ынталандыру  сияқты экономикалық есеп айырысулар жүйесі жатады. Негізінен бұл қызметтерді  бухгалтер-талдаушы (бухгалтерлер-менеджер) орындайды.

Жоспарлау сатысында бухгалтер-талдаушы басшының бекітуіне ұсынылатын, жалпы (бас) бюджетке көшірілетін, шаруашылық субъектілердің жеке бюджеттерін дайындауға қатысады. Өндірістік бюджетті (шаруашылық субъектінің өндірістік бағдарламасы) дайындау кезінде бухгалетр-талдаушының қызметіні арқасында жекелеген цехтар, бөлімшелер және бригадалар жұмыстарын – іске асырылуын қамтиды, өндірістік поцесте олқы жерлері деп аталатын құбылысты болдырмайды. Ол шаруашылық субъектінің өндірістік бағдарламасын талқылауға, күрделі жұмсалымдар бойынша ұсыныстарды бағалауға, өнімнің тиімді түрлерін анықтауға, өнімді өткізу нарығын табуға және оңтайлы (оптималды) бағаларға нұсқау жасауға қатысады. Қаіргі кедегі бухгалтер-талдаушы: жедел бухгалтерлік есептің, қаржылық талдаудың және қаржылық жоспарлаудың әдістерін тең дәрежеде меңгеруі қажет. Өзі жүргізген зерттеулер негізінде бухгалтер-талдаушы есепті кезең мәліметтерін талдайды және жинақтайды, сосын алдағы жоспарлау мен болжауда қолдану үшін қорытынды шығарады. 

Бухгалтер-талдашы есепті кезең  аяқталғаннан кейін, ол әрбір жауапкершілік  орталықтары бойынша бюджеттерінің (жоспардың) орындалуы туралы есепті жасайды, осы есепте жоспарланған және қол жеткізген нәтижелердің салыстырмалы талдауын келтіреді. Сйтіп нақты және жоспарлы көрсеткіштер арасындағы орынсыз алшақтықтар анықталады, одан кейінгі жұмыс барысында олардың әсерін болдырмау мақсатында себептері анықталады. Бухгалетр-талдаушы дайындаған қорытынды есеп берулер (отчеттар), бір жағынан, жауапркешілік орталықтары бойынша басшыларының қызметтерін объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді, ал басқа жағынан-менеджерлер мен басшыларға қандай бөлімшелерде жоспарлы көрсеткіштерге қол жеткізілгені жөнінде ақпарат береді.

Шаруашылық субъектілеріндегі бухгалтер-талдаушының кәсіптік қызметтерінің арқасында, жекелеген службалар арасында есеп беру мен ақпараттардың айырбасталуы, олардың жұмысының жөнге салынғандығын байқатады. Оның көмегімен менеджерлер өздері үшін жасалған жоспарлармен танысады, өздерінің алдына қойылған мәселелерді айқындайды.

Өзінің қызметінде бухгалтер-талдаушы кәсіпорынды басқарудың тиімділігін  арттыру үшін негіз қалыптастырады, кейде ол қорабыл штурманфымен өзін салыстырады, өйткені штурман капитанға  алынған бағыттың қаншалықты тиімді іске асып жатқаны туралы хабарлап отырады. Штурман капитанға көмек бергенімен, команда беру құқына капитанның өзі ие болады.

Сөйтіп, бухгалтер-талдаушы біріншіден, бөлімшінің бухгалтерлік есеп беруінің нақтылығына басшы алдында жауапкершілікте  болады, екіншіден, жауапкершілік орталықтарындағы басқарушыларға жұмыстарын жоспарлау мен қорытындылар шығаруда көмек көрсетеді. Сондықтан ол шаруашылық субъектісін басқаруда менеджерге көмек беруде өзінің объективтігін және тәуелсіздігін байланыстыруы қажет. Ол өндірістің мәңгі қозғаушы күш ретінде, басқарушы есеп жүйесіндегі ролі туралы, біз кейінірек толық қарастырамыз.

«Басқарушы есепті ұйымдастыру  және оның мәні» мәселелерін қарастыра  келіп, Карпова Т.П. олардың әрекеттілігін  қамтитын басқару және ақпарат қызметі (фнукциясы) – басқарушы есептің атқаратын қызметін калыптастыруға мүмкіндік береді, - деп жазды да, аталған қызметтің (функцияның), қатарына мыналарды жатқызды:

• жедел басқарушылық шешімді қабылдау және бақылау, басқарудың барлық деңгейілерінде ағымдағы жоспарлау үшін қажет ақпаратпен қамтамасыз ету;
• басқару деңгейлері мен бірдей деңгейідегі әр түрлі құрылымдық бөлімшелер арасындағы ішкі байланыстың құралы болатын ақпараттарды қалыптастыру;
• мақсатқа қол жеткізуде жалпы кәсіпорында және бөлімшелердің ішкі қызметінің нәтижелерін бағалау және жедел бақылау;
• қызметтің (іс-әреткеттің) нақты нәтижесін бағалау мен талдау негізінде болашақта кәсіпорынның дамуын үйлестіру және перспективті жоспарлау.

Бұл айтылғандарды қорыта келе, осыдан басқарушы есептің негізгі мақсатын құруға болады:

• Басқарушыға жедел басқарушылық шешімді қабылдауда ақпараттық көмек көрсету;
• Шаруашылық субъектінің экономикалық тиімділігін бақылау, жоспарлау және болжау;
• Баға белгілеу үшін базалық негізін жасау;
• Кәсіпорынның дамуының ең тиімді жолдарын таңдау.

Сөйтіп, шаруашылық субъектілер үшін қажет болатын ақпараттарды бухгалтерлер жасайды, ал осынған қатысты барлық кәсіби қызмет эккаунтинг деп аталады. Эккаунтингке шаруашылық субъектінің  есеп беру жұмыстары бойынша, оның қаржылық көрсеткіштерін талдау, жоспарлау, сонымен қатар кәсіпорынның қызметіне (іс-әрекетіне) бақылау жасаумен байланысты жұмыстары кіреді. Демек, басқарушы есеп – эккаунтингтің ажырамас бір бөлігі.

Басқарушы есеп міндетті түрде болашақта  болатын оқиғадалардың бағытына әсер тетіндей епті қимылдар жасауы қажет. Себебі, өйткенді өзгертуге болмайды, бірақта ол болашаққа сабақ болуы керек.

Министерстволар мен басқа мемлекеттік  бақсару органдарының «ақпараттық  ашқарақтығымен» жасалған мәліметтер емес, керісінше, артық ақпараттардан арылып, бұл есепті бұдан кейін де дамыту және жетілдіру қажет. Іс жүзінде (тәжірибе) көрсеткендей, есеп беру ақпараттарының едәуір бөлігі шын мәнінде пайдаланбай қалады. Демек, есептің тек есеп беруге ғана бағытталғанына жол бермеу керек, оның анық айқын көрінетін есеп-беру статистикалық сипатының аясын кеңейткен жөн. Қолданыстағы бар есепке қосымша басқарушы есептің терң дайындалған, аналитикалық және икемді жүйесін жасау керек.

Бірақта, басқарушы есеп қазақстандық шаруашылық субъектілерінде жоқ деп айтуға болмйды, дегенмен де мұндай көзқарастар ғалымдардың арасында және практиктерде кездеседі.

Басқарушы есебі    Қаржы есебі   Салық есебі

  1   2   3

   г             бақылау     

 

  в        қаржылық көрсеткіштерді

                                                                                                                             талдау

  б             жоспарлы жұмыс

 

  а              есеп беру

 

 

а-г – басқарушылық ақпаратты 

жасауды қамтамасыз ететін

 бухгалетерлік қызметтің түрлері;

1-3 – «эккаунтинг» жүйесінде 

жасалатын ақпараттық көрсет-

кіштеріне база болатын есептің

түрлері.

Эккаунтингі қосылғыштары

 

2.  Басқару және қаржылық есеп жүйелерінің салыстырмалы сипаттамасы.

 

Экономика саласында басқарушы  есептің ролінің артуымен қоса жүретін бизнестің одан әрі дамуы әр түрлі елдерде қолданылатын қағидалары мен оларды есептеудің алгоритмі есепті одан әрі жетілдіру мен түсіндіруге белгілі бір талаптар қояды. Дәл осы кезінде елдің нарықтық экономикаға өту барысында және ұйымдар (кәсіпорындар), акционерлік қоғамдар және т.б. деңгейінде шетел инвесторларымен іскерлік контрактілерді қалыптастыруда біздің мамандар бухгалтерлік есепті жүргізудің біршама тауқыметтерімен бетпе-бет қақтығысады.

Бүгінде әлемдік есеп жүйесінде, оның ішінде бақсарушы есепте де, өмір талабына сай келмейтін жақтары аз емес, бұл мәселе тек Қазақстанға ғана тән емес. Ол ауқымды сипатқа ие. Сондықтан кейінгі кезде басылған бухгалтерлік есп бойынша аздаған оқулықтарда, ғылыми-практикалық публикацияларда, монографиларда, конференция мен дискуссияларда, ресми бухгалтерлерді дайындау мен аттестациялау бағдарламасында жаңа «басқарушы есеп» ұғымы талқыланып жатыр. Басқарушы есеп бухгалтерлік есептің ішкі жүйесі ғана болып табылады, бірақта ол басқару деңгейінде ұтымды қабылданған шешімдердің қажеттіліктері сай келетіндей етіп ұйымдастырылуы қажет. Бұрынғы стандартталған процедураға сүйене бағыты, бүгінде ол шаруашылық субъектілердің мүмкіндіктерін талдауға бағытталған икемді сеп жүйесіне орын босатып берді.

Сәйкесінше, толық ауқымды басқарушы есепке көшу тек шаруашылық субъектінің барлық деңгйеіндегі есеппен қатар, эккаунтинг жүйесі шеңберідегі функционалдық жәе құрылымдық жекелеген бөлімшелірдің деңгейіндегі есепті де қарастырады.

«Батыс бухгалтерінің бағалауы бойынша, деп жазады Карминский А.М. және т.б. – тек басқарушы есептің жолға қойылуы мен жүргізіліуі ресурстар мен уақыттың 90 пайызына жуығы кетеді, ал дәстүрлі қаржы есебіне қалған уақыт бөлігі кетеді». Осыған ұқсас пікірлерді проф. БезрукихП.С. пен Кондраков Н.П. растайды, жалпы экономикалық ақпараттардың жиынтығында, 2/3 жуығын бухгалтерлік есептің мәліметтерін құрайды, және олар басқару шешімдерін қабылдау үшін қажет. Бірақта, есептің екі түрі де өз кезеігнде мынадай жүйе элементтерінен тұрады: алғашқы құжаттау мәліметтері бойынша ақпараттарды өңдеу; әр түрлі өндіріс сипатын немесе оның жекелеген бөліктерін өлшеу; бақылау қызметтерін орындау кезінде тура және кері байланысты көздейтін және тағы басқа реттеуші ролін атқарады және ол оны атқарып та жүр. Жоғарыдағыны растау үшін бухгалтерия мен кәсіпорын службаларының және бөлімшелерінің арасындағы есеп беру құжаттамасының қарқынды қозғалысын айтсақ болғаны. Одан басқа, соңғы жылдары ақпаратпен қаныққан башылар шаруашылық субъектінің ішіндегі есептік пен қаржылық қызметтердің интеграциялануына байланысты, бухгалтерлік есептің дәстүрлі процедурасының тиімділігін арттыру мәселелеріне баты назар аударып отыр. Осыдан, «оларды саналы түрде бөлудің нақты жолдары жоқ, өйткені екі жағдайда да ақпарат әдетте менеджменттің жалпы ақпараттық жүйесінен келіп түседі» - дейді Боб Райан

Қаржы мен басқарушы есептері буъгалтерлік еептің өзара тәуелді және өзара  уәделескен біртұтас компоненттерін білдіреді. Есептің екі түрін біріктіретін маңызды ероекшілігі болып, олардың  ақпараттарды негізінген шешім қабылдау үшін пайдаланады.

Есеп түрінің әр қайсысында өзіндік  ерекшеліктердің болуына қарамастан, оның құру қағидаларында, қолданылатын әдістерінде ортақ сипаты болады, ең бастысы басқарушы және қаржы  есебінде ағымдағы өндірісті бақару процесінде біртұтас объектәілер ретінде еңбек құралы және еңбектің өзі, яғни материалдық және еңбек ресурстарды алға шығады.

Басқарушы және қаржы  есептерінің өзара

 байланысының әдістемелік  негізі.

 

Өзара әрекеттесу критериясы	Басқарушы (өндірістік) есеп	Қаржы есебі
Ақпараттар     Алғашқы ақпаратты жүргізу  Есепті жүргізу қағидалары Есептің объектілер   5. Есептің әдістері	Жедел ақпараттың қолдануы
	Шешім қабылдау үшін	Қаржылық құжаттарын жасау үшін
	Алғашқы ақпараттың бірақ дүркін жүргізілуі
	Мақсаттар мен міндеттерді таңдауда олар біртұтас жалпы қабылданған бабы бойынша жүргізіледі
	Біртұтас объектілер (объектілерінің бір тектестігі)
	Қолданатын әдістерінің ортақтығы; құжаттау, түгелдеу бағалау және калькуляциялар, топтастыру, есеп беру (ішкі және сыртқы), шоттар

Қаржы мен басқарушы  есептің арасындағы айырмашылықтары.

 

Қаржы есебі (ҚЕ)	Басқару есебі (БЕ)
1. Ақпараттың негізгі тұтынушылары
Акция иелері және кредиторлар (нақты  және потенциялды), жабдықтаушылар, сатып  алушылар, салық слжбалары мен бюджеттен тыс қорлардың кілдері, ШС қызмет етушілер, мемлекет.	Шаруашылық субъектісінң менеджерлері, қызметкер, бухгалтерлер, яғни бөлімшелерді қоса алғанда шаруашылық субъектісінң басқарушылық персоналы.
2. Ақпараттың арналымы (не үшін  пайдалатындығы туралы)
Бухгалтерлк ақпаратты сыртқы пайдаланатындар  үшін (баланс, қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп беру, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы ееп беру).	Кезеңдік жоспарлау мен бақылау  мақсаттары үшін, сондай-ақ стандартты емес жағдайларда шешім қабылдау үшін және ұйымдастыру саясатын таңдау үшін де қажет. Субъектінің бсқарушылық құрамы үшін оның қызметіне қытасты кез келген ақпарат өте маңызды, тіптен ол есептің объектісі мен немесе жоқ па, сандық бағалауға жата ма немесе жоқ па деген мәселелерден тәуелсіз түрде болуымен маңызды. Ішкі бақаруды ұйымдстыру үшін, субъект алған табыстар мен өндірістік шығындар туралы ақпараттарды өңдеу мен өз уақытында жинауды, тиімді қамтамасыз етуді дербес шешуі керек.
3. Ақпараттарды жинау мақсаты
Күрделі қаржы туралы (акцияны ұстаушылар) мәлімет; алған міндеттемелерді  төлеу қабілеттілігі (кредиторлар, ссудалық капитал иелері); декларацияланған табвс, күрделі қаржының жұмсалу  көлемі туралы, мүліктерге есептелген салықтар, (мемлекеттік кіріс министрлігі, салық инспекциясы) жалақы төлеу қабілеттілігі туралы мәлімет (жалдамалы жұмысшылар) және т.б.	Шаруашылық субъектінің (башының) қаржылық жағдайы туралы мәлімет, жопарлау үшін сметалар, ағымдағы жедел еп берулер, қысқа мерзімдік шешімдерді қабылдау үшін болатын шығындар туралы есеп беру, сату бағалары, өндіріс шығындары, сұраныс, бәсекелестік қабілеттілігі, тауардың рентабельділігі мен басқа шешім қабылдау үшін (барлық аталған ақпараттар менеджерлер үшін қажет) мәліметтер.
4. Реглементтеу деңгейі
Қаржы есебін жүргізу нормативі  құжаттар мен заңға сәйкес регламенттеледі, бухгалтерлік есеп жүйесіне барлық жазулар  шоттардың классификацияласына  сай келуі керек. Міндетті мәліметтерді бұрмалағандар мен есеп беру мерзәімін  сақтамағандар 151 – 1 бапқа сәйкес жауапкершілікке тартылады.	Өндірістік есепті жүргізу шаруашылық субъектінің әр қайсысы үшін міндетті болып табылады. Өйткені калькуляциялаусыз, қаржылық есеп беруді жасауға болмайды, барлық қалған жағдайларда бақарушы есеп әкімшіліктің еркіне және олардың шешіміне тәуелді болып келеді. Ал калькуляциялау әдістемесі алдын ала шаруашылықтың әр қайсысының еептік саясатында регламенттеледі. Қазақстанда орындалатын өндірістік есептік едәуір бөлігі – бұл қаржылық есеп жүйесінің жанама өнім. Заңмен қарастырылған басқарушы есепке наты талаптар батыста да, Қазақстанда да жоқ.
5. Ақпараттың арналымы (не үшін  пайдаланатындығы туралы)
Жалпы қабылданып стандартталған есеп қағидаларына: есептеу, үздіксіздігі, түсініктілігі, мәнділігі, маңыздылығы, дәлділігі, шыншылдығы, яақталуы, сақтығы, салыстырмалығы, жүйелігі т.б. жатады.	Басқарушы есеп еептік нормативтері мен заңдалық талаптарына сай  келе бермейді, сондықтан біршама  тәуелсіз тұрғфыда ұйымдастырылады. Басқарушы  есептің қағидасы шешімді қабылдауда пайдалы ақпараттар беретін ережелер мен тәсілдерді таңдауға айқындалады. Басқаша айтқанда,