Ақша қаражаты

  Ақша - айырбас құралы ретінде барлық адамдармен қабылданатын және басқа тауарларды (қызметтерді) бағалауға қызмет ететін кезкелген тауар немесе символ.

Ақша (ағылш. money; cash; нем. Geldn, Geldmittelpi) — жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын көрсететін ерекше тауар. Ал барлық тауар өндірушілер, сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қаматамасыз етеді. Ақша тауар өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды. Алғашқы кезде бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей айырбасталды. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында құнның жай формасының орнына құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі өндіріс пен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп шығып, басқа тауарлар осы тауарға айырбасталды. Сөйтіп, құнның толық және жайылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі бір тауардың еншісіне тиді, яғни ерекше тауар түрі – ақша пайда болды. Осы кезде әр түрлі тайпалар мен халықтар арасында ақша ретінде ішкі және сыртқы сауда-саттықтың басты заттары болып табылатын тауарлар бөлініп шықты. Ақша рөлін кейбір халықтарда (гректер, римдіктер, славяндар, моңғолдар, т.б.) мал, ертедегі Русьте, Скандинавияда – аң терісі, Қытайда – шай, Абиссинияда – тұз атқарды. Қазақстанда ішкі сауда-саттық жүргізу үшін жалпыға бірдей балама ретінде тоқты немесе саулық қой пайдаланылды. Бертін келе тауар өндірісі мен тауар айырбасының дамуы және халықтар арасындағы қарым-қатынастың ұлғаюы нәтижесінде ақша рөлі түрлі металдарға ауыса бастады. Өйткені, металл (әсіресе алтын, күміс) өзінің табиғи қасиетінің арқасында ақша рөлін атқаруға өте қолайлы болды. Алтын мен күмістің жалпыға бірдей балама рөлін атқаруына байланысты құнның жалпылық формасы ақша формасымен айырбасталды. Ол кез келген тауарға айырбасталды. 

  Ақша айналысы — шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы емес төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-қол және қолма-қолсыз ақша нысандарындағы ақшалардың қозғалысы.

 Ақша айналысының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады. Тауар өндірісі тұсында тауарлар әлемі: тауар және ақшаға бөліне отырып, олардың арасында өзара қарама-қайшылықтар туады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің терендеуіне және жалпы ұлттық және дүниежүзілік нарықтардың қалыптасуымен байланысты капитализм тұсында ақша айналысы да әрі қарай дами түседі. Сонымен ақша, капитал айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамдық өнім айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз нысанының көмегімен тауарлар айналысы, сондай-ақ ссудалық және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.

 Ақша айналысының кұрылымына колма-қол ақшалар айналысы мен қолма-колсыз ақшалар айналысы кіреді.

 Қолма-қол ақшалар айналысы — бұл нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етеді. Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәуір белігін орталық банктерден шығарылған банктік билеттер құрайды. Ақша шығарудың кішкене белігі (10-ға жуығы) қазыналық билеттерді шығарушы қазынашылықтың үлесіне тиеді.

 Қолма-қолсыз ақшалар айналысы — қолма-қолсыз ақшалар айналымы ақшаларының қозғалысы.

 Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар — чектер, пластикалық карточкалар электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардагы сақтаған ақшалары (депозиттер).

 Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір айналыс аясынан екінші біріне өтіп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал, банктен жалақы, жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған жағдайларда қолмақолсыз ақшалар қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады. 

Ақша  қаражаттар қозғалысы.

 Қазақстан  ТМД елдерінің ішінде бірінші  болып, тұрақты әлеуметтік-экономикалық  дамуды қамтамасыз ету, сыртқы  қолайсыз факторларға тәуелді  болмау үшін Ұлттық қор құрды. 

 Бүгінгі күні  ұлттық қорда 5,3 миллиард доллар жинақталып отыр. Ұлттық қорды қоса есептегенде, еліміздің алтын-валюта резервтері, тұтас алғанда, 14 млрд. АҚШ долларына жетті. Бұл 1994 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам өсті деген сөз.

 Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы «Бугалтерлік есеп және аудит әдістемесі Департаментінің»№4 «Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп» деп аталатын бугалтерлік есеп стандартының бірінші бабында: «Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілерді, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебін пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның , яғни субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерге бағалауына мүмкіндік береді» делінген. Ал осы стандарт екінші бабында: «Заңды тұлғалар , субъектілер (банктер немесе бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғаласы туралы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында (яғни сонымен бірге) тапсырады» делінген.

 Барлық шаруашылық  жүргізуші субъектілерде өндірілген  өнімді сату барысында, сондай-ақ  материалдық құндылықтарды, негізгі  құралдарды, тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк-мекемесі белгіленген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының бугалтерлік есебін жүргізу мен ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:

1. Ақшамен есеп  айырысу операцияларын толық  және уақытылы дер кезінде  есептеу; 

2. Субъектідегі  ақшалай қаржылардың түгелдігін  және оларды дұрыс, тиімді пайдалануды бақылау.

3. Есеп айырысу,  төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе фирманың ақшалай  кірістері мен шығындарын дұрыс  есептеу. 

Ақша  қаражаттарының қозғалысы  туралы есеп беру  

10. Ақша қаражаттарының  қозғалысы туралы есеп оларды операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржыландыру жөніндегі қызмет бойынша саралай отырып, кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы болып табылуға тиіс.

11. Кәсіпорын  ақша қаражаттарының қозғалысын  өзінің қызметінің сипатына неғұрлым сәйкес келетін әдіспен операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржыландыру жөніндегі қызметтен береді. Қызмет түрлері бойынша топтастыру пайдаланушыларға қызметтің осы түрлерінің кәсіпорынның қаржы жағдайына әсерін және ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламалары деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін хабарламамен қамтамасыз етеді. Бұл хабарлама сонымен бірге жоғарыда аталған қызмет түрлері арасындағы өзара баланысты бағалау үшін де пайдаланылады.

12. Бір операцияда  әр түрлі топтастырылған ақша  қаражаттарының қозғалысы болуы мүмкін. Мысалы, қарызды ақшалай өтеген кезде оған пайыздар, сондай-ақ борыштың негізгі сомасы да, пайыз болатын бөлігі жатқан кезде операциялық қызмет ретінде саралануы, ал негізгі сома болып табылатын бөлігі қаржыландыру жөніндегі қызмет ретінде саралануы мүмкін. 

Кіріспе

     Жалпы,  валюта нарығы дегеніміз шетелдік  валютаны және шетелдік валютадағы  төлем құжаттарын сату – сатып   алу жөніндегі әлеуметтік –  экономикалық және ұйымдық қатынастар  жүйесі.

     Қазақстан  Республикасының халықаралық нарыққа шығуына кедергі жасап тұрңан мәселелердің бірі – теңгенің  айырбасталымдылығы. Бір жағынан қазақстандық теңге бірнеше валюталық шектеулері бар айырбасталатын валюта болып саналады. Бірақ бұл шектеулер, Қазақстанның дүниежүзілік валюта нарығының толық құқылы қатысушысы бола алмауына жеткілікті.

     Мемлекетіміздің  ішкі валюталық нарығы әлі  қалыптасқан жоқ, ол қалыптасу  сатысында. Қазақстан нарығының  жастығынан кез келген ірі  қаржы институты, соның ішінде  шетелдік де, өзіне пайда түсіре алды. Еліміздің коммерциялық банктері сыртқы қарыздарын өтегенде нарыққа валютаның айтарлықтай қаражат көлемін шығарады, бұл да теңгеге әсер етпей қоймайды. Валюта туралы заңдар қарама – қайшы  және толық емес. Еліміздің валюта нарығының ерекшелігі, ол пайда болғанда үкімет теңгенің ішкі айырбасталымдылық жолына тұруымен анықталады. Валютаны еркін алып-сату отандық экономиканы долларландыруға әкеліп соқты. Қаржы нарығындағы болып жатқан өзгерістер валюта нарығына тікелей әсер етуде.

  І. Қаржы және валюта нарығы.

1.1      Қаржы және валюта нарығы 

     Қаржы  нарығы құнды қағаздар айналысына  байланысты экономикалық қатынастар  және мемлекеттің бүкіл ақша  қорының жиынтығы. Ол нарық қатынастарының  құрамды бөлігі болып табылады  және тауар, ақша, несие, валюта, сақтық және т.б. капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, алтын нарықтарымен байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа бірлестігі мен Жапония қаржы нарығының ең үлкен қорларын иемденуде. Қаржы нарығы біріне бірі байланысты және бірін бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма қол ақша нарығы, несие капиталының нарығы және бағалы қағаздар нарығы.

     Қаржы  нарығының ұғымы көбінесе кең  түрде, оған ақша, несие, валюта  нарықтары қоса түсіндіріледі.  Қаржы нарығынан айырмашылығы ақша нарығы төлем қаражаттарының нарығы болып табылады, ол қолма қол ақшаны ғана емес, сондай – ақ  қолма – қол  емес төлем қаражаттарының, оның ішінде қысқа мерзімді банк несиесін қамтиды.

     Несие  нарығы банктердің орташа және ұзақ мерзімді несие жөніндегі банктік несие операцияларына байланысты, бұған коммерциялық несие де жатады.

     Қаржы  нарығы негізінен ұзақ мерзімді  сипаттағы міндеттемелер немесе  куәліктер нарығы деп те атайды. Ақша мен несие нарықтары әдеттегідей  айналым активтерінің қозғалысына қызмет етеді.

     Қызмет  жағынан алғанда қаржы нарығы  кәсіпорындардың, банктердің, мемлекеттің  құнды қағаздар сату арқылы  халықтың уақытша бос қаржысын  жинап, қайта бөлуді қамтамасыз  ететін нарықтық қатынастар жүйесі.

1. Реттелген тауар нарығының болуы, яғни тауарлар мен қызметтің кез келген түрлері мен арнауы бойынша сұраныс пен ұсыныстың тепе теңдігі;

2. Ұлттық банк  тарапынан ақша айналысын дұрыс  риттеу; бұған қолма – қол   және қолма – қол  емес  айналым эмиссиясына бақылау  жасау жатады;

3. Несие нарығын  жандандыру, оны толық коммерцияландыру, яғни несие ресуртарын еркін  нарыққа орналастыру: несие ресурстарының  қозғалысын Ұлттық банк тағайындайтын  пайыздық есептік мөлшерлемесін,  коммерциялық банктердің міндетті  резерв нормасын белгілеу ақша нарығында операциялар жүргізуі арқылы реттеледі.

          Қаржы нарығы қызметінің алғышарттары  мыналар болып табылады:

1. Бәсекені дамытып,  монополиялық үстемдікті шектеу  мақсатымен меншіктің барлық  формасындағы, соның ішінде мемлекеттік  сектордың, материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындардың бастапқы шаруашылық буындарына неғұрлым кең дербестік беру;

2. Қаржы ресурсын  қайта бөлуде мемлекеттің рөлін  қысқарту; өндірістік күрделі жұмсалымды  орталықтан қаржыландыруды азайту, кәсіпорындар арсында қаражаттарды ведомстволық қайта бөлуді жою.

3. Шаруашылық  субъектілері мен халықтың құнды  қағаздарға салынатын ақшалай  табыстарының өсуі;

4. Бюджет тапшылығын  қаржыландыру үшін несие қорын  пайдалануды доғату; республикалық  және жергілікті бюджеттердің тапшылығы мемлекеттік займдар шығару арқылы жабылады. 

ІІ. Қаржы және валюта нарықтары: негізгі мәліметтер және қор биржасы

2.1  Қаржы және  валюта нарықтары, негізгі мәліметтері

     Ең басты қаржы нарықтарының негізгі сипаттамаларын ұғып алсақ. Басқа нарықтардың көбі ағынмен сатса, қаржы нарығы қорларды сатып отырады.

     Үй  шаруашылықтарының ұсыныстары, көбінесе  ағын болып табылады, сол сияқты  қарыз алушылардың өз шығындарын  қаржыландыруға керекті жинақтарға  сұраныс та. Бірақ ұзақ мерзімдік,  бүкіл жинақталған қаржы активтері ретіндегі активтер кез келген уақытта сатылып кетуі немесе сатып алынуы мүмкін. Қорлардың сұраныс пен ұсыныстан жылдам өзгеріп отыруы нарық жағдаятының тұрақсыздығына итермелеп отырады. Осындай түсініктеме, тек қана бір түрлі активтерге ғана емес, басқа да ұзақ мерзімді тұтыну тауарларына да қатысты айтылады; мысалы,шикізат, әлі жиналмаған егінге де қатысты айтылады.