Ақша қаражаттары мен оның эквиваленттерінің есебі

1050-шот  бойынша  шаруашылық  операциялары:

1. Экспортқа  жөнелтілген  өнімдермен  көрсетілген  қызметтер  үшін  шетелдік  сатып  алушылардан  түсім  түсті Д-т 1050 К-т 1210.

2.Әр  түрлі  шетелдік  дебиторлардан   берешектің  келіп  түсуі Д-т 1050  К-т 1280.

3.Бұрын  берілген  аванстардың  түсуі (қайтарылуы)  Д-т 1050 К-т 1610.

4.Шетелдік  валютадағы  шоттан  ел  ішіндегі  валюталық  шотқа  келіп  түскені Д-т 1050 К-т 1060.

5.Құрылтайшылар  жарғылық  капиталға  салымы  шетелдік  валютамен   түсті Д-т 1050 К-т  5020.

6.Шетелдік  валютамен  несие,  займ  алу Д-т 1050 К-т 3010-3540.

7.Шетелдік  валютамен  аванс  алғанда Д-т 1050 К-т 3510-4410.

8.Шетелдік валютадағы  ақша  қаражаттары   валюталық  шотқа  өткізілді Д-т 1050 К-т 1020.

9.Оң  бағамдық  айырма Д-т 1050 К-т 6250.

10.ТМҚ  жеткізуге,  жұмыс  және қызмет  үшін  шетелдік  валютамен  берілген  аванс  (алдын-ала )  Д-т 1610,2910  К-т 1050.

11. Шетелдік   валюта  аккредитивке есептелді Д-т 1070, К-т 1050;

12. Банктерден  қолма-қол  шетел  валютасын  алу  Д-т 1020, К-т 1050.

13. несиелер,  зайымдар  берешек  өтелді (қайтарылды)  Д-т 3010-3540  К-т 1050.

14. Шетелдік  жеткізушілердің  шотын  төлеу  Д-т 3310 К-т 1050.

15. Өзге  кредиторларға  берешектерді  өтеу Д-т 3390 К-т 1050.

16. Еншілес,  тәуелді  және  бірлесіп бақыланатын  заңды  тұлғаларға   берешектерді  өтеу Д-т 3330-3320 К-т 1050.

17. Теріс бағамдық  айырма Д-т 7430 К-т 1050.

4. Бағам  айырмасының  есебі.

Валюта  бағамының  тербелісі  бағам  айырмасының  туындауына  себепші  болады. № 9 БЕС-ына  сәйкес  бағамдық  айырма - бұл  шетелдік  валютаның  бір  ғана  бірлігін  бағам  өзгерісі  кезінде  бухгалтерлік   есептің  жүйесі  мен  қаржылық  есептеме  көрсету  нәтижесінде  туындайтын  айырма.

Бағамдық  айырма  туындайтын  жағдайлар:

а) импорттық  операциялар  кезінде  тауарларды  кедендік  ресімдеу  мен  жеткізушілермен  және  мердігерлермен  есеп  айырысу  жөніндегі  дебиторлық  немесе  кредиторлық  берешектерді  қосымша  бағалау  немесе  бағасын  кеміту   жолымен  олар  үшін ақша  қаражаттарын  аудару  күндерінің  арасында  келісімшарттық  құнның  ұлттық  валютадағы  баламасы.

Субъект 2000 АҚШ  долларына  шикізат сатып  алған,  кедендік  ресімдеу  құнындағы  бағам 1 доллар   үшін  75.3  теңге  болған  кезде  сомасы 150600  тенге  құраған  Д-т 1310  К-т 3310-015600  тенге. Төлем   күніндегі  төлем  бағамы- 75,7 тенге  Д-т 3310  К-т 1050- 151400  теңге (2000х75,7). Бағамдық  айырма  (теріс)  Д-т  7430  К-т 3310-800  теңге.

Егер  төлем   күні  доллар  бағамы  75,15  теңге  болса,  онда  Д-т 3310  К-т 1050- 150000 (2000 х 75,15). Оң  бағамдық  айырма  болады Д-т 3310  К-т 6250-00  теңге.

ә) экспорттық  операциялар  кезінде  келісімшарттық  құнның  сату  күні   мен  ақша  қаражаттарының   келіп  түсуі   күндерінің  арасындағы  ұлттық  валютаның  баламасы.

Шетелдік  сатып  алушыға  5000 АҚШ долларының  өнімі  жөнелтілді. Кедендік  ресімдеудің  ғсғп  айырысу -  ақша  құжаттарын  жазу  күнінде   бағам  1  доллар  үшін  75,3  теңге  болған. Тауардың  құны  305000  теңге  болды.

1. Жөнелтілген  өнімнің  нақты  өзіндік   құнына  Д-т 7010  К-т 1320-305000.

2. Жөнелтілген  өнімнің  келісімді  құнына Д-т 1210 К-т 6010-376500.

3. Бағам  75,6  теңге  болған  кезде  төлем  жасалды,  яғни  Д-т 1050 К-т

1210-378000 (5000 х 75,6).

4. Оң  бағамдық  айырма Д-т 1210 К-т  6250-1500.

5. Егер  төлем  күні  доллар  бағамы  75,05  теңге  болса, Д-т 1050 К-т 1210-375250 (5000 х 75,05).

6. Теріс  бағамдық  айырма    Д-т 7430  К-т   1210-1250.

Валютаны  сатқан  және  сатып  алған  ( субъектінің  мәлімдеуі  бойынша) кезде  Ұлттық  банктің  бағамы  мен  биржалық  бағамның (немесе  банк  бағамы)  арасында  айырма  пайда  болады. Бұл  айырма  бағамдық  қайшылық  болып  саналып,  кезеңнің  шығысы  немесе  кірісі  ретінде  танылады.  Салық  есебінде  жиынтық  жылдық  табысты  анықтаған  кезде  оң  бағамдық  айырма  шегерімге   жатады,  ал  терісі  жылдық  жиынтық  табысты  арттырады.

5. Ақша эквиваленттері.

         Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы      “Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің” № 4 “Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп” – деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартының бірінші бабында “Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілердің ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды бағалауына мүмкіндік береді” делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында “Заңды тұлғалар, субьектілер (банктер мен бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында, (яғни сонымен бірге) тапсырады” делінген.

        Барлық шаруашылық жүргізуші субьектілерде өндірілген өнімді сату барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды, тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен тыс басқа да мекемелергеәртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бір уақытта өндірілген өнім сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып табылады.

            Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақша мен есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылар есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізу мен оны ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:

1.      Ақшамен есеп айырысу толық және уақытылы дер кезінде есептеу.

2.      Субьектілерді ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс, тиімді пайдалануды бақылау.

3.      Есеп айырысу, төлем тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.

Қазіргі таңда ақшалар қозғалысының басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Бәсеке қабілеттілігі – кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай, алдағы уақыттарда дамуына қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар мен оның эквиваленттерін (баламаларын) дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет.

Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы ақшаларынан құралады.

Ақша қаражаты дегеніміз – ол кәсіпкерлік кассадағы және банк шоттарындағы қолда бар ақшасы.

Ақша қаражаты қозғалысының есебі дегеніміз – ол заңды тұлғаның табыс келтіру жөніндегі негізгі қызметі және кәсіпкерлердің инвестициялық әрі қаржы қызметіне қатысы жоқ өзге де қызметтері.

Кәсіпкерлердің инвестициялық қызметі – ол ұзақ мерзімдік активтерді сатып алу және сату.

Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарынан банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда ҚР-сының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем санасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт санасы көрсетілген мемиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің санасы 4000-нан аспауы керек.

Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін ҚР-ның банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспондеттік болып бөлінеді.

Корреспондеттік шоттар – банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады.

Ағымдағы және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшауланған бөлімшелері үшін де ашылады.

Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылады. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.

ҚР аймағында ақша төлеу мен аударуды жүзеге асыруда келесі әдістерді:

-         қолма-қол ақшаны аударуды;

-         төлем тапсырманы ұсынуды;

-         чектерді беруді;

-         вексельдерді беруді;

-         төлем карточкасын пайдалануды;

-         тікелей дебеттік банкі шоттарына аударуды;

-   тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды, инкассалық жарлығын ұсынуды, республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланады.

Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек; вексель; тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының инкассалық жарлықтары болып табылады.

Ақша баламалары (эквиваленті) – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша жіктелетін активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер, коммерциялық қағаздар және депозиттік сертификаттар жатады. Түрлі ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына жатқызылмайды. Сондықтан да оларды кассадағы ақшалар шотында есептелмейді. Ақша баламаларын кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде қарастырудың қажеттілігі де жоқ. Көп жағдайда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотында есептейді.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс сапар шығындары үшін аванс ретінде берілген саналары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқадай дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды. Оларды бухгалтерлік есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.

Овердрафт дегеніміз – кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың қалдығындағы саладан артық салада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған кредиттік қалдық. Бұл сала қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және кредиторлық борыш ретінде есептеледі. Овердрафт кәсіпорындар мен ұйымдардың банк мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы есеп айырысу шотындағы қалдық саладан артық болған уақытта ғана пайда болады.

Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы “Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің” № 4 “Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп” – деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартының бірінші бабында “Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілердің ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды бағалауына мүмкіндік береді” делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында “Заңды тұлғалар, субьектілер (банктер мен бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында, (яғни сонымен бірге) тапсырады” делінген.

        Барлық шаруашылық жүргізуші субьектілерде өндірілген өнімді сату барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды, тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен тыс басқа да мекемелергеәртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бір уақытта өндірілген өнім сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып табылады.

          Кәсіпорындардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақша мен есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылар есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізу мен оны ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:

1.      Ақшамен есеп айырысу толық және уақытылы дер кезінде есептеу.

2.      Субьектілерді ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс, тиімді пайдалануды бақылау.

3.      Есеп айырысу, төлем тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.

Қазіргі таңда ақшалар қозғалысының басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Бәсеке қабілеттілігі – кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай, алдағы уақыттарда дамуына қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар мен оның эквиваленттерін (баламаларын) дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет. Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы ақшаларынан құралады. Ақша қаражаты дегеніміз – ол кәсіпкерлік кассадағы және банк шоттарындағы қолда бар ақшасы. Ақша қаражаты қозғалысының есебі дегеніміз – ол заңды тұлғаның табыс келтіру жөніндегі негізгі қызметі және кәсіпкерлердің инвестициялық әрі қаржы қызметіне қатысы жоқ өзге де қызметтері. Кәсіпкерлердің инвестициялық қызметі – ол ұзақ мерзімдік активтерді сатып алу және сату. Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарынан банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда ҚР-сының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем санасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле бойынша шартты түрде пайдаланылады. Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін ҚР-ның банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспондеттік болып бөлінеді. Корреспондеттік шоттар – банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады. Ағымдағы және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшауланған бөлімшелері үшін де ашылады.