Ақша айналысын ұйымдастырудағы төлем карточкаларын қолданудың тиімділігі және оның даму келешегі

ӘОЖ 336.441.5:336.417(574)     Қолжазба құқығында  
 

Кеңес гүлжиҺан КЕҢЕСҚЫЗЫ

Ақша айналысын ұйымдастырудағы төлем карточкаларын

қолданудың тиімділігі және оның даму келешегі

  (ҚР екінші деңгейдегі банктер материалдарында)

      08.00.10 - Қаржы, ақша айналысы және несие

 
 

Экономика ғылымдарының кандидаты 

ғылыми дәрежесiн алу үшін дайындалған

 диссертацияның 

АВТОРЕФЕРАТЫ

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010 

    Жұмыс Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетінде орындалған 
 

 
 
 
 
 

    Қорғау 2010 жылдың «26» қараша күні сағат 16:00-де Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетіндегі экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін іздену жөніндегі Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде өткізіледі, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144 бөлме. 
 
 

          Диссертациямен Тұрар  Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетінің кітапханасында танысуға болады. 
 
 
 

    Автореферат «26» қазан 2010 жылы таратылды. 
 
 

      

    Диссертациялық  кеңестің

    ғылыми хатшысы,

    экономика ғылымдарының докторы,                А.А. Адамбекова 

    Кіріспе 

    Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Диссертациялық зерттеу қазіргі кездегі Қазақстан экономикасының дамуындағы ең өзекті тақырыптардың біріне арналған. Өйткені, экономиканың тиімділігі толассыз ақша айналымын ұйымдастыруда айналыс шығындарын азайта түсудің жаңа ғылыми технологиялық әдістерін іске қосқан сайын арта түспек. Әсіресе, жаңа төлем инструменттерін ақша айналымында қолданудың және банк секторында осыған байланысты озық электрондық технологияны ақшаның белсенді қызметтерін атқаруды жеделдету үшін тәжірибеге енгізудің келешегі зор. Әрине, бұл экономикасын жаңа инновациялық негізде дамытуға бет алған Қазақстанның қаржы нарығының инфрақұрылымын әлемдік стандартқа сай қалыптастыруда өзекті мәселе.

    Төлем карточкаларының М₀ агрегатын реттеуде айналыс шығындарын азайта түсу үшін атқаратын ролін ғылыми тұрғыда дәлелдеу қажет және олардың атқаратын қызметтері макро- және микроэкономикалық деңгейде қарастыруды қажет етеді.

    Сондықтан, төлем жүйесінің институционалдық даму эволюциясы және қазіргі таңда  электрондық технологияның төлем  жүйесінде және Қазақстанның әр өңірі  төңірегінде ақша айналымын ұйымдастыруда  қандай маңызы бар екендігі нақты  мәліметтермен көрсету мақсатқа алынды. Ол үшін төлем жүйесінде  орын алатын тәуекелдердің түрлерін және олардың пайда болуының негізгі себептерін талдау қажет. Экономикасы дамыған елдерде (АҚШ, Ұлыбритания) монетизация коэффициентін қалыптастыруда әрбір ақша агрегаттарын құрауда төлем карточкаларын қолдану аясын кеңейтудің маңызы зор.

    Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері  бойынша, 2010 жылдың 1 қыркүйегіндегі жағдай бойынша банктердің шығарған төлем карточкаларының саны 8,2 млн. дана құрап, бұл карточкалардың ұстаушыларының саны – 7,7 млн. адам болды. (2009 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда бұл көрсеткіштер сәйкесінше 14,5% және 14,1%-ға артқан). Төлем карточкаларының ішінде неғұрлым көп тарағаны халықаралық жүйе карточкалары болып келеді. Олардың өзіндік үлесі 97,9%, ал, жергілікті жүйе карточкаларының үлесі – 2,1%. 2009 жылы 1-ші қыркүйекте бұл арақатынас 97,9% және 2,1% құраған болатын.

    Экономиканың  қарқынды дамуы, коммерциялық банктерде  көрсетілетін қызметтердің көбеюі, алдыңғы  қатарлы банктік технологияларға  сұраныстың артуы, төлем карточкалар  нарығының толықтырылмауы және тағы басқа бірқатар факторлар ақша айналымындағы  төлем каточкаларының аясын ұлғайтады  деп болжауға мүмкіндік береді. Бірақ, төлем карточкаларының дамуына  кедергі болып отырған факторлар  бар, олар: төлем карточкалар нарығына қатысушылар, ондағы көрсетілетін қызметтер  мен төлем карточкаларының түрлері, олардың артықшылықтары мен тиімділігі туралы ақпараттың аздығы, көрсетілген қызметке алынатын комиссиондық ақылардың тым жоғарылығы және тағы басқалар.

    Осыған  байланысты, бұл кедергі болып  отырған мәселелерді шешу, төлем  жүйесінің өтімділігіне электрондық  технологияның әсерін анықтау, олардың  жалпы ұлттық экономиканың макропараметрлерінің тиімділігіне ықпалын ғылыми тұрғыда  дәлелдеу, төлем айналымын ұтымды ұйымдастырудың жолдарын іздеу еліміздің  ақша айналымын ұйымдастыруға өз үлесін қосатын төлем карточкалары сияқты банктік өнімнің түрін  дамытудағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

    Тақырыптың  ғылыми зерттелу дәрежесі. Ақша айналымын ұйымдастыруда төлем карточкаларын қолданудың тиімділігін арттыру жолдарын зерттеу экономика, қаржы ғылымдарының маңызды міндеті екендігі мәлім. Төлем карточкаларын қолдануды жетілдіру, оларды теориялық, әдістемелік тұрғыда негіздеу, ғылыми талдау ғалымдардың, қаржыгерлер мен ізденушілердің зерттеу объектісіне айналды.

    Экономикалық  әдебиеттерде аталған мәселенің  пайда болу кезеңі туралы және шетелдік аспектілері бойынша теориялық, әдістемелік және қолданбалы ұсыныстар ғана бар. Зерттеу объектісінің экономикалық негізін Дж.М.Кейнс, А.Маршал, П.Самуэльсон сияқты ірі экономисттер қалаған, бұл сала осы авторлардың еңбектерінен бастау алды.

    Төлем карталары А.И.Гинзбург, О.И.Лаврушин, М.Борисов, И.И.Ильин, В.С.Геращенко, О.Л.Рогова, О.Ю.Свиридов, Е.Ф.Жуков, Н.Е. Егоровтар бар бір топ ТМД елдерінің ғалым–экономисттер еңбектерінде өз жалғасын тапқан.

    Қарастырылып  отырған тақырып бойынша зерттеулер қазақстандық ғалымдардың: Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, А.А. Ильяс, С.Ж. Интыкбаева, И.И. Исаев, П.Б. Исахова, С.Б. Мақыш, В.Д. Мельников, Г.А. Сейтқасымов, Н.Н. Хамитов және т.б. еңбектерінде кездеседі.

    Бұл еңбектерде төлем карточкалары проблемалары жалпылама зерттелінеді де, олардың  ақша айналысында қолданудың әлеуметтік-экономикалық астарлары, заңдылықтары, жүйелі даму бағыттарына қатысты мәселелер  көбіне көп ғылыми көзқарастан тыс  қалып келеді. Ал, төлем жүйесінің  басты құралы ретінде оның көп  қырлығы мен оның аталған позициялар бойынша маңыздылығын ескерсек, онда оны жетілдіру бағыттары мен  тәжірибелік қолданыс табатын негіздерін күшейту қажеттілігі сөзсіз.

    Сондықтан, осы заңдылықтардың астарына үңіліп, аталған мәселелердің ғылыми негізделген шешімдерін қабылдау жолдарын айқындай түсу, оның оңтайлы тетіктерін ұсыну бүгінгі күні өте өзекті проблема екендігін дәл көрсетіп отыр.

    Диссертациялық  зерттеудің мақсаты және міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты төлем карточкалар нарығының қалыптасуы және қызмет ету үрдісін кешенді талдау арқылы оның ақша айналымын ұйымдастырудағы тиімділігін арттыру жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.

    Осы мақсатқа жету жолында зерттеудің логикалық  тұтастығын қамтамасыз ететін міндеттерді  орындау алға қойылды:

    - ақша айналымының бұрыннан қалыптасқан теориялық-әдістемелік зерттеулердегі оның экономикалық мәні, рөлі және төлем карточкаларын осы жүйеде қолданудың өзара байланысын ғылыми негіздеу;

    - ақша айналымында төлем карточкаларының  түрлеріне, олардың қалыптасу барысына және қызмет ету қағидаларына талдау жасау;

    - тақырыптың жан-жақты зерттелуін тәжірибелік жағынан қамтамасыз ететін фактологиялық және статистикалық материалдарды жинақтап, жүйелік сараптама жүргізу арқылы, келелі түйіндер жасау;

    - төлем карточкаларын қолданудың  шетелдік тәжірибесін зерделей келе, отандық қызмет ету механизміне салыстырмалы сипаттама беру;

    - коммерциялық банктерде төлем карточкаларын пайдалану барысына талдау жүргізіп, оның даму тенденциялары мен төлем жүйесіне әсерін анықтау;

      - ақша айналымын жеделдетуде төлем  карточкаларының рөлін, тиімділігін және оларды пайдалану тәуекелдерін бағалау;

      - еліміздің ақша айналымында төлем карточкаларын қолданудың негізгі бағыттарын кешенді айқындап және олардың тиімділігін көтерудің жолдарын ұсыну.

    Ақша  айналымы мен төлем жүйесінде төлем карточкаларын қолдануды ұйымдастыру барысында қалыптасатын қаржылық қатынастар жиынтығы зерттеу пәні болып табылады.

    Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердегі төлем карточкаларының айналысы алынды.

    Зерттеудің  теориялық және әдістемелік  негізі танымал экономист ғалымдардың еңбектерінде баяндалған ақша айналымына, төлем карточкаларына қатысты теориялық және тәжірибелік аспектілері жөніндегі зерттеулерге және монографиялық жұмыстарға сүйенеді. Зерттеу жұмысына тақырыпқа байланысты Қазақтан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, Президент Жарлықтары, Ұлттық Банктің есептік материалдары, Қаулылары мен шешімдері, екінші деңгейлі банктердің мәліметтері мен есептік материалдары және басқа мемлекеттік бағдарламалық құжаттар, отандық және шетелдік әдістемелік-анықтамалық мәліметтер тартылды.

    Зерттеу тақырыбын барынша толық ашу  мақсатында жинақталған мәліметтерді өңдеу барысында бақылау, салыстармалы талдау, ақпараттарды топтастыру, кешенді бағалау сияқты экономикалық зерттеудің әдістері қолданылды.

    Диссертациялық  жұмыстың ғылыми жаңалықтары. Диссертациялық зерттеу жүргізу барысында ғылыми жаңалық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:

    - ақша және төлем айналымдарының мәнін теориялық тұрғыда анықтау және жан-жақты қарастыру барысында «төлем карточкалары» ұғымы ғылыми негізде тереңдетілді;

    - төлем карточкалары нарығын кешенді  талдау негізінде осы жүйенің өзекті мәселелері нақтыланып, оларды біртіндеп дамыту бағыттары ұсынылды;

    - төлем карточкаларын қолданудың тиімділігін анықтау және арттыру әдістері мен олардың қызмет етуіндегі тәуекелдер бағаланды;

    - төлем карточкаларын қолданудағы тәуекелдер дәрежесі және оларды басқару әдістемесі анықталды;

    - төлем карточкалар қызметінің нормативтік-құқықтық базасы мен тиімділігін жетілдіруге бағытталған практикалық ұсыныстар берілді.

    Ақша  айналымын ұйымдастыруда төлем  карточкаларын пайдалануды жетілдіру мен олардың жүзеге асрылу деңгейін көтеруде экономикалық тетіктерді қолдану жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстар тұжырымдалды.

    Зерттеу жұмысында төлем карточкаларының әртүрлі болуына себепші банк жағдайларының ерекшеліктеріне байланысты, фактологиялық деректерге сүйене отырып, объективті талдау жұмыстары жүргізілді.

    Статистикалық мәліметтерді талдау негізінде төлем карточкаларының даму деңгейіне ықпал ететін факторлар сипатталып, оның жекелеген құраушылары мен аспектілері қарастырылды.

    Қорғауға  ұсынылатын негізгі  нәтижелер. Ақша айналымын ұйымдастырудағы төлем карточкаларының мәні және мазмұны жөнінде теориялық аспектілерді және оны жетілдіру бойынша практикалық ұсыныстарды қамтитын төмендегідей ғылыми жаңалығы бар нәтижелер мен тұжырымдар қорғауға ұсынылып отыр:

• төлем жүйесінің тұжырымдамалық, теориялық, әдістемелік негізін зерделей келе, «ақша айналымы», «төлем карточкалары» түсінігін анықтауға ықпал ететін ерекшеліктер;
• кешенді талдау негізінде зерттеу объектісі бойынша бірыңғай төлем жүйесін құрудың алғышарттары және салдары;
• төлем карточкаларының банкаралық жүйесін құрудың үлгісіне қойылатын талаптар және практикалық ұсыныстар;
• төлем карточкаларын заңсыз жолмен қолдану нәтижесінен пайда болатын банк тәуекелдерін төмендетуге бағытталған төлем карточкаларының сақтандыру жүйесін ұйымдастырудың практикалық үлгісі.