Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

    Құрылатын тауардың материалды негізін шикізаттар, материалдар, сатып алынатын комплектілеу тауарлары және жартылай фабрикаттар  алатын болғандықтан, олардың құндары  басқада материалдық шығындармен, негізгі өндірістік қорлардың тозуымен, жұмысшыларға төленетін жалақымен  қатар өзіндік құн формасында болатын, кәсіпорынның өнімді өндірудегі шығындары қатарына жатады. Түсім  түскенге дейін бұл шығындар  кәсіпорынның шығындалмайтын, ал өндіріске  авансталатын айналым қаражаттары  есебінен қаржыландырылады. Тауарды  өткізуден түсім түскеннен кейін   айналым қорлары қалпына келтіріледі, ал кәсіпорынның өндіріс бойынша  шаққан шығындарының орны толтырылады.

    Құрылатын тауардың материалды негізін шикізаттар, материалдар, сатып алынатын комплектілеу тауарлары және жартылай фабрикаттар  алатын болғандықтан, олардың құндары  басқада материалдық шығындармен, негізгі өндірістік қорлардың тозуымен, жұмысшыларға төленетін жалақымен  қатар өзіндік құн формасында болатын, кәсіпорынның өнімді өндірудегі шығындары қатарына жатады. Түсім  түскенге дейін бұл шығындар  кәсіпорынның шығындалмайтын, ал өндіріске  авансталатын айналым қаражаттары  есебінен қаржыландырылады. Тауарды  өткізуден түсім түскеннен кейін   айналым қорлары қалпына келтіріледі, ал кәсіпорынның өндіріс бойынша  шаққан шығындарының орны толтырылады.

         Қаржы ресурстарын анықтаудағы  ең қолайлы негізгі принцп  болып, оларды түрлерге жатқызу  болып табылады, яғни қаржылық  қайта бөлуден өте отырып жиынтық  қоғамдық өнім өткізілетін форма:  амортизациялық аударым, жиынтық  кіріс (пайда), айналым қаражаттарының  қалыптасқан артық көлемі, тұрақты  пассивтер және т.б, сонымен  қатар олардың кәсіпорынның қаражаттар  айналымы процесіндегі ролін  нақты айқындау керек.

    Кәсіпорынның  қаржы ресурстарын біздің пікіріміз бойынша, үш негізгі топқа бөлу экономикалық тұрғыдан дұрыс болады:

• меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар есебінен қалыптасқан қаржы ресурстары;
• қаржы нарығында мобилизацияланған ресурстар;

    қайта бөлу есебінен түскен ресурстар.

    Жеделдетілген амортизациямен қатар соңғы жылдары  негізгі қорларды қайта бағалау  да үлкен мәнге ие болып отыр.

    Қайта бағалаудың мақсаты - негізгі активтерді жаңалау үшін керекті ақшалай  қаражаттар қорын қалыптастыруға жағдай жасау,  мүлікт бағалау және тозуды есептеу үшін алғашқы құндық базаны жаңалау болып табылады.

    Қайта бағалауға барлық негізгі қорлар жатады, оның ішінде әрекеттегідері және консервацияланғандары, резервтегілері мен запастардағылары, аяқталмаған  құрылыстардағылары, жалға немесе уақытша  пайдалануға берілгендері, списанияға шығаруға дайындалғандары, бірақ өшіруге  акт жасалмағандары.

    Шаруашылықты  жүргізудің жаңа негіздеріне өтуде  елдің экономикасында нарықтық механизмдерді  активизациялауда  кәсіпорынның қаржы  ресурстарын қалыптастырудың қайнар көздерінің ішінде материалды емес активтердің  амортизациясы үлкен мәнге ие.

    Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық жұмысты  ұйымдастыру кезінде үлкен қиыншылықтармен  қақтығысады. Жеңісті жұмыс істеп  жатқан фирмалардың тәжірибесі  осы мәселені шешудің қысқа жолының  кәсіпорын басшыларының қолында  екендігін көрсетті. Қазіргі таңда  фирманың қаржы жұмысын қайта  құрудың екі тәсілі кеңінен қолданылады:

      - егер де басшы- кәсіби қаржыгер  болса, ол қаржы қызметін қайта  құруды өзі реттейді. Бұл тиімді  нұсқа, бірақ отандық тәжірибеде  көп кездеспейді;

      - фирманың қаржы қызметінің тапсырмалары  мен қызметтерін түсінетін басшы,  бірақ олсы кәсіптің барлығын  нақты білетін кәсіби қаржыгер  болмаса, тәжірибеге  қаржы жұмысын  ұйымдастырудың керекті моделін  қою мен енгізу үшін сыртқы  ұйымды тарту.

    Қызметтің ерекшеленген бағыттары бір мезгілде менеджердің алдында тұрған негізгі  тапсырмаларды да анықтайды. Осы  тапсырмалардың құрамы келесі түрде  бөлшектенеді.

    Бірінші бағыт шеңберінде жалпы бағалау  жүргізіледі:

     -- кәсіпорынның активтерінің және  оларды қайржыландырудың қайнар  көздерінің;

     - кәсіпорынның қол жеткізген  экономикалық потенциалын ұстап  тұруға және оның қызметін  кеңейтуге керекті ресурстар  шамасы мен құрамы;

     - қосымша қаржыландырудың қайнар  көздерінің;

    -  қаржы ресурстарын пайдаланудың  жағдайы мен тиімділігін бақылау  жүйесінің.

    Екінші  бағыт бөлшекті бағалауды талап  қарастырады:

    - керекті қаржы ресурстарының  көлемінің;

       - оларды ұсыну формаларының (ұзақ  мерзімді немесе қысқа мерзімді  несие, нақты ақша);

     - қол жеткізу  мен уақыт  дәрежесінің (қаржы ресурстарына  қол жеткізу мүмкіндігі келісім  шарт арқылы анықталады; қаржыға  керекті көлемде және кереті  уақытта қол жеткізе алу керек);

    - ресурстардың осы түрін иелену  құнының ( пайыз ставкалары, қаражаттардың  осы қайнар көздерін ұсынудың  басқалай формальды және формальды  емес жағдайлар);

    - қаражаттардың осы түрімен ассоциацияланатын  тәуекел (яғни, меншік иелерінің  капиталы қаражаттардың қайнар  көзі ретінде банктің мерзімді  ссудасына қарағанда аз тәуекелді  болады).

    Үшінші  бағыт инвестициялық сипаттағы  ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді шешімдердің талдауы мен бағасын  қарастырады:

    - қаржы ресурстарының трансформациясының  тиімділігі;

    - қаржы салымдарының тиімділігі.

    Қаржылық  шешімдерді жоғарыда аталған бағалауларды пайдалана отырып қабылдау өтеулілік, қаржылық тұрақтылық және тиімділік  талаптары арасындағы компромиссті есепке алатын, альтернативті шешімдер нәтижесінде орындалады.

    Қаржы ресурстарын басқару кәсіпорынды  басқарудың жалпы жүйесінің маңызды  тармағы болып саналады. Айналым  қаражаттарының айналымын көтеру  запастарды сақтаумен байланысты нәтижелер  мен шығындарды анықтауға және запастар мен шығындардың дұрыс балансын жүргізуге әкеледі. Айналым қаражаттарының айналымын жеделдету үшін кәсіпорындарда төмендегі жұмыстарды жүргізген  жөн:

    - керекті материалдарды сатып  алуды жоспарлау;

    - қатаң өндірістік жүйелерді енгізу;

    - қазіргі заманға сай қоймаларды  қолдану;

    - сұранысты болжауды жетілдіру;

    - шикізат пен материалдарды тез  жеткізу.

    қаржы ресурстарын басқару бойынша  негізделген шешім қабылдау үшін ең алдымен  кәсіпорынның жағдайының қаржылық тұрақтылығының қандай типке  жататындығын анықтау керек. Оларды 4 топқа бөлуге болады: жақсы тұрақты  жағдайдағы кәсіпорын, орташа тұрақты  жағдайдағы кәсіпорын; нашар тұрақты  жағдайдағы кәсіпорын; дағдарысты қаржылық жағдайдағы кәсіпорын.

    Инвестициялар бойынша шешім қабылдау ең маңыздысы  және сол уақытта кәсіпорынның қаржы  ресуртсарын басқару процесінің алғашқы құрамдастары болады, өйткені  олардың маңызды көлемін айналымнан ұзақ уақыт аралығына алады. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқарудың тиімділігін  бағалау маңызды дәрежеде активтерге инвестициялаудың тиімділігін бағалаумен ұштасады, өйткені  бұл инвестициялар  қаржылық ресурстармен - меншікті және тартылған ресурстармен қамтамасыз етіледі. Және керісінше, қаржы ресурстарының  мәнінен олардың негізгі тағайындалуының - қайта өндірістің қажеттіліктерін  тұтас қаржыландыру мен бөлшекті түрде кеңейтілген қайта өндірісті  қаржыландыру болып табылатындығын көреміз. Сондықтан ойлап қарасақ  қаржы ресурстарын пайдалану  тиімділігі оларды инвестициялау тиімділігне  шартталғанын байқаймыз. Басқаша айтқанда инвестициялар қаржы ресурстарының  мәнін сипаттайтын процессретінде,  кеңейтілген қайта өндіріс процесінде іскерлік қатынастардың метриалды  ұстаушылары ретінде  болады.  Қаржы нарығының тұрақтылығына, маңызды қаржылық тәуекелдерге, нарықтық экономикасы дамыған елдерде  қабылданған инвестицияның тиімділігін  бағалаудың тәсілдері Қазақстанда  бірқатар ерекшеліктерге ие болды, олар  әрекеттегі пайыздық ставкалар, кәсіпорынның капитал құрылымының әр түрлі  макроэкономикалық циклдардағы  серпіні, бірқатар факторлар қатынасында  инфляция көрсеткіштерін есептеуде  есепке алудың қажеттілігімен байланысты.

    Қазіргі кезде қаржылық болжау процесінде алғдыңғы қатарға ақша ағынын дисконттау моделі ұсынылады. Шаруашылық субъектілерінің  қаржылық жоспарында ақша ағынын дисконттау және модельдерді есепке алуды құрастырудың қажеттілігі  төмендегі жағдаймен  анықталады: қаржылық нәтижені болжау кезінде көрсетілетін шығындардың көп бөлігі төлемдер тәртібіне әсер етпейді. Мысалы, шаруашылық субъектілерінің айналым қаражаттары оның  шығын ретінде пайда және шығын болжамына түскенге дейін төленеді. Осыған байланысты, төмендегідей тұжырым жасауға болады: пайда есепті шотта немесе кассадағы ақшалай қаражаттардың артықшылығын сипаттамайды, ал  нақты ақшаның артық көлемі өз кезегінде  кәсіпорын пайда алып жатыр дегенді білдірмейді. Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігі жағдайында  бұл маңызды мәселеге айналуы мүмкін, өйткені нақты ақшаның артық көлемі пайдалы жұмысты сипаттамайды. Кейінге  қалдырылған кредиторлық қарыздың жоғарғы деңгейін иеленгенде  кәсіпорын маңцызды қаржылық қиыншылықтарға ұшырауы мүмкін, өйткені  кредиторлардың қысымы дебиторлық қарызды алғанға дейін, кәсіпорын қызметіне кері әсерін тигізуі мүмкін.  Ақша ағынының болжам моделін жасаудың негізгі тапсырмасы  ақша қаражаттарының түсімі мен шығындалуының синхрондылығын тексеру, кәсіпорынның болашақтағы өтеулілігін бағалау, болып табылады және осылайша қабылданған басқарушылық шешімдердің тиімділігін арттыру.

    Кәсіпорындарда  есеп айырысуды жетілдіру келесі бағыттар бойынша жүргізілуі керек -  кәсіпорынның қаржы ресурстарының  жалпы шамасын максималдау позициясында ең тиімді деген есеп айырысу формаларын пайдалану және керісінше -   айналымнан қаражаттарды алуға әкелетін есеп айырысу  формаларынан бас тарту, мұнда  кәсіпорын  операцияның кредиторы қатынасында  қатысады. Есеп айырысу операцияларына қызмет ететін банктердің сенімділігі,  есеп айырысу механизмінің құқықы және инфрақұрылымын қамтмасыз ету сияқты факторларына да көңіл аудару керек. 

       Зерттеу объектісі  болып мақта өңдеу кәсіпорынның қаржы ресурстары есептелінеді.

    Зерттеудің  мақсаты. Кандидаттық диссертация жұмысының басты мақсаты - зерттеліп отырған кәсіпорынның қаржы ресурстарын ұйымдастырудың экономикалық механизмдері мен басқару тиімділігін зерттеу, қаржы ресурстарын басқарудағы негізгі мәселелерді анықтау және қаржы ресурстарын басқару бойынша ұсыныстар жасау.

    Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Танымның диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономикалық талдау теориясы, экономика математикалық әдістер және т.б. болды.  Жұмысты жазу процесінде бухгалтерлік есептің стандарттары, өнеркәсіп кәсіпорындарында есепке алу мен есептілікті ұйымдастырудың нормативті құжаттары, сонымен қатар бухгалтерлік есеп және талдау облысындағы шетелдік және отандық ғалымдар мен мамандардың ғылыми еңбектерінің нәтижелері, кезеңдік басылымдардағы мақалалар, заңды актілер пайданылды.

    Зерттеуге ақпараттық база болып мақта тазалау кәсіпорындарында 2000-2005 жылдар аралығындағы бухгалтерлік есептілік, статистикалық және нақты мәліметтер  есептелінеді.

    Диссертациялық зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы қаржы ресурстарын басқару сұрақтарын кешенді, жүйелі зерттеу және осының негізінде мақта тазалау кәсіпорынында фирма ішінде қаржы ресурстарын қалыптастырудың экономикалық механизмін ұйымдастыру бойынша нұсқау беру.

    Жүргізілген зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегіше:

• нарықтық экономика жағдайында бәсекелестік қабілетті көтеруге барлық кәсіпорындар ұмтылып отырған жағдайда, пайда алуды ең жоғарғы деңгейге жеткізуде басты орынды алатын қаржы ресурстарын талдаудың методологиясын жетілдіру;
• Қазақстандық кәсіпорындарда қаржы ресурстарын пайдаланудың қазіргі заманғы жүйесінің кемшіліктерін анықтау;
• кәсіпорынның қаржы ресурстарын тиімді пайдаланудың жолдарын  анықтау;
• кәсіпорынның қаржы ресурстарының теориясын дамыту;
• қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға қатысты маңызды сұрақтарды шешуге кешенді тәсіл қолдану.