Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

    1-кесте  мәліметтері көрсеткендей, қаражаттарды ұзақ мерзімді және ағымдағы активтер арасына тарату жыл аяғына соңғыпардың пайдасына шешілді. Егер ағымдағы активтердің 2002 жылда 2003 жылмен салыстырғанда 1,19 пунктке кем болса, ал 2003 жылда 2004 жылмен салыстырғанда 1,17 пунктке көп болса, ал 2003 жылда 2004 жылмен салыстырғанда 15,16 пунктке кем болған. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтер 2002 жылы есінен 92,89 пунктке асып кетті және 96.8 %-ды, ал 2003 жылы есінен 94,58 пунктке асып кетті және 95.01 %-ды, ал 2004 жылы есінен 96,15 пунктке асып кетті және 96.78 %-ды, ал 2005 жылы есінен 63,25 пунктке асып кетті және 81,62 -% ды құрады. Ағымдағы активтердің өсуі ұзақ мерзімді активтердің өсуінен 2002 жылды 2005 жылмен салыстырғанда 4.4 есеге артық.

    Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы  ағымдағы активтер үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің құнына қатынасымен  анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу (мобильді) коэффициентінің  өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат  үлесін сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі. Қаржы тұрғысынан алғанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды  өзгеріс болып табылады - яғни мүлік  әлдеқайда мобильді (іске тартылған) болады, бұл оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану  тиімділігінің өскендігін көрсетеді.

      Талдау жүргізіп  отырған кәсіпорындарда  бұл коэффициенттің деңгейі 2002 жылы 0,96, ал 2005 жылы 0,81 құрады.

    Кәсіпорын   активтерін   таратудың   тиімділігін   сипаттайтын  келесі -       мобильді  және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті.   Ол   ағымдағы активтер құнын   ұзақ   мерзімді   активтер   құнына бөлу арқылы анықталады.

    Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті  көлемі, кәсіпорынның салалық ерекшшіктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің деңгейі 0,5~тен  төмен болмауы тиіс.

    Талданып  отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш деңгейі 2002 жылы – 2,5, ал 2005 жылы – 4,4 құрайды. Бұл коэффициент деңгейі мобильді қаражаттардың өсу қарқыны иммобильді қаражаттардың өсу қарқынан артуының нәтижесінде өсіп отыр. Есепті жылы біріншілер, яғни мобильді қаражаттар 0,69 есеге кемейген, ал екіншілері – 388 есеге ғана өскен. Кәсіпорын ең төменгі қаржылық тұрақтылыққа, кәсігюрын міндеттемелері кепілдендірілген түрде ағымдағы активтермен өтелген жағдайда қол жеткізеді және келесі шарттың орындалуы осы тұрақтылықтың белгісі болып табылады: ағымдағы және ұзақ мерзімді активтер қатынасының коэффициенті қарыз капиталы мен меншікті капитал қатынасының коэффициентінен артық болуы керек.

    Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйінде  қандай сапалық өзгерістер болғанын зерттеу қажет. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрайтын және негізгі қорлары болып саналатын, онын өндірістік потенциалының маңызды  элементінің жағдайын зерттеу қажет.

    Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі  құралдардың нақты қүнының (қалдық) үлес салмағынын өзгеруі, ерекше назар  аударады. Өйткені бұл көрсеткіш  кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты бағыт  болып табылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындагы негізгі құралдардың  нақты құнының коэффициентінің  мөлшері баланс активтерінің барлық сомасының 50 пайызынан кем болмауы  тиіс.

    Біздің  зерттеп отырған кәсіпорын бойынша  баланс валютасындағы негізгі құралдардың  қалдық құнының үлесі жыл басында - 57,27%-ды, ал жыл соңында - 46,47%-ды құрайды, яғни бұл көрсеткіштің теориялық  мәніне 3,53 пункт сәйкес келмейді. Негізгі  құралдардың жалпы құнындағы  оның активті бөлігінің (жұмыс машиналарының  құны, өндірістік жабдықтар мен тасымал  құралдарының құны) үлесін анықтау  өте маңызды және де бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасының дамуындағы жағымды кезең болып табылады. Оның үлес салмағының өсуі қор қайтарымдылығының  өсуіне әкеледі. Алайда біздің кәсіпорында  негізгі құралдардың активті  бөлігінің үлес салмағы жыл соңында  жыл басындағы 0,33-ке қарағанда, 0,29-ды құрады. Негізгі құралдардың активті  белігінің үлесінің 0,04 пунктке кемуі, олардың су қарқынының барлық негізгі  құралдардың өсу қарқынынан айтарлықтай  дәрежеде артта қалуының нәтижесінде  болып отыр. Барлық негізгі құралдар құны - 23,9% - ға өскен кезде оның активті  бөлігінің құны тек 5,9%-ға ғана өскен. Бұл әрине кәсіпорынның материалды-техникалық базасының дамуындағы жағымсыз кезеңі ретінде қарастырылуы тиіс.

    Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын  маңызды көрсеткіш - бұл осы негізгі  құралдардың тозу сомасының оның белгілі бір кезеңдегі бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталатын тозу коэффициенті. Біздің кәсіпорынымызда негізгі құралдардың тозу коэффициенті 2002 жылы 0,43, ал 2005 жылы - 0,49 құрайды,   яғни   0,06   пунктке   өскен.    Бұл   мәліметтер, негізгі құралдардың сапалық (моральды) тозуын айтпайақ,   олардың   2/3-ден   көбі   табиғи   (физикалық)   тозғандығын   және   ескіргендігін   көрсетеді.   Кейбір   экономистердің    бағалаулары    бойынша    50%-дан    жоғары    тозу коэффициенті    жағымсыз    құбылыс    болып    табылады. Осыған  байланысты   кәсіпорын басшылығы осы кәсіпорынның     материалды-техникалық    базасын     нығайтуға және жаңартуға қатаң көңіл аударуы тиіс.

    Әрі қарай, келесі 2-аналитикалық кестені  құрастыра отырып, ағымдағы активтердін  құрамы мен құрылымын талдау қажет.

    Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды динамикасын  көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей қортындыларды  жасауға мүмкіндік береді. Ең мобильды активтер - яғни ақша қаражаттары мен  қысқа мерзімді қапжылық инвестициялар  бір жылда 41870 мың теңгеге немесе 69,8 %-ға азайған. 

Кесте 13 - ЖШС “ Мақта “ кәсіпорынның 2002 - 2005 жылдардағы ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы, мың тенге 

    Ағымдағы  активтердің ен мобильды бөлігінің, олардың құнына қатынасы арқылы анықталатын  айналым қаражаттарының мобильдік  козффициенті (ағымдағьі активтердің) 1,6 есеге азайған және 6,49%-ды ғана құрайды.  Бұл   коэффициент,   агымдағы   міндеттемелерді өтеуге   бағытталатын   қаражаттардың   жалпы   сомасындағы төлеуге  дайын қаражаттардың үлесін көрсетеді.

    Меншікті  қаржылық ресурстардың қайнар көздеріне  төмендегілер жатады:

• жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражаттар және құрылтайшылардың пай жарналары);
• кәсіпорында жинақталған резервтер;
• заңды және жеке тұлғалардың басқалай жарналары (мақсатты қаржыландыру, сыйлар, қайрымдылық жарналары және т.б.).

    Негізгі  қызметтен дайын өнімдерді сатудан  түскен түсім көлемі 2001-2004 жылдар аралығында 1692322 мың теңгеден 8858747 мың теңгеге  дейін өсіп отырған, ал 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 2294023 мың теңгеге төмендеген. Міндеттемелер бойынша берешек  салыстырылып отырған жылдар аралығында  5198605  мың теңге көлемінде, банк қарыздары бойынша 6785559 мың теңгеге  артқан. Инвестициялар көлемі 2005 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 4219020 мың теңге  көлемінде қысқарған.

    Амортизация.  Өндірісте пайдалану барысында  кәсіпорынның негізгі қорлары бірте - бірте тозады және өзінің құнын  дайын өнімге аударады.

    Амортизациялық  аударымдардың тағайындалуы- негізгі  өндірістік қорлар мен материалдық  емес активтердің қайта өндірісін  қамтамасыз ету  болып саналады. Амортизация өзінің экономикалық мәні бойынша  негізгі қорлар мен материалдық  емес активтердің (сонымен бірге  арзан бағалы және тез тозатын  заттардың) құнының, олардың тозуына  байланысты өндірілген өнімге аударуы, өткізу процесінде ақшалай формаға  өтуі және ресурстарды амортизацияланатын активтердің одан ары қарай қайта  өндірісіне  жинақталуы. Бұл инвестициялық  процесті қаржыландырудың мақсатты қайнар көзі болады.

       Құнның  аударылған бөлігі өнімді өткізуден  кейін негізгі қорлардың алғашқы  құнынан ажырай отырып амортизациялық қорда жинақталады. Осы қордың қаражаттары  негізгі қорлардың физикалық  және моральды тозулары арқасында істен  шыққан негізгі қорлардың орнын  толтырудың қайнар көзі болып табылады. Осыған байланысты амортизациялық қордың  негізгі қорлардың айналымы процессеніндегі ролі анықталады

    «Корпорация НИМЕКС» ЖШС-нің негізгі құрал  жабдықтарының мәліметтері төмендегі  кестеді келтірілген.

    Жоғарыдағы  кестеден осы жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің негізгі құрал-жабдқтарының жағдайының өте жақсы екендігін  көруге болады. Барлық баптар бойынша  соңғы бес жыл ішінде олардың  құны артып отыр.

    Үшінші  бөлімде  мақта өңдеу кәсіпорындарында ақша ағынын жетілдіру жолдары мен қаржы ресурстарын болжау мәселелері қарастырылады.

    Нарықтық  қатынастар жағдайында шаруашылық субъектілерінің  қаржылық қызметінің тәжірибелік бағыттылығы  кейбір тәсілдер мен осы позициямен бірге жүретін принциптерді нақтылауды талап етеді.

Қазіргі кезде қаржылық болжау процесінде алғдыңғы қатарға ақша ағынын дисконттау моделі ұсынылады. Шаруашылық субъектілерінің  қаржылық жоспарында ақша ағынын дисконттау және модельдерді есепке алуды құрастырудың қажеттілігі  төмендегі жағдаймен  анықталады: қаржылық нәтижені болжау кезінде көрсетілетін шығындардың  көп бөлігі төлемдер тәртібіне әсер етпейді. Мысалы, шаруашылық субъектілерінің  айналым қаражаттары оның  шығын ретінде пайда және шығын болжамына түскенге дейін төленеді. Осыған байланысты, төмендегідей тұжырым жасауға болады: пайда есепті шотта немесе кассадағы ақшалай қаражаттардың артықшылығын