Ой тұжырымы туралы жалпы түсінік

     3.Алғышартта таратылмаған термин қортынды да таратылиаған болуы тиіс.

      Мысалы:

      Кейбір заңгерлер – тергеушілер.

      Бұл адам тергеуші емес.

      Бұл адам заңгер емес.

      Бұл мысалда “ заңгер” термиі алғышартта таратылмаған, бірақ қортындыда таратылған.

      Нәтижесінде “ рминді заңсыз кеңейту” деп аталатын қателік шықты ( Бұл адам тергеуші емес, прокурор болуы мүмкін, ол бәрібір заңгер. Ал қортынды оны терістеп тұр, сондықтан).

                            

                                           Алғышарттар ережесі

     

       4.Екі терістеуші пайымдаудан тұжырым жасауға болмайды, кем дегенде біреуі құптаушы болу тиіс.

       Мысал:Бірде-бір заңгер немқұрайлы  емес.

       Бірде-бір мұғалім немқұрайлы емес.

                                                        ?

     5.Егер адғышарттардың бірі терістеуші болса, онда қортынды             датерістеуші болу керек.

     Бұл ереже түсінікті.

    6.Екі жеке пайымдаудан тұжырым жасауға болмайды, алғышарттардың ең болмағанда бірі жалпы болуы тиіс.

     Мысалы:

     Кейбір сандар жұп.

     Кейбір сандар тақ.

                        ?

    7. Егер алғышарттардың бірі – жеке пайымдау болса, онда қортынды да жеке болу шарт.

   Бұл ереже түсінікті.

    Жалпы ережеден шығатын әр  фигураның өзіндік айырықша ережесі  болады.

    Фигуралардың айрықша ережелері:

     І фигура: Үлкен алғышарт жалпы,  ал кішісі құптаушы пайымдау  болуы керек.

     ІІ фигура:Үлкен алғышарт жалпы  пайымдау, ал алғышарттардың бірі  мен қортынды терістеуші пайымдау болуы тиіс.

    ІІІ фигура: Кіші алғышарт құптаушы, ал қортынды жеке пайымдау болуы тиіс.

    ІV фигура: Егер үлкен алғышарт құптаушы пайыидау болса, онда кішісі жалпы пайымдау тиіс. Егер алғышарттардың бірі терістеуші пайымдау болса, онда үлкен алғышарт жалпы пайымдау болу тиіс.

     Фигура бойынша ой тұжырымының  ерекшелігі сол, одан жалпйқұптаушы  қортынды шықпайды және жоғарыда  көрсетілгендермен салыстырғанда  оның сирек қолданылу себебі  де осымен байланысты.

      Кесімді силлогизмдер кейде бұрыс құрыладй.

      Төмендегілер неғұрлым кең тараған  қателіктер болып есептеледі:

1. І фигура бойынша қортынды кіші терістеуші алғышартпен жасалады.

Барлық  оқулықтар пайдалы.

Бұл кітап оқулық емес.

Бұл кітап пайдалы емес.

Осындай алғышарттар қажеттілігімен қортынды шықпайды.

2. ІІ фигура бойынша екі құптаушы пайымдау алғышарттарымен қортынды 

Жасалады.

      Барлық студенттер емтихан тапсырады.

      Насыров емтихан тапсырады.

      Насыров – студент.

      ( Ол мектеп оқушысы немесе  кәсіби білімнін жетілдіру курсында емтихан тапсыратын басшы, не автокккөлік жүргізушісінің куәлігін алуға емтихан тапсырушы және т,б. Болуы мүмкін екенін түсінесіздер).

       Бұл жерде де берілген алғышарттардың қажеттілігімен қортынды шығаруға болмайды.Себебі, ой тұжырымы дұрыс құрылиаған.

       Логика міндетті – дұрыс пайымдауллларды  дұрыс емес пайымлаулардан ажырату.Әрине,  силлизмге қатысты да осы міндеттерді  шешуге тура келеді.

Біздің  күнделікті қарым-қатынас тәжрибемізден  біз дұрыс емес пайымдаулардың жиі кездесетінің білеміз. Силлогизімдердің дұрыстығын қалай тексеруге болады? Мұнв соңғы мысалымызда нақты қарастырамыз. Оның бірнешн амалы бар:

    1)Силлогизм модусын анықтап, оның фигура үшін дұрыс болып табылатынын айқындау.

Соңғы мысалда ой тұжырымы ААА мадусы бойынша құрылған, бірақ ІІ фигура үшін ол дұрыс емес. Ендеше, қажеттілікпен қортынды шықпайды.

2)Фигуралардың айрықша ережелеріне сәйкестігін тексеру.

Алдыңғы мысалымызға оралайық. Ой тұжырымы силлогизмнің ІІ фигурасы бойынша құрылған. Бірақ онда оның бір ережесі бұзылған. Алғышарт пен қортындысы құптаушы пайымдау болып табылады. Біз тағы бір рет қортындының қажеттілікпен тумағанына көзіміз жеткіздік.

3)Силлолизмнің жалпы ережелеріне сәйкестігін тексеру.

Талдап  отырған ой тұжырымызда терминдердің екінші ережесі бұзылған,    яғни, бірде-бір алғышартта орта термин тартылмаған. Сондықтан, бұл ой тұжырымы дұрыс емес.

4)Силлолизмдердің дұрыстығын алғышарттар мен қортындыүшіншеңбері схемалар құрып та тексеруге болады. Дұрыс силлолизмде әрбір алғышартқа ққұрылған шеңберлі схемалардың бірігуі қортындыдағы үлкен және кіші терминдер арасындағы қатынаспен сәйкес келетін бірмәнді нәтиже бері керек.

Біздің  мысалымызда бұлай болмайды.

Үлкен алғышарт үшін біз мынандай схема  құрамыз:

                                                       М

А:

                                                        Р 
 

    Келесі  схеме екінші алғышартқа сәйкес:

    

                                                       P

                                                      

А:                                                   

                                                       S 

   Бұл схемалрды бір шеңберлі схемаға кіріктіргенде нәтижені аламыз:

а) ААА               М                                               ә)ААА                 

                                                                                                   М

                         Р 

    Осындай бірмәнді натижнің жоқтығы бізге  силлогизімнің дұрыс құрылмағанын корсетеді. Біз басқа амалдар  туралы айтпаймызда. Осылайша, сіздер түрлі амалдармен силлогизімдердің дұрыс құрылғанын тексере аласыздар. Осы амалдарды қолдануға жаттығу сіздерде бірте-бірте дұрыс ой тұжырымын бұрыс оі тқжырымын ажырату дағдысын қалыптастырады. Ал бұл дегеніміз логикалыұ мәдениетті білдіреді.

    Тағы  бір қосарымыз. Пайымдаулар түрлері туралы айта келе, біз әдеттегі жалпықұптаушы пайымдаулардан бөлек, ойлау тәжрибемізде баса көрсетілетін пайымдаулар деп аталатын түрінің де кездесетінін көрсеттік. Олардыңөзіндік ерекшеліктері бар: онда субъекті де, предикат та таратылған болады.Сондықтан, алғышарттарды баса көрсетілген пайымдаулар болатын кесімді силлолизмдер, бірінші жіне екінші фигуралардың айрықша ережелеріне бағынбастан, ақиқат –қ ұптаушы, не терістеуші болғанныұ өзінде де ақиқат болады.

    

                                                   Энпимемалар 

  Кесімді  силлогизмдердің дұоыс модустарын  пайдалану біздің ойлауымызға  ділелдік пен сенімділік белгілерін  береді. Силлолизмдердің көмегімен  біз ойымыздың ақиқаттығы тек  өзімізге ғана емес, басқа адамдарға да анық болатындай етіп құрамыз. Дегенмен, силлолизмдерде кейбір жағдайларда “ айтпаса да түсінікті” алғышарттарды, мәселен “ Барлық студенттер – адамдар ” немесе “ Бірде-бір әйел әке бола алмайды” дегендей алғышарттарды пайдалануға тура келетінін байқадыңыздар жіне бұл қажет емес педантизм сиақты. Әрине, біз осындай түсінікті пайымдауларды құра білуіміз керек. Себебі, олар тек бір қарағанда ғана түсінікті сияқты көрінуі мүмкін. Алайда талдау үшін айқын құру керек шығар. Онымен қоймай, ойлау тәжірйбесінде ммұндай пайымдаулардың түсіп қалуы жиі кездеседіі

    Құрамдас бөлігінің бірі түсіп қалған ой тұжырымын  э н т и м е м а деп атайды. Бұлай аталуы гректің en tyme – « ойда » деген сөзіннен шыққан. Бұл атаудың мағынасы – силлолизмнің қандай да бір бөлігі анық айтылмай, тек ойда ғана болуында. Анықтамада силлогизм емес, « ой тұжырымы» сөзінің қолданылуы кездей соқтық емес. Энтимема формасын ой тұжырымының әр түрлі қабылдайды. Қазір біз қарапайым кесімді силлогизмдер мысалын аламыз. Ал қалғандарымен ой тұжырымының басқа түрлерін оқып – үйренгеннен кейін танысамыз. Энтимеманың құрылу механизмін қарастырайық. Мысалға І фигура бойынша құрылған силлогизмді аламыз.

    Қазақстанның барлық азаматтары  білім алуға құқылы.

    Нұрланов – Қазақстан азаматы.

    Нұрлановтың білім алуға құқығы бар.

    Бұл силлогизмдерден төмендегідей  энтимемалар құруға болады:

   1.Үлкен алғышарты түсіп қалған  энтимема: « Нұрланов – Қазақстан  азаматы, сондықтан ол білім  алуға құқылы».

   2.Кіші алғышарты түсіп қалған  энтимема: « Қазақстанның барлық азаматтары білім алуға құқылы, ендеше Нұрланов та» ( яғни,Қазақстан азаматы).

   3.Қортындысы түсіп қалған: «Қазақстанның барлық азаматтары білім алуға құқылы, ал Нқрлановта сондай» ( яғни қазақстан азаматы).

   ІІ фигура бойынша тағы бір силлогизмді қарастырамық.

   Бірде-бір прокурор қорғаушы болмайды:

   Бұл адам – прокурор.

   Бұл адам қорғаушы бола алмайды.

   Мұнда да ұқсас энтимема түрлерін құоуға болады:

   « Бұл адам қорғаушы бола  алмайды, өйткені ол прокурор».

   « Бірде-бір прокурор бола алмайды, ендеше мына адам да».

   « Бірде-бір прокурор қорғаушы  бола алмайды, ал бұл адам  – прокурор ».

    Энтимема – күделікті ойлауда,  шешендік өнерінде, ғылымда ой-тұжырымдарды  пайдаланудың дәстүрлі амалы.Бір  жағынан, энтимема толық ой-тқжырымына қарағанда қысқа,сондықтан жеңіл қабылданады. Басқа жағынан, энтимема дәйек иесіне белгілі бір жұмыс бөлігін қалдырады. Бұл энтимеманың шешендік өнерде және көркем әдебиетте пайдаланылуына негіз болады. Мәселен, егер дәйектеуші оған ұсынылған алғышарттарды құрастырса, нәтиженің нанымдылық, сенімділік дәрежесі жоғары болмақ. Тқжырым жасауға белгілі еңбек етіп, адресат ұсынылған қортындыны өзінікі ретінде есептей бастайды. Ал біз көбіне өздеріміздің тұжырымдарымызға сенеміз.

    Алайда біздің кісілігіміздің жалғасуы кемшіліксіз болып табылады.

     Ой тұжырымының қысқарған түрі тиімді тәсіл бола тұра, формасының қысқалығымен белгілі бір қауіптерді жасырады. Қателер, әрине, анық айтылған пайымдыуларда емес, мәтіннен түсіп қалған бөлігінде кетеді. Сол себептен энтимемалардың дұрыстығын тексеру үшін оларды толық силлогизімге дейін толықтыру қажет. Тексеру бірнеше кезеңдерден тұрады:

1.Силлогизімнің түсіп қалған элементін анықтау; алғышарттар немесеқорытынды (нстеріңіздн болса, ой-тұжырымының жалпы сипатында), біз «нітижесінде», «сондықтан», сол себептен», «өйткені», «яғни» сөздері логикалық байланысты білдіреді дегенбіз. Егер олар энтимемада кездессе, онда бұл жерде қорытындының бар екенін көрсетеді. Ал бұл сөздер жоқ болса, ең алдымен қорытындының түсіп қалғаның көрсетеді.