Ой тұжырымы туралы жалпы түсінік

      Дәстүр бойынша силлогизмдерге алдымен үлкен, сосын кіші алғышарт, ал “ сондықтан” немесе “ яғни” сөздерінен кейін қортынды көрсетіледі.

      Егер силлогизмде терминдерді олардың белгілеуімен алмастырсақ, біз осы силлогизмнен шыққан тұжырымның мынандай схемасын аламыз.

                                          

                                              Барлық М деген Р

                                             Барлық  S деген М

                                              Барлық S деген Р

                

      Мұндағы ұзын сызық, “ сондықтан ” сөзін алмастырады. Силлогизмнің дұрыс болуы үшін төмендегідей талаптар орындалуы қажет:

а)алғышарттар ақиқат пайымдау болады;

ә)ережелер сақталуы тиіс. 

                                            Силлогизм аксиомасы   

     Барлық жиынға  қатысты құпталатын  немесе терістелетіннің бәрі оның әрбір элементтіне немесе жиынтығына қатысты құпталады немесе терістеледі.

     Бұл  қағида силлогизм аксиома деп  аталады,себебі басқа барлық силлогизмдер  жататын бүтін силлогизм класын  негіздеуге мүмкіндік береді.Сондықтан  да барлық силлогизмнің негізі болып есептеледі.

     Дәстүрлі  логикаға бұл қағида dictum de omni et de nullo- барлығы туралы емес деп аталады.

     Осы  қағидамен латынша nota notae - «белгінің белгісі» деп басқаша да айтылатын қағидаға байланысты.Ол төмендегідей болады.. Белгінің белгісі дегеніміз – сол заттың белгісі, ал заттың белгісіне қатысты не терістелсе, сол нәрсе заттың өзіне қаттысты да терістеледі – nota  nonae rei.

      Note note қағидасы силлогизмнің сендіруші күші қызметін де атқара алады. Жалп ы екі қағида тепе-тең. Dictum de omni et nullo – cиллогизмге енетін терминдердің көлемі үшін құрылады, ал nota notae – олардың мазмұны үшін, сондықтан оларды силлогизмніғ көлемдік және атрибутивтік интерпретациясы деп атайды.

      Силлогизмдер бір-бірден, бірнешеден, пайымдаулар құрамымен, екіншіден, терминдердің орналасуымен ерекшеленеді.

 

                                            Силлогизм фигуралары 

      Силлогизм термендерінің орналасу ерекшелігін алғышарттағы басқа терминдердің орта термині жайына түйістіруге болады.    

      Бұдан:

      Силлогизм фигурасы деп, орта термин жайымен ерекшеленетін силлогизмнің әртүрлігін атайды деген анйқтама шығады.

       Мұндай әртүрлілік төртеу болуы мумкін:

1. Орта термин үлкен алғышарттың  субъектісі, кішісінің предикаты болуы мүмкін.

2.Орта термин екалғышарттың да предикаты болуы мүмкін.

     3.Орта термин екі алғышарттың да субъектісі болуы мүмкін.

         4.Орта термин үлкен алғышарттың предикаты, кішісінің субъектісі болуы мүмкін.

Силлогизмнің  осы төрт түріне силлогизмнің төрт фигурасы сәйкес келеді. Оны төмендегідей бейнелеуге болады ( алғышарттар көлденең кесінділермен, ал кесінділердің шеткі нүктелері терминдерді, қиғащ және тік сызықтар түрлі алғышарттардағы орта терминді біріктіреді): 

   І фигура                                                                І І фигура

                                                                                                                                                                                                                             

   M                                     P P                                 M 
 

   S                                М                                       S                                  М 
 

      ІІІ фигура                                                            ІV фигура

                                                                                                                                                                                                       

   М                              Р                                        Р                                   М 

     

     М                              S                                         М                                   S 

         Силлогизмнің төрт фигурасы туралы логикалық ілім алғышартқы кезде пайдаланудың реалдық үлгерісіне қатысы жоқ таза формальды болып көрінуі мүмкін.

     Иммануил Кант оны дәл осылай қабылдаған. Тіпті “ Силлогизмнің төрт фигурасындағы жалған даналық” деген айдармен мақала да жазған. Дегенмен, алғашқы пікір алдамшы. Силлогизмнің алғашқы үш фигурасы шешетін танымдылық міндеттер де кездеседі. Ал төртіншісіне қатысты Канттың айтқандары орынды сиақты.

     Ол шыңдығында силлогистиканың авторы, реалдық пайымдаулардың логикалық теориясымен айналысқан Арестотельде де кездеспейді. Оны бірінші фигураға қатысты айналы – симметриялық ұғым ретінде Арестотельдің щәкірттері Теофрист пен Еадем қосқан көрінеді. Ол олардың жүйелі ойларынан туындаса керек.

         Зерттеу немесе пікірсайыс барысында силлогизмдердің көмегімен қандай танымдық міндеттерді шешуге болатынын қарастырайық.

      1.Жеке жағдайларға жалпы ережелерді қолдану               (аксиомаларды,негіздемені, табиғат заңдарын, құқықтық нормаларды) немесе басқаша айтсақ, жекенің жалпыға бағынуы.

      Бұл міндетті силлогизмнің І  фигурасы бойынша шешеді. Силлогизмдерге  адам өліміне қатысты және  т.б. мысал келтіргенде, сіздердің   бұған көз жеткізулеріңіз қиын  емес. І фигура бойынша терістеуші  алғышартты сллогизмдерге де  тура осы қатысты болады.

        Мысалы:

        Бірде-бір парақор адал емес.                                                                                                                                                                                         Бұл адам адал емес.                                                                                                                                                                                       Біз бұл жерде адал адамдардың неғұрлым кең жиыны туралы айтқан бір адам ережеге сәйкестендірлік.

         2.Дұрыс емес дедукцияларды немесе дурыс емес бағынуды бекерлеу.

        Бул міндет біріншіге карама-карсы, осы міндетті шешуші силлогизмдер, көбінесе, егер І фигура бойынша жасалған тұжырымдар дұрыс жасалмаған болса, оларды бекерлеу үшін қолданылады. Мысалы, сот процесін коз алдымызға елестетейік.

        Айыпталушы айыпкердің өлтіре соққы бергенін растайды. Қорғаушы оның дұрыс емес екенін қалай дәлелдейді? Мәселен былай:

        Бұл өлтіре соққыны зоркүші иесі берген.

      Айыпкер адам бұндай зор күші иесі болып табылмай.                                                                           Айыпкер мұндай өлтіре соққы берген жоқ.

       Оның силлогизымның ІІ фигурасы  екенін байқау қыйын емес.

       3.Жалпы ережелерден шыққан негіздеме.

       Бұл жағдай таласта жие кездеседі. Мәселен, сіздің оппонентіңіз қандайда бір жалпы ережені дәлелдеу керек дейік. Онда силлогизмнің үшінші фигурасына батыл келуге болады.

       Мәселен, “Барлық адамдарда қылмысқа бейімділік бар” пайымдауының ақиқат еместігін дәлелдеу керек. Онада бізге үшінші фигура бойынша силлогизм құрауға тура келеді:

      Бірде-бір балада қылмысқа бейімділік жоқ.

       Әрбір бала адам болып табылады.

       Кейбір адамдарда қылмысқа бейімділік жоқ. 

       Мұнымен біз силлогизм фигураларының әр түрлі болуының  тек формольды емес екендігіне көзімізді жеткіздік.

       Фигуралардың қатаң формольды бөлінуі дәйектеу практикасында біздің шешетін міндеттеріміздің ажыратылуына негізделген.

    Әр  түрлі фигура бойынша силлогизмдер мысалдарын қарастыра келе, бір ғана игура кесімді пайымдаулардың әр түрлі қисындасуын қамтитынын байқадыңыздар. Біз бірінші фигура бойынша ААА және ЕАЕ қисындасуымен, екінші фигура бойынша – АЕЕ, үшінші бойынша ЕАІ – мен кездестік. Осы қисындасуларды логикада силлогизмнің модустары деп атайды.

       Модус – ккесімді пайымдаулардың белгілі бірізділігімен сипатталатын силлогизмнің алуан түрлілігі.   

      Біз, шын мәнінде, кесімді силлогизидердің төрт фигурасына әр түрлі боп үйлесуі мүмкін. Ендеше, силлогизмнің барлығы 256 модусы болады. Алайда олар дұрыс және бұрыс болады. Яғни, олардың барлығы бірді ережелерге жауап бере алмайды. Ол ережелерге біз кейінірек тоқталамыыз.Ал айтылған дұрыс модустардың барлық саны – 19.

      Тағы бір алдын-ала ескерту. Орта ғасырлық логиктер бұл модистарды есте сақтау оңай болу үшін жасанды сөздер қолданған. Оларда дауысты әріп модусты білдіреді. Ал қалған барлық әріптер оларды қалай бірінші фигураны неғұрлым жетілген немесе негізгі деп атаған. Екінші міндет негізінен мамандарға арналған.

     Сондықтан біз сіздермен есте сақтау үшін тек модустардың аталуын ғана аламыз.Ал енді олардың фигуралар бойынша қалай бөлінетінін көрейік.

 

                      Кесімді силлогизім ережесі 

    Қарапайым кесімді силлогизімдерге жалпы  сипаттама бере келе, ақиқат қорытындыға  жету үшін екі талапты орындау  қажеттігін байқадық:

1. алғы шарттар ақиқат пайымдаулар болуы керек;
2. белгілі ережелерді сақтауы қажет.

    Бірінші талап түсіндіруді қажетсінбейді, ал ережелер туралы пысықтап айту керек. Бұл қандай ережелер? Алдымен біз силлогизімнің жалпы ережелерін, ал фигуралардың айрықша ережелерін сәл кейінірек қарастырамыз.

    Силлогизімнің жалпы ережесі жету. Олар терминдер және алғышарттар ережесі болып бөлінеді.

                                
 

                            Терминдер ережелері

1. Әр силлогизмдетек қана үш термин болуы тиіс ( S, Р, М).Бұлорта терминге қатысты, егер силлогизмде төрт ұғым болса, онда тұжырым мүлде мүмкін емес. Мысалы, егер біз төрт түрлі ұғым бар екі алғышарт алсақ, нәтижесінде оларды байланыстыратын орта термин жоқ, онда ешқандай тұжырым жасауға болмайды:-

   Барлық  адвокаттар – заңгерлер.

   Барлық  квадраттар – дұрыс фигуралар.

                                                       ?

Сөз алғаш қарағанда  үш терминнен ғана тұрғандай көрінетін  силлогизмдер туралы сиақты боплып тұр. Алайда олар бірдей дыбысталып   тұрған, бірақ түрлі ұғымдар болып  табылатын сөздер. Мұны келесі мысал жақсы көрсетеді:

        Қозғалыс мәңгі.

        Университетке бару – қозғалыс.

        Университетке бару мәңгі.

        Мұнда “ қозғалыс ” – әр түрлі философиялық және механикалық мағынада айтылып тұр.

2. Орта термин кем дегенде бір алғышартта таратылуы тиіс.

     Мысалы:

     Барлық жолбарыстар – жыртқыштар.

    Бүл аң – жыртқыш.

     Бұл аң – жолбарыс.

     Мұрдағы орта термин “ жыртқыш” бірде-бір алғышартта таратылмаған. Сондықтан мұнда логикалық қажеттілікпен қорытынды шықбайды.Ол аң арыстан да, ілбіс те немесе т.бт болуы мүмкін ғой.