Ой тұжырымы туралы жалпы түсінік

 

        О- ны субъектіге қарсы қоюға  болмайды. Өйткені мұнда бірінші  операция ауыстыру, ал жекетерістеуші  пайымдаулар ауыстырылмайды.

                        Логикалық квадрат бойынша ой тұжырымы 

      Сондай-ақ, қарапайым кесімді пайымдаулардың тұжырымы пайымдаулар арасындағы қатынастар көмегімен де жасауға болады. Оларды берілген логикалық квадратта төмендегідей етіп жіктеуге болады:

1. бағыныңқы қатырас негізіндегі тұжырымдар;
2. ішінара үйлесімдік қатынас негізіндегі тұжырымдар;
3. қайшылық қатынас негізіндегі тұжырымдар;
4. қара-қарсы қатынас негізіндегі тұжырымдар.

Енді оларды жеке-жеке қарастырайық.

1)Бағыныңқы қатынас негізіндегі тұжырымдар.

Мұнда тұжырымның екі түрі болуы мүмкін:

1. жалпы пайымдаудың ақиқаттығынан жекеге қарай өрбитін;

ә) жеке пайымдаудың жалғадығынан жалпының жалғандығына қарай

жылжитын.

       Жалпы пайымдау ақиқаттығынан  жекенің ақиқаттығыына ой тұжырымдары:  А-дан І-ға және Е-ден О-ға. Олар төмендегідей түрге ие:

                 

                                                 А ┴ І,

                                                 Е ┴  О 

        Мысалы, “ Барлық адамдар адасуға ұрымтал келеді” паймдауынан “Кейбір адамдар адасуға ұрымтал” пайымдауы шығады ( А ┴ І ). “ Бірде-бір адам періште емес” пайымдауы шығады ( Е ┴ О ).

        Жеке пайымдаудың жалғандығынан  жалпы пайымдаудың жалғандығына  ой тұжырымы, бұлар І-дан А-ға  және О-дан Е-ге.Егер терістеуді  пайдалансақ, онда бұл ой тұжырымдары төмендегідей болады. 

                                                  ┐I  ┴ ┐A,

                                                  ┐O┴   ┐E 

        Мысалы, “Кейбір параллельдер қиылысады “ пайымдауының жалғандығынан “ Барлық параллельдер қиылысады “ пайымдауының жалғандығы шығады ( ┐I ┴ ┐A), “Кейбір адмадар өзін-өзі жетілдіруге қабілетсіз”  ( ┐O ┴ ┐E) жалғандығы шығады.

    2) Ішінара үйлесу қатынасы негізіндегі тұжырымдар.

    Бұл І және О Пайымдаулары арасындағы қатынастар. Мұнда тек жалғандықтан ақиқатққа апаратын тұжырымдар болуы мүмкін. Өйткені ол пайымдаулар бірге жалған бола алмайды, бірақ бірге бола алады.Бұлар: ┐І ┴ О,

┐О ┴ І.

      Мысалы, “Кейбір параллельдер қиылысады” пайымдаудың жалғандығынан “Кейбір параллельдер қиылыспайды” пайымдауының ақиқаттығы шығады( О І), “Кейбір судьялар заңгерлер емес” пайымдауының жалғандығынан “ Кейбір судьялар - заңгерлер”пайымдауының ақиқаттығы шығады  ( О І ).

    Жалпы осы шарттардан басқа қатынастар негізінде неғұрлым күшті қортынды жасауға болады. Сондықтан  ішінара үйлесу қатынасына негізделген тұжырымдар адамдардың табиғи ойлауында сирек қолданады.

    3) Қайшылық қатынасы тұжырымдары.

    Бұл тұжырымдар да екі топқа бөлінеді:

    а) пайымдаулардың бірінің жалғандығынан екіншісінің ақиқаттығына келетін тұжырымдар;

    ә) пайымдаулардың бірінің ақиқаттығынан екіншісііінің жалғандығына өтетін тұжырымдар.

    Жалғандықтан  ақиқаттыққа.

    Бұл тұжырымдар:┐ А┴ О,┐ О ┴ А,┐Е ┴  І,┐І  ┴ Е.

    Мысалы, “ Барлық адамдарда қылмысқа бейімділік болады” пайымдауының ақиқаттығы шығады ( ┐А┴ О ), “ бірде-бір адамда қылмысқа бейімділік болмайды” пайымдауының жалғандығынан “ Кейбір адамдарда қылмысқа бейімділік  бар ” пайымдауының ақиқаттығы шығады ( ┐Е ┴ І ), “ Кейбір параллельдер қиылысады ” пайымдауының жалғандығынан “ ббірде-бір параллель қиыспайды” пайымдауының ақиқаттығы шығады ( ┐І ┴  Е ), “Кейбір судьялар заңгерлер емес”пайымдауымның жалғандығынан “ Барлық  судьялар - заңерлер” пайымдауының ақиқаттығы шығады (  Е ┴  ┐І ), “ Кейбір студенттер стипендия алмайды” пайымдауының  ақиқаттығынан “ Барлық студенттер степендия алады” па-йымдауының жалғандығы шығады ( О ┴ ┐А).

4) Қарама-қарсы қатынастар тұжырымы.

Мұнда тек ақиқаттықтан жалғандыққа деген бір типті  тұжырымда   болуымүмкін. Өйткені  қарама-қарсы қатынастағы пайымдаулар бірге ақиқат бола алмайды, ал жалған болуы мүмкін.

      Бұл тұжырымдар: А ┴ ┐ Е, Е┴ ┐А.

      Мысалы, “ Бірде-бір өірікшіні мадақтауға болмайды” пайымдауының ақиқаттығынан “ Барлық өтірікшілерді мадақтауға болады” пайымдауының жалғандығы шыыығады ( Е ┴ ┐ А ), “ Барлық судьялар – заңгерлер” пайымдауының ақиқаттығынан “ Бірде-бір судьял – заңгер емес” пайымдауының жалғандығы шығады ( А ┴ ┐Е ).

      Тура ой тұжырымдары тек қана атрибутивті емес, сондай-ақ релятивті пайымдаулардан да жасалуы мүмкін. Бұған х және у нәрселерінің арасындағы R қатынасының сипаты логикалық негіз болады. Сонымен, егер “ Әйелдер ерлермен теңқұқықты ” қортыуға болады. Егер “ Ата заңдар еліміздің басқа заңдары Ата заңдардан төмен” деген сөз.

      Жалпы түсініктеме. Тура ой тұжырымдары логикалық кватдрат бойынша тұжырымдарды қамти отырып, кесімді пайымдаулардың мғынасын толық ашуға арналады және осы пайымдау бойынша берілген қатынаста басқа салыстырмалы пайымдау құра алуы тиіс. Бұл дағдылар ұсынылған пайымдауларды ( тезис) өте тез талдау мен оларға бағыныңқы немесе олармен қайшылық қатынастағы пайымдауларды табу талп етілетін таластар кезінде аса қажет. 

                          

                      Күрделі пайымдаулардың тура ой тұжырымдары 

    Тура  ой тұжырымдарына тек қана  қарапайым-атрибутивті және релятивті ғана емес, күрделі пайымдаулар да алғышарт бола  алады.

     Мысал ретінде шартты пайымдауды ( импликация) алайық: “ Егер күн ашық болса, онда біз орманға барамыз”.

      Бұдан: “ Егер біз орманға бармасақ, онда күннің бұлыңғыр болғаны” деген қортынды жасауға болады.

     Мұндай ой тұжырымдары контрапозиция заңына негізделген. Ол кезкелген ақиқат пайымдауда егер негіз бен салдардың орынан ауыстырса және оларды бір мезгілде терістесе, онда қорытынды ретінде ақиқат шартты пайымдау беруге болады деген сөз.

       Тура ой тұжырымын конъюнкциядан да жасауға болады. Егер “ 12 және 24 –ж ұп сандар” ақиқат болса, онда: “24 және 12 – жұп сандар” деген қортынды да ақиқат болады.

       Қатаң емес және қатаң дизъюнкциялар мен эквиваленттіктің қортындылары конъюнкциядағыдай олардың коммункативтік ( ауыстырым-дылық) қасиеттеріне негізделген.

      Енді, жалпы қортындылай келе, пайымдаулардан шыққан тура ой тұжырымдары тек қана “ ақыл-ой гимнастикасы” емес деп толық айтуға бодады. Солардың арқасында белгілі білімдерден қосымша және алуан түрлі әрі бай ақпараттар алынады. Ең бастысы, пайымдауда қателіктерге ұрынбау үшін әрбір жеке жпғдайда осындай ой тұжырымдарының өзіндік ережелерін сақтау қажет. 

              2.1.2. Қарапайым пайымдаулардың құрама ой тұжырымы 

   Құрама ой тұжырымы бірнеше ( екі және одан да көп) алғышарттардан тұрады. Құрама ой тұжырымының да бірнеше түрі болады.

     Ең алдымен, олар қарапайым пайымдаулардан жасалған құрама ой тұжырымы және күрделі пайымдаулардан жасалған құрама ой тұжырымы деп ахыратылады.

     Қарапайым пайымдаулардан тұратын құрама ой тұжырымы өз кезегінде атрибуттивтік пайымдаулар ой тұжырымы және релятивті пайымдаулар ой тұжырымы деп бөлінеді.

      Ақыры, атрибутивтік пайымдаулар ой тұжырымы алғышарттарының санына байланысты екі неиесе одан да көп – қарапайым кесімді силлогизм және күрделі( ол да кесімді )силлогизм деп бөледі.  

                                     Қарапайым кесімді силлогизм 

     Логика силлогистикадан, яғни силлогизмдер теориясынан басталады. Бұл теорияның авторы ежелгі грек филоссфы Аристотель болды. Біз логиканың атасы Арестотель екенін білеміз. Оның үлкен туындысы силлогиститика болады.

      Біздің ойлау тәжіребеміз үшін силлогизм несімен маңызды? Бәрінен бұрын, ойлаудың маңызды бөлігін құрайтын және логиканың пәні болатын пайымдаулар көбіне шұбалаңқы, шатасқан болып келеді. Сондықтан оларды әрқашан тұтастай анық талдау мүмкін емес. Осы жерден: олларды басқа пайымдаулардың едәуір бөлігін құрайтын қарапайым “ кірпіштерді” осы силлогизмдер бейнелейді. Егер біз осы “ кірпіштердің” қалай жасалатынын тусінсек, онда пайымдауларды талдау және олардың дұрыс не бұрыстығын ажыратудың мықты құралы біздің қолымызда деуге болады.

      Қандай ой тұжырымын қарапайым кесімді силлогизм деп атайды?

       Қарапайым кесімді силлогизм – бұл алғышарттары мен қорытындысы кесімді пайымдау болатын жанама дедуктивті ой тұжырымы.

     Біздің ойлауымыз үшіін силлогизмдердің айрықша маңыздылығы силлогизмдер құралған кесімді пайымдаулар мәртебесімен байланысты. Кесімді пайымдаулар ойды жоғары деңгейде анық және дәл құрауға, біздің ойымызға барынша анық фора беруге арналған.Бұл таластар мен пікірсайыстардағы теззззистерге қатысты. Егер таласта тезис кесімді пайымдауларды дұрыс және тез құратын логикалық құрал болуы тиіс.Бізге кесімді пайымдауларды дәлелдейтін және бекерлейтін амалдармен қарулануға көмектесетін мұндай құралдарға кесімді силлогизмдер жатады. Яғни, олар жалпы таласта немесе пікірсайыста табысқа жетуге көмектеседі. 

                                         Силлогизм құрылымы 

        Логика оқулығының бетінде мың жылдан бері келе жатқан, дәстүрлі силлогизмді қарастырайық:

       “ Өлім барлық адамға тән”.

      “ Сондықтан, барлық гректерге өлім хақ”.

       Силлогизм неден тұрады? Бірден  анықтама береміз:

       Жаңа пайымдау туатын пайымдау силлогизмніің а л ғ ы ш а р ты деп аталады.

      Алғышарттардан  тұжырымдалатын пайымдау қ о р т ы н ды деп аталады.

       Егер силлогизм құрылымын неғұрлым дәлірек талдасақ, онда тек қана ол шығатын пайымдауды ғана емес, алғышарттар мен қортынды құралатын ұғымды да қарастыру қажет.

        Силлогизмнің алғыщарты мен қортындысына кіретін ұғымды силлогизмнің  т е р м и н і дейді.

      Әдетте силлогизмде үш термин кездеседі.

        Қортынды субъекті к і ш і  т е р м ин  деп, ал қортынды предикаты  ү л к е н    т е р м и н  деп аталады.

        Алғышартта кездесетін, бірақ қортындыда кездеспейтін термин  о р т а   т е р м и н   деп аталады.

       Мысалы, бұрын келтірілген силлогизмдегі “ гректер ” – кіші, “ өлім хақ” – үлкен,  “ адамдар” – орта термин болады.

       Әдетте силлогизмдегі кіші термин S, үлкен термин – Р, орта термин –М әріптерімен белгіленеді.

        Егер аталған терминдер қатынасын Эйлер шеңберінің көмегімен бейнелесек, бұл терминдердің неге бұлай аталатынын түсіну оңай болады.

               

                                                        P                                         

                                                      

                                                       M

                                                                                                       

                                                 S

                                                       

       Терминдердің аталуы олардың көлеміне сәйкес екендігі диаграммадан-ақ көрінеді.

      Силлогизмнің алғышарттары да айрықша атауларға ие.

      Үлкен термин кіретін пайымдауды  ү л к е н   а л ғ ы ш а р т  деп атайды.

      Кіші термин кіретін пайымдауды  к і ш і   а л ғ ы ш а р т дейді.